Эки шагның эктинде,
Багай шагның бажында,
Эргектиг эр атчып болбаан,
Эргектиг эр тутчуп болбаан,
Арынныг эр удур көрбес,
Аастыг эр чугаалажып бүтпес,
Эрниң эрези Каңгывай-Мерген дээрзи
Чораан чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген дээрзи
Каран-Чүзүн кадынныг,
Каран-Чүзүн кадыны —
Дөртен сес кожалаңныг,
Чээрби дөрт маганалыг,
Айның, хүннүң сергемчизин базып турар,
Докулчак ак өргээде
Саадап турар чүвең-даа иргин эвеспе.
Каңгывай-Мерген боду —
Кызыл торгу көдүргелиг
Бора өргээзиниң иштинде,
Тос каът олбук-дүжүлгезинде
Көдээлеп-хөлестеп чыдар эр чүвең иргин.
Ал-боду экер-эрлик-даа болза,
Эрген-болган1 чүвеге-даа чорбас,
Өгден үнмес,
Ай-айның чаазында, ортанында,
Аңын аңнап, алды-кижин
Кажырып2 чоргулаар эр чүвең иргин.
Үш уеэ угдунмас,
Каш уеэ хагдынмас улуг эттиг, малдыг,
Беш чүс бежен сыын, мыйгак эъди —
Чиик даамай3 артыг,
Алды чүс алдан буур, булан эъди —
Чиң даамай артыг турар
Каңгай-Кара аъттыг,
Төрүвестен төрээн дөрт карактыг,
Сес даванныг,
Дөнен-Калдар аъттыг —
Мындыг ийи аъттыг-даа эр чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген дээрзи
Артыштыгның таңдызы деп бир таңдылыг,
Арзайтынын таңдызы деп ийи таңдылыг,
Деспейтинин таңдызы деп үш таңдылыг,
Берт-Караның таңдызы деп дөрт таңдылыг,
Ыдык-Бораның таңдызы деп беш таңдылыг
Эр-даа турган чүвең иргин эвеспе аан.
Тос карактыг, тозан кырлыг аът бажы очурлуг4
Алдын, мөңгүн сиилбирлиг,
Дээрниң кара кускуну
Бажынга олура эдерге,
Чаңгыланган чаңгызы дөзүнге
Келзе— келир, келбеске — келбес
Демир баглааштыг эр иргин.
Угдунмас улуг малы турза-даа,
Бодунга малдатпас,
Хагдынмас улуг эди турза-даа,
Бодунга эттетпес,
Аксагалдай Сайын-Хавычы дээр
Акылыг чүве иргин.
Шыяанда, Аксагалдай Сайын-Хавычы акызы
Дөрт карактыг, сес даванныг
Дөнен-Калдар аъдын мунгаш,
Эдин эттеп, малын малдап
Чоруп турган чүвең иргин.
Күжүр Аксагалдай бир катап-ла:
«Бо Каңгывай-Мерген деп чүвениң
Ыдык-Бора таңдызынга үне халды бергеш,
Эттиң-малдың шаңын-деңин көрүп алза,
Кандыг чүвел?
Бо Ыдык-Бора таңдының бажынга
Каңгывай-Мергенден өске
Үнүп шыдаар кижи чок,
Каңгай-Карадан өске
Үнүп шыдаар аът чок болган ужуру чүл?
Каңгывай-Мерген кижиден төрүүрде,
Мен ыттан төрээн эвес мен.
Каңгывай-Мергенни мурнай-ла
Идик элетпедим бе?
Чаңгыс иеден чара төрээн,
Аъттың адыр кулаа дег,
Бениң ийи эмии дег алышкылар-ла болгай бис.
Каңгай-Кара ак беден төрүүрде,
Дөнен-Калдар кара беден төрээн эвес
Чаңгыс беден шууштур төрээн
Ийи кулун-на болгай»— дээш,
Ыдык-Бора таңдының
Чиге соңгу өнчүүнден5
Саң өрү челип үнүпкен-даа чүвең иргин.
Он ийи шактың иштинде
Ыдык-Бора таңдының оон бедик бажынга
Халдып үнүп кээп туруп-тур оо.
«Чаа, чүү хире өндүр-бедик
Таңдыл бо?»― дээш,
Аксагалдай Сайын-Хавытчы
Каптагайны хайындыр,
Долагайны долгандыр,
Көрүп-шинчип олурарга,
Эр кижи кударап-сырыннап,
Карак чажы төктүп,
Эр аът суларап-шилгедеп
Хан сидиктеп турар.
Чер, дээрниң каккылашкан шапшылгазындан6 бээр
Көстүп чыдар өндүр-бедик таңды
Турган чүвең иргин.
Чаа, Дөнен-Калдар, Каңгай-Кара
Ыдык-Бора таңдының бажынче
Каш шак иштинде үнерил?— деп
Аксагалдай Сайын-Хавытчы айтырып орган иргин.
Каңгай-Кара:
«Чээрби дөрт шак иштинде үнер мен»— дээн.
«Он ийи шак иштинде үнер мен»— деп Дөнен-Калдар харыылаан.
