сентября 2018

Бир ядыы кыдат кижи хоорайга чорааш, дыңнап турарга, кончуг сөс садар кижи дыңналы берген. Ядыы кижи чүгле бежен лаң мөңгүннүг чораан. Чүү кандыг-даа болза аңаа баар- дыр дээш, чеде бергеш:

Херээжен кижи болгаш-ла хүрешпейн чораан. Оон башка айыылдыг мөге кижи Аяңгаты чурттуг кайгал Хүрең-оолдуң кадайы дээр-ле болгай. Инек саап олурда чанынга буга кээп бустай бээрге, кылыы хайныр: «Хоранныын бо. кодур молдургажыктың» — дээш, тура халып барып, улуг буганың ийи мыйызындан туткаш, шыкче киир шанчып каар турган кадай-дыр.
Мөге-мөге-ле дээр, чогум кайы хире күштүг кадайыл аан бо, ийи караам-биле көрүп көрейн адырам дээш, бир-ле катап Аяңгатыга тараалап барган Сүт-Хөлдүң мөге Сарыг-оглу ооң өөнге келген дээр.
Эр ол өгден шайлааш, үнерде:

Эңгедей кадай ушкан ыяш кырлап кежип чыткаш, аңдарылгаш, шапкын хемни куду баткаш, амы-тынныг арткаш, мынчаар чалбарып турган дээр чүве: «Өршээ бурган, хем далай амым өршээди, бо хемниң ады Ыдык болзун!». Хемниң адын ол хевээр чон Ыдык-Хем дижи берген, ооң адырын, кадайның дүжүп баткан хемин, Эңгедей-Хем дээн чүве-дир.
Кыс-Халыыр
 

Бурган башкы бүгү-ле дириг амытаннарны чаяап турар үеде аразында сөзүн билчип чугаалажыр чүвелерге чүгле кижи биле ытты чаяаган.

Межегейниң Доора-Хадыңга инек фермазының саанчызы Оюн бир оол-биле таныжа берген. Элээн үе эрткенде ол оол уругга келбестей берген. Сураан дыңнаарга, соңгаар ховуда бир малчын аалдың уруунда туруп алган күдээлеп турары билдинген.
Межегейниң Доора-Хадыңдан Шоол аразы элээн ырак чер, ынаар саанчы уруг чедип албас, ажылы база чай чок болган. Хостуг үези дүн болуп турган. Таныжының Шоолда аалдап күдээлей бергенин баргаш бүзүрээр деп бодаан.

Самбажыктың чоок эжи Ооржак Комбулдай (Кожагар- Комбулдай деп шолалыг) Хемчиктиң Оргу-Шөлде Кара-Дагга эш-өөрү-биле турумчуп турда, оларның-биле Амбын ноянның шериглери барып аткылажы берип-тир.
Ок-чемзек эвээжеп кээр орта Комбулдай өөрүнге:
    ― Ээй, оолдар! Ам атпаңар, октарыңар камнаңар! Кедээр хемнер бажынче көрүңерем, шөлээнин! Ында ха-дуңма, дөргүл-төреливис чон бисти манап турар. Дүрген аңаа чедээлиңер. Силер Хөлегелиг-Сайырже кириптиңер! Бо Садыяа-Хүндү деп чүве бээр дытпакталып чоруп олур, сөөлгү окту аңаа хойладыптайн — дээш, чанында харааштан бакылай берген.

Шүүжем-Бег, Амыр-Санаа, Хүлер-Канзаң, Төмүр-Санаа деп улустар Кыдатка тура халыышкын белеткеп турган чүве-дир. Ол херээ будалырга, дезип үнгеннер. Хүлер-Канзаң туттурган, ону шаажылап каан.
Шүүжем-Бег, Амыр-Санаа, Төмүр-Санаа дезип үнгеш, Тожуга келген. Аңаа сүрүп кээрге, Таңды одурту дескеш, Хөндергейниң шивээге оңгу туткаш, туруп алган. Оозу ам-даа бар. Аңаа сүрүп кээрге, чаалажып турган. Аңаа алдын, мөңгүнүн каггаш, дезип чоруптарга, сүрген улус ол хамык алдын, мөңгүннү калбак даш кырынга балды-биле үзе шаап туруп үлежип алган. Ону кезип турган дажында изи ам-даа бар.

Өвүрде Оюн Шүңней деп кижи Моолдуң Улуг-Хүрээге болгаш Тибетке барып он беш чыл өөренгеш, чанып келгеш, лама болган.
Ону Шүң-Лоң де падай берген.
Бир чылын соңгаар Ус кирип, орустарга шары садар дээш улус-биле кады чорупкан. Каш хонук чорааш, Хем-Белдиринге чедип келгеннер. Өөрү зем кежер дээш терек-биле сал кылып далажы бергеннер.
Ламазы тургаштың:
- Далаштаңар, оолдар, бистиң бо доктааган черивис буянныг чер-дир. Маңаа кедизи барып улуг кода-сүме турар чер-дир бо. Маңаа одагланып хонар ужурлуг улус-тур бис.

Кызыл-Тайга биле Хөр-Тайга аразында Шолуг-Хем деп чер бар. Ону шаанда Шивээлиг деп адап турган. Ооң ужуру болза, шаанда бай улустуң чаңгыс уруун улус кудалаан чүве-дир. Уругнуң ада-иези, төрелдери демги уруун кыжын чедирип бээр дээш, торгу тон кедирткеш, чаа эзерлиг, мөңгүн чүгенниг чыраа аътка мундургаш, чоруп кааннар. Эзирии эзирик, элээри элээр улус шапкылажып баткаш, Шивээлиг деп черге чоруп орда, уруу «шо» дээн соонда өлүп калган. Көөрге доңуп калган бооп-тур. Оон бээр ол черни Шолуг-Хем дижи берген.
Кыс-Халыыр