Тоолчургу чугаалар

Алдай хомду аралажып,
Артыкы, мурнуку ийи кѳржуп турган шаг
 Агым берээл хеми савазын долуп,

Ай хүн ийи бурун бир бай аалдын кыстары турган иргин.Ол ийи авалышкыга чер кырында эннежип амыдырал тудар эр кижи тывылбайын турган иргин.Ынчаарда ийи авалышкы хоочулашкаш “Чер кырынга мынчап чааскаан чоргулааш канчаар бис. Арнывыстан чайыннап турар бо улуг херел чырыывысты кижилерге денге берээли. Эки даа кижинин караа бисти чылчырыктап көрзүн, бак-даа кижинин караа бисти чылчырыктап көрүп турзун дээш дээрге үнүп ай хүн болган чүвези иргин.Дынмазы ыятчал болгаш хүндүс чоруп шыдавас мен дээш дүне чоруур ай чүвези иргин.Харын авазы хүндүс чоруур хүн болган чүвези иргин.

Бурун бир хоочун бичий оглунга ыяш соо тудускаш суг эккел дээш чорудуп тур.Оглун манап манап сураг боорга дилеп көөрге черле көзүлбес боп тур.оон дилк дилек могап шылап бир черге чыткаш өрү көөрге айнын иштинде ыяш соозун туткан оглунун дүрзүзү көстүп тур.Ай –дүне кандыг ие кижи оглун суга чорудар чүвел” деп айтканзыг боп тур.Унуун сонгаао кижилер айдын дүне уругларын суга чорутпасболган чүвези иргин.

Эрте бурун шагда бо чер делегейге кижи деп чүве турбаан, бир-ле улуг ээн чүве турган иргин. Ол үеде чүгле авалышкы /угбалышкы/ Ай Хүн ийи ойнап турган. Бир удаа Хүн Айга айткан иргин. “Иелээ кады турары чалгыыранчыг /чалгааранчыг/ апарды.Сен хүндүс ойнап чоруп тур.мен дүне ойнап чоруп турайым дээрде Ай тжргаш:

Кижи-кийик дугаазында чугааны мен аажамнан дыңнап алган мен.
Бир чалым хая кыдыында ийи өг чурттап турар. Бирээзи дээрге, көвей ажы-төлдүг дулгуяк кадай, бирээзи дээрге, ажы-төл чок дулгуяк кадай турган. Чурттап турарга, өгнүң өрегезинен чагыр хая көстүп турар. 
Бир күн көвей ажы-төлдүг дулгуяк кадай пашка суг кудуп кааш, дааранып олурарга, оолдары демги пашта суг куду көрүпкеш, бир карак, ийи карак, үш карак ынчап санап турар. Кадай бо оолдар чүзүн санап туруп берди дээш көөрге, пашта көвей карактыг чүве көстүп турган. 

    Бир-ле кижи-кийиктер тускаа өг-бүле тудуп, өглениир деп баргаш, эр кижи-кийик бир аалдың уруунга ынак болур. Ол уруг авазынга чугаалаар. Мен эр кижи-кийикке ынак болдум дээрге, чөвшээревес. Бир күн кижи-кийик ол уругну алгаш баар. Аалынга эккелгеш, ооң кыдыынан ыравас. Демги эр кижи-кийик бичии ырай бээр болса, демги өске кижи-кийиктер демги уругну туткаш чиптер деп баар. Ол чанынан ыравас күннү бадыр кады кылаштап, ажылдап чоруп турар. 

    Бурун бир кижи магачын болуп калгаш, ховуга аң дилеп чоруп турган. Чаңгыс кыс дуңмазы аалдап баар мен дээрге ашкыяа:
    - Сээң ол ачаӊ магачын болуп калган, эң чүгүрүк чаңгыс сарыг тевеңни мунгаш бар. Оон бир күнде үнер сен, үнбезе үнбес сен - дээрге, ол дуңмазы күннүк барып-тыр. Күннүк баргаш, мендилежирде:

Тываныӊ алдарлыг мѳгези Сүлдүм 1870 чылдар уезинде Сеӊгил сумузунуӊ чуртунга амыдырап чораан. Mѳгe Сүлдүмнүӊ чурту дизе Кара-Даг, Теректиг, Баян-Даг болгай. Ядыы амыдыралдыг болза-даа чон Сүлдүмнү дыка хүндүткеп кѳѳр турган. Ол элээн кѳвей хүрээшке шүглүп чораанын батыткаар материалдар кѳвей дыптып турар. Харын ол мѳге канчаар амыдырап чораан дугайында чоннуӊ ортузунга делгерээн чугааларны сонуургатза:
Ол шагда тыва эрлер, ылаӊгыя Кара-Даг, Теректиг, Баян-Даг чурттуг эрлер берге оорчу чораан. Мал семирип, оът быжып келир үеэде ол эрлер ѳѳнге доктаап чадап:

а)    Чамба-диптиӊ шаап эртер чылдарын бодунуӊ ады-биле ададыыр деп теве, күске ийи хѳй хуусаада маргып чадааш, даӊ бажыныӊ кызыл хүнүн баштап кѳргени чылга кирер деп тугуржуп-тур эвеспе.
Теве кертик черге үнүп, хүн үнер чүктиве кѳруп чыдып ап тур оо. Күске тевениӊ мурнунга хүн бадар соӊгу чүктиве кѳргеш чыдып берип тур оо.

Эрте бурун шагда бо делегейге чеди хүн үнүп чер делегей кандап, хем суг соглуп, кижи амытан суксап какшап өлгүлеп турган иргин. Онган чер делегей кырынга Эрегей мерген деп көргенин адар, атканын алыр адыгжы Эрегей мерген деп кижи амыдарап чораан иргин. Көвей кижилер ол Эрегей Мергенге барып. Бо дээрде үнген көвей хүннү адып бадырып бер-даан деп чаннып тейлеп турган иргин. Эрнин эрези, оолдун орланы Эрегей мерген болза аныяк чалыы назынныг арын шырайы долу чараш, быктында эъттиг, баарында өдтүг эр болгаш:
-    Чеди хүннү мен чеди огум биле адып бадырбас болзам эр кижинин койгаш