Шыяата,
«Каңгывай-Мергенниң черге калган
Хевиниң үзүндүзүнден,
Чуртка калган чуруунуң кескиндизинден өрү
Чүве арттырбайн,
Бо таңдының кырындан
Көрүп албас чүве бе, Дөнен-Калдар?»— дээш,
Арзайтының арызынче көөрге,
Ала-була чылгызы-даа билдирбес,
Эрээн-шокар-ла турган чүвең иргин.
Өвүрзүнче көөрге,
Өле-була чылгызы-даа билдирбес,
Өвүрнүң өл-чаш
Арга-каксаа-даа билдирбес,
Эрээн-шокар-ла чүве турган иргин.
— Каңгывай-Мерген кулугурнуң
Бир кожуун малы
Кижи бажы чиир четкен-дир.
Шаг-төре7 кежээлээн,
Сагыш-сеткил баксыраан-дыр — деп
Хыйланып орган иргин.
Деспейтинин таңдызынче көрүп олурарга
Теве-тувазы-даа билдирбес,
Деспейтиниң өлең-сигени-даа билдирбес,
Дең хоор-ла чүве турган иргин.
Каңгывай-Мерген кулугурнуң
Бир кожуун малы
Кижи бажы чиир четкен-дир,
Шаг-төре кежээлээн,
Сагыш-сеткил баксыраан-дыр — деп
Хыйланып орган иргин.
Деспейтиниң таңдызынче көрүп олурарга
Теве-тувазы-даа билдирбес,
Деспейтиниң өлең-сигени-даа билдирбес,
Дең хоор-ла чүве турган иргин.
Каңгывай-Мерген кулугурнуң
Ийи кожуун малы
Кижи бажы чиир четкен-дир,
Шаг-төре кежээлээн,
Сагыш-чүрек баксыраан-дыр — деп
Хыйланып орган чүвең иргин.
Саяандайның таңдызынче көөрге,
Сая-түме инээ-даа билдирбес,
Саяандайның дажы-даа билдирбес,
Кара шокар-ла турган иргин.
Каңгывай-Мерген кулугурнуң
Үш кожуун малы
Кижи бажы чиир четкен,
Шаг-төре кежээлээн,
Сагыш-сеткил баксыраан-дыр — деп
Хыйланып орган кырган иргин.
Хоовайының ховузунче көөрге,
Хою-даа билдирбес,
Хола-кара хараганы-даа билдирбес,
Эрээн-шокар-ла турган иргин.
— Каңгывай-Мерген кулугурнуң
Дөрт кожуун малы
Кижи бажы чиир четкен,
Шаг-төре кежээлээн
Сагыш-сеткил баксыраан-дыр — деп
Хыйланып орган кырган чүвең иргин.
— Чээ, ам Каңгывай-Мергенниң
Чуртта калган чуруундан
Чүү чыдып калды моң?— дээш,
Оон-моон оду-херели чайыннанган
Орду-шилинче көөрге,
Мөңгүн бөлгези8, алдын акшазы
Беш таңдының бирээзинден
Өндүр-бедик көстүп-даа чыткан чүвең иргин.
Чаа, бо малы бажын ашкан,
Эди эктин ашкан кулугурга,
Чүзү, кандыызы эннип-тоннуп чоруп олур — дээш,
Делегейни дескиндир,
Каптагайны хайындыр көрүп олурарга,
Каңгывай-Мергенниң кызыл чалаалыг,
Кажыр кара бууразы —
Башкы мөгенинде бажын салган,
Соңгу мөгенинде чолдак кудуруун салган,
Айның он беш хонук хире черде,
Чүвеге-даа алдырар четтирер хорга чок
Бар чыткан чүвең иргин ам.
Кара буураның ындынче ажылдыр көөрге,
Үш айлык черде,
Дээрниң түмен сылдызы черде дүжүп,
Черниң кара довураа дээрде дүжүп-хайнып,
Кызыл чалаалыг ак буура чоруп орган чүвең иргин.
— Шыяата,
Улуг чурттун күрүзүнге
Чаа-чапкан кирери дег
Бак чүве кайда боор — дээш,
Ыдык-Бора таңдының барыын өнчүүн
Саң куду челипкен ашак чүвең иргин.
Дөзүнге дүже халыткаш, көрүп турарга,
Он сес хөндүргениң дың чаңгызы арткан,
Алдан сес кудурганың дың чаңгызы арткан
Туруп-тур эвеспе.
— Че, соңгу назында
Кызыл курт амытанның9
Хөндүргези чаңгыс, кудургазы чаңгыс болгай аан — дээш,
Чана салып турган кырган чүвең иргин.
Аал-чуртунда Каңгывай-Мерген
Бора өргээниң иштинге
Көдээлеп-хөлестеп чыдарга,
Дөрт карактыг, сес даванныг
Дөнен-Калдарның даванының даажы
Мал даванының даажындан өске
Дааштыг дагжап чоруп орарга:
«Бо чүге мынчап эшкедээн,
Мөгүдээн ашак боор?»— дээш,
Бакылап көөрге,
Дөнен-Калдарның тыныжы
Буурул туман бооп буртуңайнып,
Аксагалдай Сайын-Хавытчы акызының
Арны ак хүл дег апарган
Чоруп олурган иргин.
