Тыва кижи бурун шагдан тура көшкүн амыдыралдыг чораанындан аът малга кончуг хумагайлыг, ынак, үнелээр чораан. Ынчангаш чарыш үезинде аъттарның ээлери боттарының аъттарын өскелерге көөргедип, оларны сүзүглээри-биле мактал йөрээлдерни салыр турган. Ылаңгыя чарышка эртип келген чүгүрүк аътка бурун шагдан тура, тускай ёзулалды аът салыкчызы азы аъттың ээзи кылыр чораан. Эртип келген аъттың кулааның артында арттырып каан чел дүгүнге азы шуут таарып каапкан болза, мойнун долгандыр ак кадакты шарааш, тос-карак-биле аякта сүттү аъттың бажындан тура, кудуруунга чедир чажып, мактал сөстерни йөрээр. Аъды чарышка эртпейн барган кижилер аът салыкчызы кижиден йөрээл сөстерни ап, ооң холунга бажын дегзип алырга, ооң аъды дараазында чарышка тиилээр азы келир үеде салгакчыларының аъттары чүгүрүк болур дээн ханы утка бар бооп турар.
1. Ыраан тудум
Дендеп орар,
Муңгаш-дынны
Үзе тыртар шилелиг,
Мунган кижи
Хадый бээр ышкаш,
Чаан дижи ышкаш
Дөрт соялыг
Думчуунуң үдү хос.
Аяк дег ала карактыг,
Дугай ышкаш кулактыг,
Мундаазын челдиг,
Дески чаагай ооргалыг,
Доос куш дег кудуруктуг,
Доозун үндүрер даяктыг
Чүгүрүк аътты көрүңе-ер!
2. Каң демир чүгенниг,
Хартыга дег түрлүг,
Кайгамчыктыг чүгүрүк,
Кара доруг аъдым
Эртип келди,
Өршээ-ээ!
3. Эки бениң төрүп бергени
Эки хүрең аъдым
Хомду болган кулактыг,
Каң хөө дуюглуг,
Хүмүш болган
Чүген суккан,
Арт болган делгем,
Аңгайган улуг эзерлиг,
Хову болган чонактыг,
Тос коннун кожа тырткан,
Кудургазын баглап тырткан,
Кудуруун сөөрткен.
Чели, кудуруу
Черге дөжелген,
Сес чоруун дески чоруур,
Дүктүг даванныга
Четтирбес,
Чүглүг кудуруктугга
Баштатпас,
Чүглүг куш дег чүгүрүк,
Булуттуг дээрниң
Адаа-биле
Будуктуг ыяштың
Кыры-биле маңнаар,
Эки бениң төрүп берген
Эки хүрең аъдымны!
4. Дөнен-Калдар эртип келди!
Дөспес челер кулун болгай,
Хөөкүй аъдым!
Аъдым адын кыйгырып берейн:
Дуран дег карактарлыг,
Бораң дег тыныштыг,
Туң дег диштерлиг,
Тулган дыыжы кулактарлыг,
Кадак болган челдиг,
Каң-болат дуюглуг,
Каңгай болган сынныг
Кара-Доюм халып кээрге,
Кара баарым харлыгып кээп,
Караам чажы төктүп турду,
Кайгамчыктыг өорүшкүге
Хаара туттурдум – өордүм.
Өвүрнүң өөлеттейлерин,
Аразының аалаттайларын
Кара-Доюм эртип кээрге,
Кара куш-биле дөмей-ле-дир.
Карамга кара сугну ижиртип,
Кадар оъдун оъткарып,
Кокай чивезин дээш,
Хондур кадарып,
Бөрү чивезин дээш,
Бөлүп кадарып,
Карактап кулактап,
Хайгаараар мен, эр аъдым!
Ыраан тудум дендеп орар,
Муңгаш-дынны үзе тыртар шиглиг,
Мунган кижи хадый бээр ышкаш,
Чаан дижи ышкаш дорт соялыг,
Думчуунуң үдү чудурук хос,
Аяк дег ала карактыг,
Дугай ышкаш кулактыг,
Мундаазын челдиг,
Дески чаагай ооргалыг,
Доос куш дег кудуруктуг,
Доозун үндүрер саяктыг
Чүгүрүк аът.
Эки маңнангыр болзун!
Дөргүн ышкаш кирбиктерлиг.
Аяк дег карактыг,
Дөрт даваны
Төгерик-даа болза, чүгүрүк,
Аксында суп каан суглуу,
Баг-биле абглап каан
Мөңгүн чүгени
Хүрээ ышкаш,
Херим ышкаш болзун,
Аъттың дижи,
Караа дуран-биле дөмей болзун!
