Магачын

Биеэ шагда Акка Дыттыг-Чарык деп черге Коңзураңның оглу аал чылан уязын өрттедипкен. Хамык чыланның сыылаан-чиилээн алгы-кышкызы арга-эзимге ыян тыртып турган чүве дээр. Өрттенген чыланнар дын оочулап девидеп алгыржып, дээр шаар согунгулаштыр аттыгып турганнар.
Ыяш-дашка чылып сойгулаан, чиилешкен чииртим амытаннарга хилинчек таварыштырыпкаш, ол оол кортканындан үнүн чидирип алган, аалынга угаан-кудун ышкыныпкан маңнап келген. Кезек када ол оол ынчаар үнү чок чораан.

Биеэ шагда Буура белинге бир кажар кижи чурттап чораан чүве-дир. Күскээр кыжын демги эр өгден үнүп көөрге-ле, дүн, хүн-даа чок хар-ла чаап турар мындыг апарган. «Бо-даа болбаан-дыр, улуг чут деп чүвезиниң ам-на келгени бо-дур» деп боданып чыда, дүне када эр-даа тура-ла халаан, оон бал- дызын ала тырткаш, өдекте чыткылаан хамык инээн кыра шапкылап каапта берип-тир.
Эртенинде ол өгнүң херээжен ээзи дашкаар үнер дээрге, эжик ажыттынмас, харын хаалга орту чедир уруп каапкан болган.
Эр кижи үнүп келгеш:
— Хамык инектеривис кырлып каап-тыр, кадай!—деп алгырган.

Биеэде Хемчиктиң Ак бажынга Дөңгүр-Ак деп ядыы ашак чурттап чораан дээр. Демги аңчы ажы-төлүн эдертип алгаш, Хан-Дээр тайгазынга аңнап чорааш, ол хевээр орус чуртунче ажа берип-тир. Ол аңаа орус аңчылар-биле өңнүктежип алгаш, тыпкан өлүүн оларга садып аңаа шуут-ла чурттап туруп алган.
Ашактың бичии уруглары орус аңчыларның уруглары-биле кады ойнап-тоглап өзүп доругуп олурар болгаш, сөске суг орус кылдыр өөрени берип-тирлер.

Шаанда тывалар бир улуг бөлүк бооп алгаш, шала бурунгаар чурттап чораан улус чүве-дир. Бир-ле катап тыва ашак аргага хөмүр өжүрүп алгаш, оозун шоодайлааш, ала чаваазынга дергилээш, чанып чоруп олуруп-тур. Хайлыг, хөмүрнүң аразынга бир хөмүр оттуг хевээр чораан чүве иргин. Хеп-хенертен хат хадып келгеш, демги өшпээн хөмүрну хөрүктээр орта, ол хамык хөмүр хып, ышталып эгелээш, ала чаваа ээзин ында-ла октааш, ыңай болган. Чаваа маңнаарга, хөмүрнүң кывары дам барган. Ала чаваа девидеп, хөй чылгы аразынче кире маңнаар орта, хамык чылгы оон хойгаш, чүк быдарай маңнажып эгелээн.

Бурган башкы бүгү үнүш-бойдусту шинчип чоруп тур. Ол аразында хар чаап, кыш дүжүп кээп-тир.
Бурган аъттыг ол-ла арга-ыяш кезип чорда, бир черге бир чүве шарт дээн. Башкының аъды хойгаш, кээп октаан чүве-дир.
― Бо чүү деп чүвеңерил?— деп, башкы кижиден алгырып айтырып-тыр.
― Аң өлүрүп чиир чартакпаа деп чүве-дир ийин, башкы — деп оозу харыылаан.
― Менден безин кортпас, берге чүве-дир мооңар, моон соңгаар ону ая деп адап алыңар — деп, бурган башкы чарлык бооп-тур.

Бир кижи бай кижиниң өөнге кирерге, ооң өө он ийи ханалыг, он ийи аптыралыг, он ийи шургуулгалыг, алдан акша өртектиг көрүнчүктүг, алды кижи олурар алды кулаш хевис кудустуг болган. Өгнүң эр ээзин көөрге, арзылаң дег чараш, херээжен ээзин көөрге, пар ышкаш шокар торгу тоннуг чараш чаагай болган. Бай кижи ындыг янзы эдилээр бурун эт-херекселдиг болган. Кара чаңгыс четпес чүве — номчуур ном чок бооп-тур.

Шулбу боо кылып ап-тыр. Бурган башкы ону өттүнүп база боо кылып эгелээн. Шулбунуң боозу дааштыг болган, а бурганның боозу дааш чок бооп-тур.
Бурган башкы ламазын:
— Шулбунуң боозу канчап дааштыг болган-дыр, ону билип эккел — дээш, чоруткан.
Лама шулбуга баргаш:
― Оо! Бурган башкы боо кылып алган, ооң даажынга кижи бажы чарлы бер чазар-дыр — деп-тир.
― Ээ, ол-даа күгүрүн көвүдедипкен-дир — деп, Шулбу мону чугаалаан.
Лама бурганга келгеш:

Биеэде Ишкин чурттуг Ондар Сартакпан деп хоочун аңчы тайга артынга дииңнеп чорааш, элдеп-ле чүвеге таварышкан дээр. Аңчы дүъште одаанга быжырып алган дииңнериниң эъттерин аскылап каап-тыр. Кежээ оозун чиир дээш көөрге, баарлары
 

Шаанда кончуг игилдээр, караң көрнүр кижи игилдеп көрүп олурарга, тайга ээзи ооң игилин дыңнап туруп тур. Демги игилчи чоруптар орта, тайга ээзи: «Кулугурну дыңнап таалаар дээш согур бугам алзыптым»—деп-тир.
Даартазында ол кижи аязынга баарга, согур с^ыын аяга кире берген болган.

Бир кижи иезин үш чыл чыттыр азырааш, богдага чүктеп чедирип кээп айтырып-тыр:
― Иемнин азыралын чандырган мен бе?
Богда олургаш:
    ― Иеңниң чаңгыс дүне кавайыңга сени эмзирип хонганын- даа чандырбаан-дыр сен — деп-тир.