Аксагалдай Сайын-Хавытчы келби-келбишаан,
Каңгывай-Мергенниң боду саадаан
Бора өргээзин үш долгандыр хап-соп турда,
Каңгывай-Мерген үне халааш,
Солагай холу-биле Дөнен-Калдарның
Чүген кастаандан ап,
Оң холу-биле ашактың
Көп-белдиринден ап,
Өлеп-сөлеп дүжүрүп:
— Че, чүге эшкедедиң?
Чүге девидедиң, ашак?— деп айтырган.
— Ал боду чаа-бораа сагынмайн олурда,
Азыраан малы чаа-бораа сагынган, кулугур!— деп
Ажынып-хорадап:
— Кызыл чалаалыг кажыр кара буураң
Башкы мөген кырында бажын салган,
Соңгу мөген кырында чолдак кудуруун салган,
Бир айның он беш хонуктуң черинде
Чүвеге-даа алдырар, четтирер аргажок бар чыдыр.
Улуг чуртун күрүнүнге10
Чаа-чапкан болур болза,
Ындыг багай чүве каяа турар— деп
Чугаалап турган кырган чүвең иргин.
— Чаа, улуг чуртуң күрүнүңге
Чаа-чапкан чүге кирер чүвел?
Кангывай-Мергенниң адын дыңнаваан,
Каңгай-Караның сураан дыңнаваан
Чүве бар эвес.
Кенедезе малчы-кулчу болур,
Кедерезе сезен бир изиг амызындан11
Чарлыр дээн чүве-ле келир ыйнаан, ашак — деп
Олурган иргин.
— Кижи кижиден каралыг,
Киш киштен каралыг,
Улуг чуртуң күрүнүнге
Чаа-дайын киирдиң, ашак,
Каңгывай-Мерген!— дээш,
Чоруп турган ашак чүвең иргин.
Аксагалдай Сайын-Хавытчы
Каран-Чүзүн кадынның ак өргээзинге
Халды бээрге:
«Чүге мөгүдедиң,
Чүге девидедиң, ирей?
Сес даванныг Дөнен-Калдарның даванындан
Чүге мындыг дааш эвес дааш
Үндү, ирей?»— деп айтырып турган.
— Кызыл чалаалыг кажыр кара буура
Чиге соңгу чүкче
Айның он беш хонуктуг черде,
Башкы мөгенинде бажын салган,
Соңгу мөгенинде чолдак кудуруун салган,
Чүвеге алдырар-туттурар аргажок
Бар чор.
Улуг чуртуң күрүнүнге
Чаа-чапкан киирдиң,
Каңгывай-Мерген, дээримге,
Тоогулавайн олур — деп
Мону сөглээн иргин.
— Каңгывай-Мергенниң улуг чуртунга
Чаа-чапкан чүге кирер чүвел, ирей?
Кенедезе малчы-кулчу болур,
Кедерезе сезен бир изиг амызын
Оскунар дээн тенек-дээрей чүве-ле
Улчуп-мөлчүп чоруп олур ыйнаан, ирей — деп
Мынчап сөглээн.
— Каңгывай-Мерген-даа сөглээримге-даа тоочувас12
Кадын силерге-даа сөглээримге тоочувас,
Улуг чуртуң күрүнүвге
Чаа-чапкан кирбезин—дээн.
Каран-Чүзүн кадын олургаш,
Каңгывай-Мергенниң улуг чизе-чимезин
Уштуп көргеш:
«Каңгывай-Мерген —
Адыжынга эптежир чүве болза,
Алдайның алдан бирин
Адактап-көдүрер кылдыр чаяаттынып төрүттүнген,
Эзер-чонак эптежир чүве болза,
Каңгай-Кара Алдайның алдан бирин
Бөктүрүп болзун деп
Чаяаттынып төрүттүнген
Аът-ла болгай — диген чүвең иргин.
Каран-Чүзүн кадын
Чиң сарыг шайны хайындыргаш,
Алдын домбуга куткаш,
Чаглыг эътти дүлгеш,
Алдын тавакка салгаш,
Каңгывай-Мергенге боду барып:
«Эъттеп, шайлап алыңар»— диген-даа чүвең, иргин.
Каңгывай-Мерген бөөлдеш кылаштап келген.
«Ханың-биле кады төрээн,
Дезиң-биле деңге төрээн акың
Девидеп-мөгүдеп турар-дыр.
Улуг чуртуң күрүнүнге
Чаа-чапкан кирбезин.
Шынап-ла кижиден кижи каралыг
Киштен киш каралыг,
Уткуп үнүп чорбас сен бе?— деп-даа турган
Каран-Чүзүн кадын иргин.
Каңгывай-Мерген чиң сарыг шайын ижип,
Чигир-боовазын чип алгаш,
Хүмүш чүгенин туткаш,
Базып үнүп-түр иргин.
