Тоолдар

Чаа, эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп турар шагда чүвең иргин.
Чиңге-Кара хемниң аксын чурттаан ийи өскүс оол чораан.
Тос эртемниг тос алышкы улус иргин.
 - Че, сен тос эртемниг тос алышкының тос эртеминге өоренип алгаш кел – дээн.
Ол дуңмазын ол улус эртеминге-даа өөретпейн, суг устуруп, паш паштадып туруп берген.
Ол аразында ажылдап турда, үш чыл болган.
Шаяан, ол ажылдап турда, хол-буду хорлап, одурлуп, кандыг-даа эртемге өөренмейн, үш чыл болгаш, дедир чоруй барып-тыр.
Акыларынга келгеш:

Шыяан ам, эрте шагның эктинде, бурун шагның мурнунда, Сүт-Хөл шалбаа, Сүмбер-Уула тей турар шагда-даа чүвең иргин ийин. Арга-дашка деңнеп хап орар ала-була чылгылыг, хорум-дашка деңнеп хап орар хоор-ала чылгылыг, узун дурттуг шилги аъттыг, үш кыстыг, балдыр-бээжек оолдуг, кырган кадайлыг, алды кулаш аргамчылыт, адыр ыяш уруктуг, Эгер, Казар ийи ыттыг, алды каът ак энчек чонактыг, аргай-көргей эзерлиг, кызыл өзек кымчылыг, кызыл сөөскен даңзалыг, куу хаш таакпы хаптыг, көктешкилиг чүгенниг, хүлбүс, мойнаа узун-дынныг, Ак-Хая, Куу-Хая чурттуг Аксагалдай ашак чурттап чоруп-тур эвеспе.

Шыяан ам, 
Бурунгунуң мурнунда, 
Эртенгиниң эртезинде, 
Эңге-доңга шагда, 
Эки шагның эктинде, 
Бак шагның бажында чүвең эргин.
Алдай-Буучу деп ашак 
Чурттап-даа турган чүвези эргин. 
Хүүртүң-Кызыл тайгазынга
Та чеженге, та кажанга чурттап келген чүве.
Кадынындан ачы-үре деп чүве черле үнмээн иргин.
Ашак үш чүс харны чаштап келгеш,
Боданып олуруп тур.
Кадынында ачы-үре чок канчаарыл деп.
Бир айның үжен хонуунда,
Ийи айның алдан хонуунда
Үш айның тозан хонуунда
Боданып келген.

Шыяан ам,
Эртегиниң эртезинде,
Бурунгунуң мурнунда,
Бо төре бүдер шагда,
Бурган башкы номнаар шагда,
Эрниң эрези, оолдуң омаа
Алдын-Кургулдай сайын эр
Чурттап чоруп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай дээрзи
Ай, хүн херелдиг аныяк чараш кадынныг,
 

Шыяан, эртенгиниң эктинде, бурунгунуң мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп турар шагда чүве ыйнаан.
Арзай-Карзай тайганың артын, Ак-Хемниң аскын чурттаан, Аңчы-Кара деп ашак чоруп-тур. 
Шыяан, ол ашактың ажы-төлү, алган кадайы, азыраан малы-даа чок. Чүгле чаңгыс Алдын-Сарыг аъттыг, мындыг ашак иргин.
Демги ашак ол ынчап чурттап чорааш, Арзайтының аңын- меңин өлүрер. Ооң кежин идик-хеп кылып аар.

Бурунгунуң мурнунда,
Эртегиниң эртезинде,
Черниң аңын черге кырар
Сугнуң кырын сугга кырар
Эрниң эрези Алдын-Чаагай деп эр чораан.
Аңгыр-Чечен деп кыс чангыс дунмалыг,
Аваа-Чечен деп чаңгыс угбалыг чүвең иргин.
Аваа-Чечен деп эки угбазы
Ада-иезинден чарлырда
Алды харлыг турган,
 

Он сес азыглыг Бора-Хүлүк аъттыг, Арзайтының аар ийинге сыңмас ала-була чылгылыг, Өвүрзүнге сыңмас өле-була чылгылыг, Аңгылава угбалыг, Аваа-Чечен дуңмалыг Анан-Даваа чораан иргин.
Аңгылава угбазы олургаш:
- Сээң ээн өөңнү ээлеп, азыраан малыңны карактап олуруп деп чүве берге-дир. Меңээ ойнап орар кылдыр алдайның кара кижин тудуп эккеп бер - деп-тир.
- Херээжен кижи сен ойнаар хамаан чок, богданың бора дүктүг албаны-дыр ол  деп-тир.

Шыяан! Шил-Даг, Шилен-Дагны чурттап турар Далай-Байбың-Хаан деп хаан турган чүмең* иргин.
Чүс сес хуулгаазынны хуулгап турар Сай-Тоюң кадынныг-даа чүмези иргин.
Кара хөлдүң кыдыында оъттап турар алдан ийи адыр мыйыстыг, үш куспак кудуруктуг, үш илиг дүктүг, алдан кулаш дурттуг Бора-Хөл аъттыг-даа чүмези иргин ийин.
Шил-Даг, Шилен-Даг чуртунда алажындан ала-яндан* ыяштыг-даа, Алдын-Булак, Мөңгүн-Булак суглуг-даа чүмези иргин ийин.
Өвүрзүнде чиңнеп хавырар өле-булалыг-даа, арызында чиңнеп хавырар арбын-түмен алалыг-даа чүмези иргин.

Шыяан ам!
Эрте бурунгу шагда 
Чүвеӊ иргин ам.
Шил-Тайга, Шилен-Тайганыӊ
Баарын эжелей чурттаан, 
Далай-Байбыӊ хаанныӊ 
Ара-албатызы болур, 
Чиӊге-Кара-Хемниӊ аксында, 
Алдан харлыг Алаадай,
Чеден харлыг Челээдей 
Ирей-кадай
Самдар кара чадырлыг,
Каш өшкүлүг,
Кыйбык-кара белиг 
Чурттап чораан иргин. 
Челбээдей ашак 
Каш өшкүзүн кадарып,
Оозунуӊ сүдүн ижип,
Өрге-күскезин дузактап 
Чип чораан бооп-тур.
Алаадай кадай бир эртен 
Туруп келгеш:

Эртенгиниӊ эртезинде, 
Бурунгунуӊ бурунгузунда,
Эки шагныӊ бажында.
Шаг-дип бүдүп турар шагда,
Шагжыы-Түмей бурган номнап турда.
Бир-ле черге,
Бажында ак тайгалыг.
Баарында сарыг чалым-хаялыг,
Кадыр кашпал хем турган.
Сарыг чалым-хаяныӊ ортузунда
Чаӊгыс ыргай бар чүвеӊ иргин.
Хемниӊ бир талазында
Амылыг чүве эртпес
Шыргай арыг турган чүвеӊ иргин.
Чаӊгыс ыргайныӊ ортузунда
Эргек бажы дег,
Борбак урузу бар.
Соӊгу чүктен хат кагарга,
Мурнуу талазынче ужар чазып турар,