Бир ядыы кыдат кижи хоорайга чорааш, дыңнап турарга, кончуг сөс садар кижи дыңналы берген. Ядыы кижи чүгле бежен лаң мөңгүннүг чораан. Чүү кандыг-даа болза аңаа баар- дыр дээш, чеде бергеш:
― Сөстен садып көр? — дээн.
Сөс садар кижи:
― Акшаң бар бе? — деп-тир.
Ядыы кыдат:
— Чүгле бежен лаң мөңгүннүг кижи мен, диленип чип чоруур ядыы кижи мен, дузалап көр — дээн.
Чээ, ындыг болза ындыг-дыр. Дузалап көрейн, бежен лаңың бээр сен — дээш, үш мындыг сөс айыткан-дыр:
1) Эжинге дуза чедирерге, боттуң чоруу бүдер.
2) Орук-биле чоруур болза, суг таваржыр.
3) Идегелдиг эшти бактап болбас.
Демги кижиге ол бежен лаңын берипкеш, хоорай кезип, бо-даа хей-ле чүве садып алдым деп хомудап-даа чоруп-тур. Ынчап чорааш аъш-чем чүве диленип алгаш, бо садып алгап сөстеримни эдерип көрейн дээш, хоорайдан үнген оруктап чоруп-ла каан. Демги оруктап аштап-суксап чорааш кээрге, орук чиңгелээн. Оон чоруп олурарга, хову ортузунда дээр өңнүг бичии көк чүве чыткан. Аңаа чеде бээрге, кудук болган. Оон суг ижип дыштанып чыдарга, ховудан хөй аъттыг кижи шапкылажып, ырлажып, хөглежип чоруп олурар бооп-тур. Келзе-ле, оларның чаңгызы ыглап чоруур мындыг бооп-тур.
Кыдат тургаш:
― Чүү мындыг ырлашкан-хөглешкен улус силер, бо кижи чүге ыглап чоруур кижи чүвел?— деп-тир.
― Бистиң чуртувустуң иштинге далай турган чүве, ол далай соглуп чыдар. Ынчаарга бо кудукче бир ай болгаш-ла бир кижи киир октап турар улус бис, ынчаарга далай суу улгадып турар, бо кижини бо кудукче киир октаар дээрге, ыглап чорууру ол-дур — деп-тирлер.
Ядыы кыдат боданып туруп-тур. Оруктап кээримге, сугга эккелди, бо кижиге дузалаар болзумза, бодум херээм бүткени ол болгай, бо кижиниң орнунга кудукче октаттырыптайн, кажан-даа өлбес эвес дээш:
― Мен бо кижиниң орнунга өлүп болур мен бе?-— дээрге, демги ыглап чораан кижи каттырып кээп-тир.
― Ынчаарга мээң өлүрүм бетинде меңээ аъш-чемден бериңер - дээрге, аъш-чем берген.
Демги кыдат оозун алгаш:
― Аргамчыга баглааш, аяар бадырар силер — дээн.
Кудуктуң суу биче болган. Ядыы кыдат караңгы кудук
иштинге суйбаттынып турарга, бир үңгүр чоруй барган бооп- тур. Оладып үңгеп чоруп олурарга, улам чырып олурган. Ооң ханызында өг турган. Ол өгге кире бээрге, бир талазында кончуг чараш даңгына, бир талазында бели чылан, хөрээ хаван,
бир кулаан дөженген, бир кулаан шугланган чылбыга кадай чыткан.
Чылбыга чыда:
— Бо уруг кайы хире чараш-тыр?— деп-тир.
Кыдат:
― Кайгамчык-ла чараш-тыр — дээн.
Чылбыга чыда:
―Мен кайы хире чараш-тыр мен?— дээн.
―Кончуг-ла чараш-тыр сен —деп, кыдат чугаалааш, эжин бактавас деп боданып олурган.
Чылбыга чыда:
― Ол кижээ аъш-чемден ап бер, уруум — дээрге, уруу тургаш, тавакта чем эккеп салган. Кыдат ону көрүп олурарга, чигир-чимис болган. Ону чип олурда, кадай:
― Сен манаа канчап, чүү херектиг келдиң?— дээн.