Алдын очур баглаажының дөзүнге баргаш,
Каңгай-Каразын кыйгырыптарга,
Үш айның тозан хонуктуг черден
Маңнап келген.
Так кылдыр баглааш,
Дага кылдыр соодуп каан.
Каңгывай-Мерген оон бора өргээзинге кылаштап кээп,
Көдээлеп-хөлестеп,
Улуг уйгузун удуп чыткан эр чүвең иргин.
Оон тургаш, Каңгай-Каразын
Тозан хөндүргелиг, чеден колуннуг
Алдан кудургалыг,
Арт болган алдын каңгай эзери13-биле эзертеп,
Хунан инектиң кежи-биле
Курбулчуннап кылган,
Дөнен инектиң кежи-биле
Дөрбелчиннеп кылган,
Чыжыр алдын14-биле шывай тудуп,
Ак коргулчун-биле чайырлап тудуп кылган,
Алдын допуржак кымчызын суп
Кастай каап тургулаан.
Он, сес өөктуг кара термес15 торгу тонун кеткеш,
Карыш бистиг, каң оттуктуг,
Кулаш бистиг болат бижектиг,
Дайза курун16 куржангаш.
Кара киш кежи бөргүн кеткеш,
Кара саар идиин кеткеш,
Бора өргээзинге кире базып,
Дошкун кара чазының алдыы сагында
Алдан алды текпезин өрү көжүрүп,
Үстүү сагында үжен текпезин куду көжүрүп,
Ыжын аштап, чодуп-чүлгүп,
Карыш бистиг казыдааның
Хажыын эдип, хүнзеп турган иргин.
Каран-Чүзүн кадын
Тозан буур кежи дошпулуг чаагай,
Сезен буур кежи сериин чаагай шодактарын
Тудуп алган кылаштап кээп:
— Мен-даа он беш харлыг,
Сен-даа он беш харлыг,
Бөрүден көк, дилгиден кызыл аныяк шаавыста
Даарап берген шодаам бо-дур.
Кажык дээмден ханыкшаан,
Чүскүк дээмден чүнүккен болгай бис.
Мен хөөкүй сеңээ чүнү чугаалаар мен,
Мээң хөрээмни сен билир болгай сен,
Сен хөөкүй меңээ чүнү сөглээр сен,
Сээң хөрээңни мен билир болгай мен — дээш,
Үнүп чоруп турган иргин.
Каңгывай-Мерген даң караңгызында тургаш,
Боду чиң сарыг шайын хайындырып ижип,
Чаглыг эъдин дүлүп чип алгаш,
Чиге соңгу дипти көргеш,
Салып үнүпкен.
Улуг-биче сайыт, дүжүмеди,
Улуг-биче арат чону:
— Чүү мындыг чер, дээр диңмиреп,-
Дип хөделип турар чүве апаады!— дижип,
Тура халыжып келгилээш,
Дыңнап турарга,
Каңгывай-Мерген Каңгай-Каразын мунган
Хап үнүп турган иргин.
Каңгай-Кара хову черни колдук доске чедир базып,
Даглыг даштыг черни
Довук дөзүнге киир базып бар чыткан.
Каңгывай-Мерген чаа-бараанга бастырар
Шинчи чок-тур — дижип,
Соондан самнаан дуруяа дег,
Доңгаңайндыр тейлеп турган чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген кажыр кара бууразының соондан
Хайгыылдап карактап хап олурарга,
Кара бууразы айлык черде бар чыткан.
Ооң ындында кызыл чалаалыг
Ак буура башкы мөген кырында
Бажын салган,
Соңгу мөген кырында
Чолдак кудуруун салган чоруп орган.
Ийи буура таваржып келгеш,
Өштектежип, чөңгээлежип турган иргин.
Ийи буура сегиржип алгылаарга,
Кара буура ак буураны
Алгаадыр-даа аайжок кыннып турда,
Чолдак кара аъттыг,
Кара киш кежи бөрттүг,
Кара харгый саадактыг17,
Кара кашпал чалыг18,
Ийи караанын оду
Чула күжү дег бурулады хыпкан,
Даг дег кара эр халдып келген соонда,
Кара буура калбаш барып ушкан,
Ак буураны ойладып алгаш,
Чиге соңгу чүкче чорудуп-тур эвеспе.
«Аастыг-дылдыг эжи мен чорумда,
Адыгуузун малдан
Адаан сүрген хейил!»— дээш,
Каңгай-Караның аъттаныр чарыкы чырыын
Азыг диш чайнадыр шелгеш,
Ажыргы чарыкы дорзуун
Кажык сөөк чайнадыр каккаш,
Сыр соондан арт-даа ажырбайн,
Хем-даа кежирбейн чыпшыр четкеш,
Чолдак-Караның чүгениниң узун дынын
Сывыра соп кээп,
Үш ораай төрепчилепкеш:
«Аастыг-дылдыг эжиң мен чорбужемге,
Адыгуузун мал-биле
Чүге адаан-мөөрей кылдың?
Адың-шолаң кымыл?
Аалың-чуртуң кайдал?
