Тываныӊ алдарлыг мѳгези Сүлдүм 1870 чылдар уезинде Сеӊгил сумузунуӊ чуртунга амыдырап чораан. Mѳгe Сүлдүмнүӊ чурту дизе Кара-Даг, Теректиг, Баян-Даг болгай. Ядыы амыдыралдыг болза-даа чон Сүлдүмнү дыка хүндүткеп кѳѳр турган. Ол элээн кѳвей хүрээшке шүглүп чораанын батыткаар материалдар кѳвей дыптып турар. Харын ол мѳге канчаар амыдырап чораан дугайында чоннуӊ ортузунга делгерээн чугааларны сонуургатза:
Ол шагда тыва эрлер, ылаӊгыя Кара-Даг, Теректиг, Баян-Даг чурттуг эрлер берге оорчу чораан. Мал семирип, оът быжып келир үеэде ол эрлер ѳѳнге доктаап чадап:
Кунан аъттыӊ дуюу дуюуксураар болду,
Кунан хойнуӊ кудуруу куртуур болду — дишкеш, бѳлук бѳлүү-биле Алдай дагны ажып, уйгур, казак, кыдат, делегнин чур-
тундан барып оор кылыр турган. Ынчап оорга ийи үш ай чорааш келирде, оларныӊ улуг кезээ аскыр ѳѳру чылгы сүрүп келир тур¬ган дижир. Бир катап мѳге Сүлдүм эштери биле делегниӊ Бора- Тал деп черге чоргаш, дүне оруундан аскаш хѳй тал иштинге кирип, азып катап үнер оруун тыппайын барган. Мынчап азып ийи-үш хонарда, аъды-хѳлгези аштап суксап боттары-даа могап эгелээн. Дутпа тал иштинден орук үндүрүп алгаш чоруур дээрге, эштери буларап калган, чиӊге чырааны-даа сыя согар шыдал чок боп кээп-дыр. Бо үеэде мѳге Сүлдүмнүӊ эъди изип, чоон-чоон талдарны үндезини-биле, черниӊ хѳрзунунен кады дура соп, оя-оя соп орук үндүрүп турган. Ынчап тургаш ажык шѳлге үнүп келгеш, булак сугнуӊ кыдыынга одагланып, аъды-хелгезин суггарып, эъг дүлүп олурар үеэде, эът эзер шиш чонар ажыл мѳге Сүлдүмге таваржы берген. Ол чоон талды дыӊзыг адыштап алгаш чонарда, ол талдыӊ шүүзүнү дамдылап турганын кыдыынга олурган эжи кѳруп, ѳскелеринге чугаалаарга, шувтузу кѳруп кайгаан. ѳске эштери талды канчап дынзыы-биле адыштаза-даа, шүүзүнү үнер турбактан бичии-даа ѳл шык үнгени билдирбейин турган. Бо тава- рылга меге Сүлдүмнүӊ кай хире шыдалдыын кѳргузуп турар. База бир катап казактыӊ чуртунга оорланып чоруур үе бир кежээ казактыӊ бир улуг ноянныӊ чылгызын оорлааш чоруп олурарда кѳвей сүргүнчү артынан чедип келген. Ынчаарда мѳге Сүлдүм эштерин чорудупкаш боду чааскаан арткаш, ол кижилерни дозуп бѳргун уштуп алгаш турарда, эӊ бажында чедип келген узун кара казак эр:
— Жаман карит усталганыӊ осы!—деп кышкыргаш, хадыӊ ыяш-биле кадырып, ѳзээнге хоргулчун чүгүртүп чазаан узун ак союулу-биле мѳге Сүлдүмнүӊ бажынга херен тургаш хаптарга, узун ак союулу хая-дашка дегген ышкаш, ортузунан сыйны бер-ген. Ам казак эр-даа алаӊ бооп гурар аразында, мѳге Сүлдүм карбаш дээш ол эрниӊ чарныныӊ дал ортузундан адыштап алгаш часкы кѳвээ хураган ышкаш бажыныӊ кырынга сарваӊайндыр тудуп тургаш, ийи дугаарда чедип келген сүргүнчү эрни хаптарга„ ам эр-даа аъды-биле кады аӊдарлы берген. Аӊгызы мѳге Сүлдүмнүӊ күш-шыдалы түр дүрзүзүнден корткаш, аъдыныӊ аксын ээй соп дезе берген. Mѳre Сүлдүм эштеринге чедип кээп чүү болган дугайында чугаалаарда:
— Тейимни дойулдур сойуулдады. Ажынбас бодум ажынып, аът кырынан чула соп алгаш, база бирзинже октапдым. Арай кижи тыны эндевээн болур деп каткырып чугаалааш, чылгыны сүржүп эштери-биле ойнап хѳѳрежип, сылдыс баткыже чорааш, казактыӊ чуртундан үнүп чоруй берген дижир. База бир кузун
оорга чоруур бооп бай аалдан оорга чоруурда мунар аът айтырарга, бай боданып олуруп-олуруп:
— Ээй, мѳге Сүлдүм! Сээӊ мунужуӊну уур кулун деп чүү турар боор. Ынчалзада мээӊ биче кѳк аскырлыг чылгымда кым- даа күш чедип чадап каан алды чыл кызыраан ак баштыг шегир кара бе бар, Аӊаа күш шыдалыӊ чедер болза тудуп мунуп ал дээш чылгызын кѳргузуп берип-дыр. Күжүр мѳге Сүлдүм-даа чүү боор чалым-хаяга чылгыны чыгап алгаш, алды чыл кызыраан ак баш¬тыг шегир кара бениӊ адыр молдуруундан шалмадап алган эр чувеӊ иргин. Ооргазынга салгын, чаъс ийинен аӊгы чүнү-даа дээрзип кербээн алды чыл кызыраан ак баштыг шегир кара бе тывылап мѳѳп, хая-даштыӊ куду мѳге Сүлдүмнү сѳдурткеш арлып берип-дыр. Бай-даа аъдын кымчылап ужуп-туруп сѳѳртүнүпп чораан мѳге Сүлдүмге чедип келгеш:
— Сени кончуг мѳге чүве деп дыӊнаан ышкаш мен. Чаӊгыс багай чаваага сѳѳртүнүп, ужуп-туруп ѳлурге чорууруӊну кѳѳрге, сен-даа ѳѳдежок хей-дыр сен аа! —деп аксын сурап чораан чуве иргин. Mѳre Сүлдүм сѳѳртүнүп чоруй:
— Дыӊзыг тыртыптар болзам, эмдик мал эпжок ужуп, эъди- сѳѳгун кемдедип алыр болду бе деп эргезин эдерип, бичии дерин үндүрүп чорааным ол-дыр — деп алгырарга, бай мѳге Сүлдүмнү улам ыӊай ажындырар деп:
— Эмдик мал ушкаш, эъди-сѳѳгүн кемдеткенин амга чедир дыӊнабаан-даа мен, кербээн-даа мен. Чаӊгыс кызыракка шыдалыӊ четпейн ѳлуп чазып чорааш, адыӊ кичээген кандыг хей сен — дээрге, мѳге Сүлдүмнүӊ ажыы кээп, алды чыл кызыраан ак баш¬тыг шегир кара бениӊ аайы-биле элээн эдере чүгүрүп баргаш, хенертен доктай дүшкеш, дыӊзыг шеле тыртыптарга, ам бениӊ адыр молдуруу уштунуп, чүнү үстүп ѳлу берген чувеӊ иргин. Бай-даа багай чуве болганын билип:
— Ажыг сѳстен болгаш алды чыл кызыраан ак баштыг кара бениӊ адыр молдуруун ушта соп кагдын. Онзагай чүзүннүг мал турган чуве. Алдарлыг мѳге сээӊ холуӊ биле мээӊ караам кѳруп турарды адыр молдуруу уштунуп ѳлур ужурлуг турган чуве иргин. Бо болза база бир тѳѳгү, бир солун чорук. Күш шыдалыӊ чаагай иргин. Бодуӊ холуӊ-биле ѳлурген бо бени аппарып сойуп чип алыр сен, дунмам — дээрге, мѳге Сүлдүм алды чыл кызыраан ак баштыг шегир кара бениӊ дѳрт даванын баглап, даваннарыныӊ аразынче бир холун киирип эгиннеп алгаш, ийи километр хире ыракта турган ѳѳнге чангыс-даа катап дыштанбайын чеде берген дижир.
Б. Таанактан (1930 ч. т. 63 харлыг, хаа хѳйук, Баян-Даг чурттуг) 1992 чылда
Г. Золбаяр бижип алган.