― Мен болза чер кезип чорааш, бо кудукче киир октадыр дээн кижи орнунга, таварышкаш келдим — дээн.
Чылбыга чыда:
― Ындыг болза, мен сээң күзелиңни хандырып берейн, сен болза мени, уруумну чараш дээн сен, хаанның улузу мээң уруум бо далайга байлаң бооп эштип чорда, өлүрер деп турган, мени чүдек-бак дээр, ынчангаш далайын соолдурган кижи мен. Сеңээ ол сугну үндүрүптер арга берейн, сугну үндүргеш, хаанның орнунга хаан-даа болур сен — дээш, шилде суг уштуп эккелгеш, бо сугну далай орнунуң дүвүнде борбак кара даштың дөзүнге куткаш, чүгүрүк аъттың сыр кара маңы-биле үне халыдып келир сен — дээш, шилин бергеш,— сени демги улустар уштуп алырлар эвеспе — дээш, чорудупкан. Хүнезин кылыр сен дээш, Чылбыга аңаа шилде чүве база берип каан. Ол кижи оон чоруткаш, демги кудуунуң аксынга чедип келирге, шилде чүвези бичии арткан, оозун төдү чипкештиң база катап көөрге, шили база дола берген. Ынчап турда, кудук аксында улустар четкилеп келгеннер.
― Мен дириг мен, мени үндүрүп алыңар дээрге, демгилериниң чамдыызы, бо аза-бук-тур, мону үндүрбес дижип, бир чамдыызы мону үндүргеш, аксы-сөзүн дыңнааш болур-дур дижип тура, аргамчы бадыргаш, үндүрүп кээп-тирлер.
― Мен далайның суун үндүрүп бээр кижи мен, мени хааныңарга чедириңер — деп-тир.
Кудукче октаттырар дээн кижи-даа каттырып, өскелери-даа өөрүп, демгизин алгаш барып хаанга чугаалап-тырлар:
― Мындаа октаан киживис өлбээн-дир, далайның суун үндүрүп берзимзе, чүнү бээр силер дээр-дир — деп-тирлер.
Хаан олура:
― Ол кижини меңээ эккелиңер, суг үндүрүп бээр чүве
болза, мээң орнумга хаан-даа болгай-ла, мээң эт-малым-даа алгай аан — деп-тир.
Демги кижини киирип кээрге:
― Бо далайның суун үндүрүп берзимзе, чүнү бээр силер, хаан?— деп-тир.
Хаан демгизин тускай өг тип, чигир-чимис-биле чемгернп туруп-тур.
Хаан олура:
― Бир эвес бо черниң суун үндүрүп бээр болзуңза, мээң орнумга хаан-даа болур сен, эт-малды, ара-албатыны-даа алыр сен — деп-тир.
Демгизи олура:
― Силерниң аймак-кожуунуңар кырында эң чүгүрүк аътты үш хонук сооткаш, меңээ бээр силер — деп-тир.
Хаан-даа эң тергиин аътты сооткаш, эккеп берип-тир. Демги кыдат далай хөл кыдыынче баарга, борбак кара даш чыдып-тыр. Ооң кырынга шилин буза шаапкаш, ыңай-ла болган. Суг-даа аътты ал-соора ап үнүп олурган. Ынчап чорааш, хөл кыдыынче үне халыткаш, хаанга келген.
― Хөл-даа хөл болду, бээр чүвеңер бериңер — деп-тир.
Хаан-даа барып көргеш, эрге-дүжүлгезинден дүжүп бээр
деп баарга, демги кыдат олура:
― Хаан дужаалды-даа канчаар мен, малдан, эттен, албатыдан бериңер, бо черге чурттаар мен — дээрге, хаан мал, эт. албаты үзүп берип-тир.
Ол орта демги ядыы кыдат оюн оя чурттап чоруй барган дээр. Ол хөл ам-даа бар.
Кыс-Халыыр