Кайы углап, сунуп чораан кижи сен?»— деп
Айтырып турган чүвең иргин.
— Чиге соңгу чүктү эжелей төрээн,
Ханныг каралыг Хан-Күчү маадыр деп кижи мен.
Башкы-барыын чүктү эжелей төрээн
Каңгывай-Мергенниң Каран-Чүзүн кадынын,
Пажының үстүг кара чүлгүүжү,
Хөөлүг кара туткуужундан өрү эжелеп алыр дээш,
Бар чыдыр мен — деп мону сөглээн.
— Сен кулугурнуң сагыжың ышкааш
Ындыг-ла пажының үстүг кара чүлгүүжү,
Хөөлүг кара туткуужундан өрү
Эжеледиптер ындыг белен чүвең
Кайда чүвел, кулугур!— диген.
— Авыгайның19 ады-чолу кым болур?— деп
Хан-Күчү маадыр айтырган.
— Каңгывай-Мергенниң адын билбейн,
Каңгай-Караның сураан дыңнавайн,
Каяа чораан ыяшчы эдерген ыт сен?— диген.
— Чаа, эжим, Каңгай-Кара меңээ-даа болушпазын,
Чолдак-Кара сеңээ-даа болушпазын,
Ийи боттуң шыдалы билзин.
Бо хүн орайтай берген-дир,
Эртен көржүүлү.
Соңгу чүктен келген кижи сен
Башкы арттың аксын дуглап көр,
Мен соңгу чүктү чүглээн кижи
Соңгу арттың аксын дуглап көрейн — диген
Каңгывай-Мерген иргин.
Каңгывай-Мерген чиң шайын хайындырып,
Чаглыг эъдин дүлүп,
Аштавас-суксавас кылдыр аштанып-чемненгеш,
Өл-кургаг аргазын сө-тура тыртып эккеп,
Улуг одун ужуткаш,
Ооргалап чыдып алган.
Каңгывай-Мерген удуп-оттуп чыдарга,
Тонунуң үстүү чеңинден
Бир-ле чүве силгип турган.
Көрүп кээрге, Каңгай-Кара
Оттур силгээн туруп-тур.
— Ары-чаага таваржып келгеш,
Ийи ээн эъдиңни
Чүге шиштеп чий бээдиң?
Мен Хан-Күчү маадырны
Барып көргеш келдим.
Чөвүрээни үш колду кылдыр чазааш,
Үш пак кара сугну куткаш,
Алдын-хүмүс20 аргамчызын
Тос дүүй тырткаш,
Ооң кырында дөрт-даван кырында
Дыгдынып чыдып алган
Сооттунуп чыдыр, Каңгывай-Мерген — деп,
Сөглеп турган иргин.
— Чаа, Каңгывай-Мерген,
Дөрт-даяк кырында
Донгайып чыткан эрниң
Калбак-чарнын ууй чоруй,
Үттүг-чарнының чүстерин үзе чоруй
Таварытса кандыгыл, Каңгывай-Мерген?— деп,
Айтырып турган Каңгай-Кара иргин.
— Бо үеде, соңгу үеде атка багай,
Оор ёзу-биле эжин өлүрген деп
Бак ат алырының орнунга,
Ийи боттуң шыдалы билзин — деп харыылап каан.
Шыяата, адар даңның сырында
Ханныг каралыг Хан-Күчү маадыр
Кыпсынчыг кыйгызын кыйгырып,
Азарганчыг алгызын алгырып:
— Бо хурагандай21 кара ховунуң ортузунга
Херелдеривис көржүп ойнаалы!— деп
Девип-самнап турган иргин.
Каңгывай-Мерген сезен буур кежи
Сериин чаагай,
Тозан буур кежи
Допчулуг чаагай шодаан
Тевене сыңмас кылдыр
Ыгый-дыгый кедип,
Бирээзи хурагандай кара ховунуң бажындан,
Бирээзи адаандан өрү
Девип үнүп турган иргин.
— Чаа, Каңгывай-Мерген,
Хан-Күчү маадырның
Кандыг-даа каралыын канчап билир сен!
Мени чүге демир кижен-биле дедир,
Чес кижен-биле аан киженнеп кагдың?—деп,
Айтырып турган Каңгай-Кара чүвең иргин.
— Аткан огун чедип алыр боордан башка,
Сөглээн сөзүн чедип алыр эвес,
Ийи боттуң шыдалы билзин деп,
Сөглээн-не болгай мен — дээш,
Хурагандай кара ховунуң
Бажын куду девивишаан девип,
Бадып турган иргин.
Ийи эр үскүлежип келгеш,
Бот-боттарынга диттикпейн бир кээп,
Буганың хыйыртаары-биле хыйыртажып эртип,
Ийи удаазында буураның өштектээжи-биле
Өштектежип эртип туруп-турлар эвеспе.
Адактың сөөлүнде хартыганың кашпагайы-биле,
Эзирниң шүүргези-биле кээп,
Хап-шак кылдыр сегиржип алганнар.
