Тоолдар

Эртегиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, тевениң чолдак кудуруу черге сѳѳртүнүп турар, тениң эңмек мыйызы дээринге шаштыгып турар шагда Арзылаң-Ала тайганың, аар ийин чурттаан, кѳшке болган кадыр хавактыг, хѳлчүк бол¬ган ала карактыг, хавааның он алды сыгыы он алды кырлаң чоога болган, хүнүн манаан, хүүрээн даянган ушпа-турба чѳнүк иелиг, хачылаңнаан кадыр кулактыг, каң-болат дѳрт дуюглуг Демир-Шилги аъттыг Тевене мѳге деп эрнңц эрези эр-даа чурттап турган чүвең иргин ийин.

Бир черге Аскыр-Дагаа өөрүн эдертип алгаш чоруп чораан. Мурнуу чүктен салбар кара Куш ужуп келгеш хонупкан. Чугаалажып таныжа берген. Оон: “Кай баарың ол?” – деп айтырган. “Соңгу чүкте улуг наадым болур, ынаар барайн, тонум багай, тонуң берем, Дагаа” – деп дилеп-тир. Аскыр-Дагаа кончуг каас тоннуг турган. Оозун уштуп берген. “Эртен болза эртен, кежээ болза кежээ эккеп бээр мен” – дээш, кедип алгаш, соңгу чүкче чоруй барган. Ол ояар барган.
Ам Аскыр-Дагаа эртен болза эртен, кежээ болза кежээ: “Доос куш, тонум эккел!” – деп эдип-ле турар апарган.
 

Бурган Ѳвүштүг, кара аъттыг Кара-Кес-Халбаадыр ашак чүвең иргин, кырган кадайлыг, Кызылыыр тайга кыштаглыг,  Шиигтиг тонаа чайлаглыг, оол, херээжок, уруг-дарыг чок чурттап чораан иргин.
Бир-ле хүн:
̶ Мен-даа кырыдым, кадай, хеймер адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылып алыйн дээш, ам даарта Хан-Буудай дээрзи-биле адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылып чоруур мен – дээн чүвең иргин.
Кадай олургаш:

Шыяан. Эртенгиниң эктинде, бурунгунуң мурнунда, буга-деге мыйызы буступ дүжүп турар шагда, те мыйызы дээрге шаштыгып, тевениң чолдак кудуруу черге дѳжелип турар шагда чүвең иргин. Муң кара хойлуг, муң кара чылгылыг, ужа тура кылаштап турар оолдуг, Сайын-Куу кадынныг, эди эктин ашкан, малы бажын ашкан, бир узун чорук кылырда малын малдаар, бир узун чорук кылырда аңын аңнаар, карыш-кулаш хаайлыг Калчан-Шилги аъттыг Күре-Хевек деп эккер эрес эр-даа чораан чүвең иргин. Күре-Хевек малын малдап, бир узун чоруун кылгаш, аңын аңнап, бир узун чоруун кылып чоруп берип-тир эвеспе.

Бурунгунуң мурнунда шагда, буга мыйызы буступ дүжүп турар, Сүт-Хөл шалбаа Сүмбер-Уула тей турган шагда Каңгай- Кара аъттыг Хайырты-Кара деп кижи чораан.
Кара-Мөге дуңмалыг, Аксагалдай-Сайын хавырыкчылыг, кырган бир иелиг-даа чүвең иргин ийин.
Бир айда Арзайты-Кара чуртун эргиир, аар ийниң аңын «Айт» дээш, бээр ийниң аңын «Айт» дээш, аңнаар Хайырты- Кара деп кижи чүвең иргин.
Кайнаар-даа барбас кижи чүвең иргин ийин. Арзайты-Кара чурттуг-даа чүвең иргин ийин (ол үеде кадайы чок кижи - тоолчунуң тайылбыры).

Эки шагның эктинде,
Багай шагның бажында,
Эргектиг эр атчып болбаан,
Эргектиг эр тутчуп болбаан,
Арынныг эр удур көрбес,
Аастыг эр чугаалажып бүтпес,
Эрниң эрези Каңгывай-Мерген дээрзи
Чораан чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген дээрзи
Каран-Чүзүн кадынныг,
Каран-Чүзүн кадыны —
Дөртен сес кожалаңныг,
Чээрби дөрт маганалыг,
Айның, хүннүң сергемчизин базып турар,
Докулчак ак өргээде
Саадап турар чүвең-даа иргин эвеспе.
Каңгывай-Мерген боду —
Кызыл торгу көдүргелиг
Бора өргээзиниң иштинде,

Коңгар-Баадай 
Эге-Дугураан кадынныг,
Тайга сын дег Айдыӊ-Кыскыл аъттыг чүвең иргин. 
Аъттыг кижини аъды-биле,
Ыттыг кижини ыды-биле сыырар,
Эзер, казар ыттыг чүве-дир.
Үстүүртен чаңнык дыынмас,
Алдыыртан четкер халдавас
Тос каът малгаш кара бажыңныг чүвези-дир.
Түмен кижини сүрээдедир көөр,
Муң кижини кызырады көөр,
Аяк дег ала карактыг,
Черниң аңын черге кырар,
Сугнуң аңын сугга кырар,
Экер эрес, эрээн кишти эрнинден кылдыр кожар, 
Кара кишти караандан кылдыр кожар,
Эки эрлик чүве-дир.

Морзук суг ижер деп чорааш, хем кыдыынга Бугага ужуражы бергеш шоодуп, каттырып-ла эгелээн.
   – Бо чүү, кандыг адам, элдептиг, каттырынчыг амытан сен! Бажы калчан, карактары алараңнаар, думчуу шүжүлээн, артында-ла чүзүнү чок. Дүрзү-түрүзүн оскундур семирип алган, сиген тырып каан барба-ла – дээш, чер дырбап, кара баары каткыже каттырып, чуглуп туруп берген.
   Буга Морзукту ыыт чок көрүп туруп-туруп:

Шыяан ам!
Калбак чүве хадып,
Борбак чүве чуглуп,
Ирт-серге мыйызы ирип-дүжүп,
Хуна-серге мыйызы куртуп-дүжүп турар шагда,
Сүмбер Ак-Уула сүүр тей турар шагда,
Калчаа далай кара шалбаа чыдар шагда,
Эринниг чүве чугаалажып болбас,
Эргектиг чүве атчып болбас,
Чарынныг чүвениң алдынга дүжүп көрбээн,
Чаактыг чүвеге чаргызын алзып көрбээн,
Чиңге-Кара хемниң аксын эжелей чурттап турар,
Тос каът шил бажыңныг
Мөге Шагаан-Тоолай деп
Эрниң эрези эр чораан чүвең иргин.
Кара саар идиктиг,

Бүдүү билирге бурган дег,
Бүргеп чаарга дээр дег,
Эргил-Сендил кадынныг 
Найгы-Майгы маадыр чоруп-тур. 
Улааты-Мерген халыг,
Улаан-Сайын чеңгелиг,
Сес азыглыг Улуг-Шилги аъттыг,
Алды азыглыг Биче-Шилги аъттыг, 
Ууттунмас улуг малдыг,
Ууттунмас улуг эттиг чүвең иргин. 
Найгы-Майгы маадыр 
Ай-хүннүң херелин базып тургаш кылган 
Алдан ала өгнүӊ иштинде 
Олуруп турар чүвең иргин.
Боду Богданың өө деп өгнүӊ иштинде 
Күдээлеп хөлестеп чыдар чүвең иргин. 
Ууттунмас улуг эдин,