Ээлиг черлер дугайында

Хандагайты суурдан Чадаана хоорайже чанып орган бис. Хараган-Даг дужунга чедип кээривиске, грузовик машинаның мотору турупкан. Кара элдеп чүве. Бистер машина кырынга элдепсинип олур бис. Чолаачы бирде кабинден үнер-даа, бирде кабинче кирер-даа.
 - Фонарь болза! – дигеш, чолаачы шимээн барды.
Караңгызы кедергей. Кижи кулаа көзүлбес. Хенертен Хараган-Даг бажында от кызаш диди. Аъттар даваны дизирешти. Аъттыг кижилер аразында бир-ле чүве чугаалашты, сөс-домаа билдинмес болду.

Тожулар шагдан бээр Дагылганны дагып чорааннар. Дагылганның ээзи Улуг-Даш дижир. Ол Улуг-Даш эрте шагда Моолдан көжүп келген дижир. Ол Улуг-Дашты улус эскерип кааш, дагып эгелээн.
Тожуга хувискаал чеде бээрге, Улуг-аттыг деп ирей тургаш:
 - Бо Улуг-Даштың мында чедип келгеш, дагыдып чыткан херээ чүл? – дээш, хемче чиңгиттеп бадырыпкан.
Ол Улуг-даш ам чыткан черинде чок, ону сугже чуупкан ирей база чок. Ол ирейниң улгады берген ийи уруу база чок апарган. Чүгле чаңгыс оглу арткан. Өске төрелдери төнген.

Чаа-Хөл кожууннуң Шанчыг чоогунда Мойналык деп чер бар. Ол Мойналыктың чанында эрги чевег бар. Дүне болурга, ол Мойналыктың чевээнден бир дүңгүр Улуг-Хем талазындан эдип келир. База бир дүңгүр Шанчыг талазындан эдип келир. Ооң соонда янзы-бүрү аялгалыг дүңгүрлер чаржалажып эдепр чевег.
Шаг шаанда Мойналыктың эрги чевээнге мөчээн кижилерни чадагайга салыр турган, ынчангаш оларның сүнезиннерин шагда мөчээн хамнарның дүңгүрлери кыйгырып турары ол дижир.

Кол Лопсаннын уруу болур Илчинмей угбай чугаалап берген.
Бир катап алды кижи бир терге кырынга олурупкаш, каттап чораан бис. Чазык-Баш чанынга чорувуста, хенертен аажок арган кедергей бедик кара аът көстүп келген.
Ол кара аът бистиң-биле дужааш чоруп орда, кады чораан уругларга:
 - Бо кара аът чүге мынчаар арыпканыл? Бо кара аът кайыын чеде хонуп келгенил? – дээримге, чиде хона берген. 
Демги эштерим ол кара аътты көрбээн, харын каттыржып, мени кочулап кааннар. Кады чораан бир уруг хенертен кузуп эгелээн.
Ол уруг аалга келгеш, эъди изээш, чок болган.

Мээң адам-өгбем чурту черле Кунгуртуг девискээри ол чүве. Адам-ием иви малдап чорааннар, аңнап-меңнепчорааннар. Шагның дөрт ээлчээнде көжүп-дүжүп чорааннар. Эрги чурттан чаа чуртче көшкеш, хамыктың мурнунда ол черге шаг шаандан бээр хамнарның дагып чорааны ыдыктыг черлерже хайындырган шайының үстүн чажып чалбарыыр чүве. Мээң билирим ыдыктыг черлерниң аттары бо:

Янзы-бүрү торулгаларны дыңнап чораан мен. Бир мындыг торулганы даады сактып келир мен. Бир эр кижи Улуг-Хемниң Ийи-Талдан үнгеш, Хендергеже шиглей чортуп үнген. Орайтай берген. Караңгызы кедергей. Бир кыштаг чуртка келген. Эзерин сойгаш, аъдын оъттуг черге өртеп кааш, бир кажаа иштинге кирип келген. Эзерин сыртык кылгаш, чонаан дөженгеш, удуп чыдып алган.
Хенертен кажаа ишти чырыш диген. Кайгамчык чараш оттуг кадай чанында турар болган. Сактырга, ол кадай оттуг ышкаш болган.

Бистиң чурттап черивисте суг ээзи – демир даянгыыштыг кадай кижи. Ол кадай чазын демир даянгыыжы-биле дошту буза соктап бадар, ооң соонда кылын дош эрип, суг бадып эгелээр.
Бистиң суурувуска дүне када бир тергелиг хей аът улуг кудумчулап чоруй бээр болза, ол суг ээзи кадай бир кижини алыр. Бистиң суурнуң кижилери ол халапты көрген дээр. Тергелиг аът хенертен көзүлгеш, чиде хона бээр.

Меңээ бо төөгүнү Кол Дуганчының уруу, 1921 чылда төрүттүнген, алыс боду черле Тожу чурттуг Анчымаа угбай чугаалап берген чүве.
Чер бүрүзү тускай ээлиг болур. Чер бүрүзүнүң ээзи аңгы-аңгы болгаш тускай-тускай болур.
Таңмалыктың ээзи кедергей онза эзерлиг аъттыг эр кижи дижир. Таңмалыктың ээзи хомудалдыг өглерге кирер, хомудалы чок өглерге кирбес. Таңмалыктың ээзи дүне када хомудалдыг өонге чедип келгеш, аъдын ыяшка баглап кааш, боозун өгге чөлендирип каар дижир.
Таңмалыктың ээзи хомудалдыг өөн дүне када эргип келир.

Өдүген тайгазының девискээри чүве. Каттап чораан бис. Бир одагга беш кижи чораан бис. Улуу мен мен. Хенертен суггур чаашкын частап келгеш. Дораан соксай берди.
 - Көрүнерем! Көрүңерем! Булут аразында узун кудуруктуг Улу мунган кижи чор! – деп алгыра бердим.
 - Чүве-даа көзүлбейн-дир. Кижи кырыырга, угааны баксыраар чүве дижик. Бо кадай назылап кырааш, угааны алдаан боор – деп, чанымда чораан бир уруг чугаалады.

Тес-Хем кожууннуң девискээринде Хорум деп чер бар. Ол Ырлаар-Хорумнуң турар черин улуг назылыг кижилер дорт адавас, Улуг-Хемниң Хендергениң Оңгача чоогунда турар дижир.
Ырлаар-Хорум чанынга чеде бээрге, янзы-бүрү аялгалар дыңналыр дижир. Ол аялгаларны дыңнаарга, хектер чаржып эткензиг боор, дээлдигеннер чаржалажып эткензиг боор, бөлүк кыстар ырлашканзыг боор, бөлүк оолдар игилдээнзиг боор дижир.
Бир кырган ашактың оглу хой кадарып чоруткаш, чиде берген. Улуг акылары Ырлаар-Хорум чанынга чеде бээрге, удуп чыдар болган дижир.