Бир айның үжен хонукта үзүктел чок,
Ийи айның алдан хонукта доктаал чок,
Үш айның тозан хонукта
Үргүлчүлеп [хүрежип] келген чүвең иргин.
Хан-Күчү маадырның мага-бодундан
Дамырак-дамырак кара суглар шааңайнып,
Каңгывай-Мергенниң мага-бодундан
Ханныг-ханныг кара көвүк хайныгып
Үнүп тургулаан иргин.
— Сен бо хире туруңда,
Кайы хире апарганың ол,
Хан-Күчү маадыр?— деп айтырган.
— Дең эжимниң алдынга чыдып амыраар,
Баш сөөгүн черле салыр хүнүм келген —
Сөөгүмнүң кара дери
Төктүп турары бо-дур — деп
Харыылап турган.
— Сен бо хире туруңда,
Кайы хире апарганың ол, эжим?— деп
Бирээзи айтырган.
— Адам, иемден тудуштуруп-бириктирип каан
Шынган эъдимниң шын дери
Чаа деттип-хайнып келди,
Сен ышкаш эжимни алдымга базып
Амыраар хүнүм үнүп келген-дир — дээш,
Каңгывай-Мерген Хан-Күчү маадырның
Чарын аразындан каккаш,
Чедир бир эргилдир киискээш,
Көгейни көңгүрт кылдыр,
Каптагайны каңгырт кылдыр
Час ойтур дүжүргеш,
Бир холу-биле тудуп,
Бир буду-биле базып тура,
Чеден күстүк22 тамы каскаш:
— Өлүрүң мурнунда сөглээр сөзүң чүл?
Соңгу аал чуртуңда
Кижи бөле тудуп алыр
Богуң-сагың бар чүве сен бе?— деп айтырган.
— Эки эжин өлүргеш,
Үвүн уптеп албаска
Кайын болур.
Мээң Авыкай-Сарала кадыным көргеш,
Тенидиң-дендедиң,
Эдиң-малың ойга-чикке
Үзүп кагдың,
Эки-багың көшкен чуртка
Уттуп кагдың — деп мону сөглээрге,
Чеден күстүк тамыже
Куду баштандыр киир октапкан.
Чолдак-Караның ийи карааның чажы
Буура дег дозуңайнып бадып,
Каңгывай-Мергенниң иштии-хойнунуң адаанче
Бажын суп:
— Адан-теведе чыраа бар эвес,
Алдар сайытта ылгал бар эвес,
Эр кижи эр эжинге хайыралыг,
Эр аът ээзинге хайыралыг,
Эргелиг эжиңниң бажын өрү кылдыр
Суп боору кандыг ирги?— деп
Турган чүвең, иргин.
«Аксы дылы чок мал
Бо хире сөглеп турда,
Аас-дылдыг,
Ийи чүктүң ийи экер-эрлик
Эрлериниң бирээзи тургаш,
Мен чоонган мен»― дээш,
Хан-Күчүнүң бажын өрү кылдыр эккеп,
Алдын-Кара кежегезиниң
Таваа-биле оя тырткаш,
Алдын меңгизиниң иштинче киир каап ап,
«Шыдаваан чүвези бо ыйнаан мооң ― дээш,
Кара буураны хенче анай дег
Куспактап маңнап келгеш,
Тамының аксын бөөшкүннеп
Турган чүвең иргин.
— Че, Каңгай-Кара аъдым,
Бо кулугурнуң эки-багы хамаан чок,
Бодумнуң Каран-Чүзүн кадыным безин
Тус өргээлиг орар болгай,
Бо кулугурнуң эвээш-биче
Өртең хуюу хамаан чок,
Бодумнуң одус23-түмен малым безин
Ойда-чикте үстүп чарлып чоруур болгай,
Мооң чаргаш тону кымга
Ыжык чаглак болурул,
Чаваа-богба малы кымга
Аът-хөл болурул,
Чанаалы-чоруулу, эки аъдым ― деп
Турган чүвең иргин.
— Чээ, ындыг деп чүве каяа турарыл,
Эки эжин өлүргеш,
Эдин-севин черге каар деп чүң боор?
Эр кижи эзеңги теп аъттанганда,
Эргекке үш ораар чүве
Ол-ла болур болгай,
Эр кижиде өлүм бар бе,
Эки аътка турум бар бе?
«Авакай-Сарала кадынны көргеш,
Тенидиң-дендедиң,
Эдиң-малың ойга-чикке
Үзүп кагдаң,
Эки-багың көшкен чуртка
Уттуп кагдың!»― деп,
Эргелиг эжиң Хан-Күчү маадыр
Чагывайн чоонду.
Бир мөрде суксун шөйүп чедээли — деп
Турган Каңгай-Кара иргин.
Каңгывай-Мерген-даа чүзү боор,
Кара-харгый саадаан куржангаш,
Кара кашпал чазын хоюндуруктааш,
Чиге соңгу чүкче көргеш,
Ыдывыла каап-тыр.
Бир айның үжен хонукта челип:
Он беш хонукта Каңгай-Кара челип,
Он беш хонукта Чолдак-Кара ушта челип,
Аът-биле деңге челер
Аът бооп чоруп орган.