5. (Дарыма О.К-Ч.)
Эки бениң төрүп бергени,
Эки хүрең аъдым.
Хомду болган сынныг,
Хүртү болган кулактыг,
Каң-хоо дуюглуг,
Хүмүш болган чүген суккан,
Арт болган аңгайган эзерлиг,
Хову болган чонактыг,
Тос коннун кожа тырткан,
Кудуругун баглаан,
Кудургазын сөөрткен,
Чели, кудуруу,
Черинге дөжелген,
Сес чоруу дески чоруур,
Дүктүг даванныгга четтирбес,
Чүглүг кудуруктугга четтирбес,
Булуттуг дээрниң адаа-биле,
Будуктуг ыяштың кыры-биле маңнаар,
Эки бениң төрүп берген
Эки Хүрең аъдымны аар оой!
6. Дуран дег карактыг,
Туман дег тыныштыг,
Туң дег ак диштиг,
Кадак болган челдиг,
Каң болган дуюглуг,
Каңгак болган сынныг,
Кара малым халып кээрге,
Караам чажы суглаңайнып турду.
Кайгамчыктыг чүве-дир.
Өвүрүмнүң өле тейлери
Өрү кожуун маңнажы берди.
Кара-Дайым халып орда
Кара куш-биле дөмей-ле-дир.
Каңгак карамга кара суун ижиртип,
Каъдар оъдун чиртип,
Кокай-бөрүден
Карактап чорумда,
Аа богда, хөөкүй аъдым,
Дөспес челер кулун болгай!
Дөнен-Кара эрттип келди-ии!
Курай-курай!
7. Эрниң чүрээ тайбаза,
Эртинениң чүрээ чүге таяарыл!
Ой черни ойбаңнадыр бастырып,
Кыр черни кыйыксыдыр бастырып,
Кара шириктиг черни,
Хуюксудур бастырып,
Чыраа тырткан чүгүрүк иргин,
Чымчак чаагай чонактыг иргин.
Тоолай хептиг халыштыг иргин,
Доозунундан келген иргин.
Кожуун-чуртун хөлзеткен иргин,
Кошкап тургаш келген иргин.
Аалдың экизинге кирген,
Аъттың экизи төрээн иргин.
Оолдуң экизи маңнай өөрүген иргин.
Чүгүрүк төрээн маңаа болду,
Чүгүрүп келген аалга болду.
Өөрүп келген маңаа болду…
Хомбун чаагай дуюглуг,
Хас чаагай чаактыг,
Камыс чаагай кулактыг,
Каспар чаагай баштыг…
8. Кулун шаандан мунуп өөреткен,
Чаваа шаандан шаап өөреткен,
Дуран дег карактыг,
Туң дег диштиг,
Тоолай дег кулактыг,
Бүрээ дег хаайлыг,
Аргактыг алды моюннуг,
Чаан дөрт азыглыг,
Кудуруун силгий маңнаар,
Бажы-биле савап ойнаар,
Эжен төрениң наадымынга
Эндег чок чүгүрер,
Чазак, намның наадымынга
Саадак чок эртер,
Каң демир дуюу-биле
Черниң картын тура маңнаар,
Улам-улам киткеп турар,
Узун дурттуг оюм!
Өршээ!
9. Каң демир чүгенниг,
Хартыга дег түрлүг,
Кайгамчыктыг чүгүрүк
Кара доруг аъдым эртип келди!
Хартыга куш дег дүрген чоруур,
Хат-салгын дег дүрген чүгүрүк,
Эзир куш дег дүрген чоруктуг,
Ээр казыргы дег дүрген чүгүрүк.
Доос куш дег кудуруктуг,
Чүгүрүк аътты көрүңээр!
Доозун үндүрер даяктыг,
Чедип келди-ии!
Челип келир аътка мактал ыры
1. Мунуп келир базар оюм, ээң-кооң
Челер ойну, челбес ойну.
Кыңгыр-кыңгыр, кыңгыргай.
Чектеведим, бактавадым,
Кыңгыр-кыңгыр, кыңгыргай.
Хевээңейни, тарааңайны,
Кыңгыр-кыңгыр, кыңгыргай.
Чылгавадым, амзавадым,
Кыңгыр-кыңгыр, кыңгыргай.
Челип келир челер оюм, ээң-кооң.
Мурнап келир базар оюм, ээң-кооң.
Алган дөзү:
Дарыма О.К.-Ч. Ондар Дарыманын чыып бижээн алгыш-йөрээлдер. – Кызыл, 2014.
Кыргыс З.К. Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1990. – А. 56 – 61.