Шажын дугайында

Тыва улус чер шыйбас дижир. Чүге дээрге кижини акка46 салып турар үеде улуг кидис салгаш, ону тос сыккаш, долгандыр оона мыйызы-биле шыйгаш, ол шыйыг иштинге кижини хураап каар. Кижини акка салган ол черинге берген кылдыр ак, кара ийи алгы, балды, озук, кидис, база дөрт чүзүн мал болгаш аргамчы аазаар. Аргамчы узун болур. Ол аргамчының иштинде черни үстүнде чүүлдер-биле садып алганы ол болур. Чевегниң дөрт азыынга чүве шашкаш, ол черге маанай кадаар. Ол-ла аазаан чүвелерни лама алыр. «Чер шыйбас» дээрге кижи хөөржүдерин оштавас дээни ол дээр.
 

Шаанда бир дүжүмет бодунуң аалынга бир улуг лама чалап эккелген чүве-дир. Дүжүметтиң кадайы ламаны шайладыр дээш кежээ манчы хайындыргаш, ламаның баарынга салып берип-тир. Демги ламаң чаа эскен изиг манчыны тутканояараксынче киир каапкан. Изиг манчы ламаның аксының иштин
 
оя чип каап-тыр. Оон чүү боор, лама дүжүметке ажынып эгелээн:
―Кижи аксы чиртип, ол чүңүл!
Дүжүмет тургаш:
    ― Сеңээ мен чемни чизин дээш салып берген-дир мен. Бодуң бурууң-дур — дээн.
Ынчап турда, дүжүметтиң паштанчызы кире халып келгеш:

Донгактарның Кайгал деп кижи аңнап чоруткаш, үш хонук чиде берген. Улус соондан дилеп баарга, моорап калган чыткан. Улус ону деткерип алгаш айтырып-тыр.
Аңнап бар чоруурга, арганы куду ай дег төгерик кызыл чүве бадып олуруп-тур. Оон корткаш далып калган болган. Оон эгелээш-ле Кайгал хамнап эгелээн. «Чеди сарыг албыстарым» деп хамнаар кижи болгай.
Ооң хазы кижи сыын көстээ молдуруун43 Чиңгирлээнге дииңнеп чорааш чидирген.
Демги хазы Кайгалга кээп, арага-дарызын туткаш:
―Yш чыл бурунгаар кончуг молдуруумдан чарылдым, дүжүрүп44 берип көөр сен бе — деп-тир.

Шаанда кууларларга улуг хам кижи турган дээр. Бир-ле катап ол хам «мени үстүгүлерден хооп туруп берди, мен ынаар баргаш, үш хонгаш ап чедер мен, үшхонук иштинде ыы-сыы үндүрбеңер, арага-дары ишпеңер, хан-чин төкпеңер»— дээш, өг мурнунга улуг от салдырып алгаш, долгандыр хамнап турза-турза, чалбыыш- биле дээрже дүңгүрү эдип үне берген.
Аал ишти үш хонукта ыы-сыы чок, арага-дары ишпейн, хан-чин төкпейн манап турган. Yш хонук эрткенде дал дүъште хамның кадайы өг эжиинге саң салып алгаш, манап турарга, хамның дүңгүрү эдип бадып олурган.

Шаанда бир-ле падарчы лама чоруп-тур. Падарчылап чоруурга, черле чүве тывылбас бооп-тур. Бир-ле черге олуруп алгаш, хөйлеңин быттап олура, бир улуг-ла быт тудуп ап-тыр. Оозун шыгжап алгаш, бир-ле улуг бай аалга чеде бээрге, өгнүң эр ээзи чок, кадайы уруглары-биле олурган. Лама шайлап алгаш, биеэки быдын ол өгнүң ширтээниң кырынга салып кааш, чорупкан.
Лама чорупканда, аалдың ыды ээрген.
Кадай олура:
― Ыт чүнү ээре-дир, барып көрүңерем, уруглар!—деп-тир.
Уруглар үнүп көргеш:
―Лама дедир моорлап олур — дишкеннер.
Лама чедип келгеш:

Чер — борбак бөмбүрзек. Бо борбак бөмбүрзекте далай бар. Далайның ортузунда метчи деп дөрт даванныг амытан бар. Ол амытан шимчээрге-ле, чер шимчээр. Ол ышкаш бир пага, дөрт чаан, ийи улуг балык бар. Делегейни бо чүүлдер чүктеп турар. Чер шимчевес, хүн черни долганып турар. Сүмбер-Уула деп улуг даг бар. Ол даг дөрт талалыг. Ооң талаларында дөрт чурт бар. Сүмбер-Ууланың кырында чаңгыс бурган бар.
Черниң кырында бүгү-ле дириг амытаннар өл-шыктан төрүттүнүп тыптып келгилээн.
Шаанда улус чер бөмбүрзээн ынчаар билип чораан чүве-дир.