Бир айның үжен хонукта
Аъттың изиг кара даалыы-биле даалыктадып:
Он беш хонукта Каңгай-Кара ушта даалыктап,
Он беш хонукта Чолдак-Кара ушта даалыктап,
Аът-биле деңге даалыктаар
Аът бооп чоруп олурган.
Бир айның үжен хонукта
Аъттың сыр кара маңы-биле маңнадып:
Он беш хонукта Каңгай-Кара ушта маңнап,
Он беш хонукта Чолдак-Кара ушта маңнап,
Аът-биле деңге маңнаар
Аът бооп чоруп орган.
Үш айның тозан хонукта чорааш,
Хан-Күчү маадырның чуртунуң
Кыдыг-кызыгаарынга кире халдып келген.
Карак четпес кара ховуда
Кара доозун үнүп турган.
Каңгай-Караның ооргазын
Он кертик кара чаваа,
Чолдак-Караның ооргазын
Чеди кертик кара чаваа кылгаш,
Ой быды ойга төктүп чоруур,
Кара быды хаакка төктүп чоруур,
Кара кидис хевенектиг оол бооп
Хуулуп алгаш, чоруп орган.
Доозун үнген черге хап кээрге,
Одус-түмен сүрүг аразында
Дөрт хаа эмдик аъттар
Өөредип турганнар.
— Чүү мындыг черниң ческээ,
Сугнуң суксаа
Ческинчиг чүдек чүве сен?
Аът дуюу дегбезин,
Кымчы бажы дегбезин,
Ыңай тур, кулугур — дишкеннер.
— Назын халыыны деп чүве бар,
Аът халыыны деп чүве бар,
Кым-даа болза
Хаанның кадыр сүрүүн
Кадагалап чораан болгай, хааларым — деп
Улам чоокшулай чортуп
Чыраалап турган.
Хаалар аңаа хорадааш,
Кымчыларын көдүрүп,
Хереп келгилээр орта,
Бирээзиниң мойнундан,
Бирээзиниң белинден
Үзе ширбигилей каап туруп-тур.
Ийи хаа думчуктарының ханы
Төгүлгүже тейлээн:
— Канчалзыңза-даа
Кара аайың-биле болуулу — деп
Чанны бергеннер.
— Чаа, мээң канчанган-даа
Кара аайым-биле болзуңарза,
Чеди кертик кара чавааны
Сорлуг оъттуң дээжизинден чидиртип,
Кара сугнуң бажындан ижиртип,
Чедип чорааш,
Кадагалап бериңер!—дээш,
Дужаап берген.
— Бо багай сынык-мынык
Кара каңгай саадакты,
Кара кашпал казыдааны база
Кадагалап бериңер!— дээш,
Чүктедип кааш хап чоруй барган.
Ол-ла шошкуп олурарга,
Сая-түме теве кадарган ашак
Ужуражып келгеш,
Мендилежип тура айтырган:
— Кайы хаанның мындыг өктерээн24
Кадыр сүрүү боор?
— Бистиң Хан-Күчү маадыр хаанның
Кадыр сүрүү — деп-тир.
«Адың-шолаң кым боор,
Аалың-чуртуң кайда боор,
Багай оолак?»— деп,
Ашак айтырган.
— Чиге соңгу чүкте
Кадыг дошкун хаанның
Албатызы мен.
Саарында демдек баспаан,
Кулаанда им салбаан,
Чирик эринниг эңгин чидиргеш,
Чеди чыл бооп чор мен — дээн.
«Адың-шолаң кымыл, багай оол?»— деп
База катап айтырган.
— Адым болза Аза-Бузак дээр.
Аъдымның ады болза,
Аскак-Кара дээр боор.
— Сен ышкаш кижи
Кижи аразынга кижи-даа чорза,
Таныыр бе?
Мал аразынга мал-даа чорза
Таныыр бе?— деп, ашак харыылаан.
— Кижи аразынга кижи чоруурга,
Канчап танывас боор?
Мал аразынга мал чоруурга,
Канчап танывас боор, ашак?— дээн.
— Сарыг теве чидирген болза,
Сарыг теве муңнуг бе?
Ак теве чидирген болзуңза,
Ак теве муңнуг бе!
Кайызын ол дээр сен!— дээн.
— Че, кайын ындыг боорул аан, ашак.
Малы саарында таңмалыг,
Кулаанда имниг болгай,
Кижиниң кижизи —
Кулаанда сыргалыг,
Чарнында чавагалыг
Болбас чүве бе моң, ашак!
Силерниң хаан өгбей өргээзинде
Саадап олурар бе?
Черде моорлап чоруур бе, ашак?— деп айтырган-дыр.
— Бистиң хаан барыын чүктү
Башкы эжелей төрээн
Каңгывай-Мергенниң Каран-Чүзүн кадынын,
Торгун-Чүзүн дуңмазын
Пажының үстүг кара чүлгүүжү,
Хөөлүг кара туткуужундан өрү
Чүве арттырбайн олчалап алыр дээш,
Аъттанга-ла бир үе эрткен — деп
Ашак харыылап турган.
— Че, ашак, шаг-төреде болчаг бар эвес.
Саасканда чилиг бар эвес,
Каңгывай-Мерген бег эки бе?
Хан-Күчү маадыр эки бе?
Кайызың кандыг деп бодаар сен?
— Хан-Күчү бээмни чүү дээр мен, Каңгывай-Мерген?
Белин беш кестирзин дээр мен — деп,
Мындыг сөглээн.
Сөс-даа харыызы бербейн,
Каңгай-Караның саарын кымчы баскаш,
Чырыын суглук кыскаш,
Хап үнүп турган чүвең иргин.
Чаңгыс кырны ажа дүжүп кээрге,
Сая-түме инек кадарган ашак
Чораан чүвең иргин.
Ашак-биле мендилежип тура:
— Бо кандыг хаанның өктерээн
Кадыр сүрүү ирги?
— Бистиң бажы курттуг Хан-Күчү маадырның
Кадыр сүрүү-дүр ийин, оглум — деп харыылаан.
— Че, ол хаанның бажы
Канчап курттуй берген чүвел, ашак?— деп
Айтырган иргин.
— Үш дайынга киргеш,
Үш кадын олчалаан,
Үш кодан мал олчалаан,
Түрүмекей болгаш
Хан-Күчү маадыр деп адаткан.
Ам бистиң хаан
Барыын башкы чүктү эжелей төрээн
Каңгывай-Мергенниң Каран-Чүзүн кадынын,
Торгун-Чүзүн дуңмазын
Пажының үстүг кара чүлгүүжү,
Хөөлүг кара туткуужундан өрү
Олчалаар дээш чорутка-ла
Бир уе эртип тур.
Бистиң хаанның сагыжы дег,
Ындыг амыр пажының үстүг кара чүлгүүжү,
Хөөлүг кара туткуужундан өрү
Олчаладып чыдар Каңгывай-Мерген чүве ийикпе?
Та Каңгывай-Мергенниң оранынче
Чоруп орар чүве,
Та бистиң хаанның оранынче чоруур чүве.
Шагда магат чок,
Бегде меңги чок — деп
Чугаалап турган кырган чүвең иргин.
— Чаа, ашак, аът-даа шылагдап,
Бот-даа аштаксап чор мен.
Казыра, молдурга ышкаш чүведен
Хайырлаарың кандыгыл?— деп,
Олурган эр чүвең иргин.
— Ады-ла хаан бегниң малы боордан башка,
Азыраар, кадарарын мен ээлеп,
Дуюун мен кадарар,
Думчуун мен сыгар кижи мен, оглум — дээш,
Дошкун кара шарыны
Айтып берип турган чүвең иргин.
Бүдүн шарыны бүдүнге быжыргаш,
Ашакка чаңгыс саарзык чодазын,
Чаңгыс саарзык бүүрээн бергеш, чипкеш,
Кадыг сөөгүн аксындан бүлгүрүп,
Чымчак сөөгүн думчуундан сиңмирипкеш,
Тура халып турган эр иргин.
— Чаа, оглум, бистиң хаанның
Кода-сүмезинге баар болзуңза,
Авыкай-Сарала кадынның өргээзинге барбайн,
Туңгулак-Сагаан кадын биле
Октан-Кара кадынның өргээзинге баар сен
Эки-даа дивес, багай-даа дивес,
Суксун-суггадын кудар,
Чугаа-сооттуг,
Оюн-каткылыг олурар кадыннар чүве.
— Ындыг-дыр, ирем, ынчалзажок
Мен харам, кадыг,
Каржы-дошкун кижилерниң
Өөн ойбас кирер чаңныг
Кижи болдур мен ийин.
— Бетиңге бар чыдарыңга,
Хан-Күчү маадырның
Ханы-биле кады өскен,
Дези-биле деңге өскен
Калчаа далайы бар эвеспе.
Ында бир хыл көвүрүг,
Бир ыяш көвүрүг,
Бир мөңгүн көвүрүг,
Бир алдын көвүрүг бар болур.
Хыл көвүрүг-биле
Эрес-эрлик кижи кежер,
Ыяш көвүрүг-биле
Албаты кижи кежер,
Мөңгүн көвүрүг-биле бег,
Хаан ызыгуурлуг кижи кежер,
Алдын көвүрүг-биле кешкен кижи
Авыкай-Сарала кадынның
Өргээзинге барып дүжер,
Алдын баглаажынга
Аът баглаар чүве эвеспе, оглум — деп
Мону чагып, сөглеп орган ирей иргин.
Каңгывай-Мерген аъттангаш,
Хап-ла берген.
Дези-биле деңге дүшкен,
Ханы-биле кады өскен
Калчаа далайынга хап келгеш:
— Чаа, эки аъдым,
Хыл көвүрүг-биле кешпезимге,
Экер-эрлик аъдымны канчаайн,
Алдын көвүрүг-биле кешпезимге,
Авыкай-Сарала кадынның
Өргээзинге кирбезимни,
Алдын баглаажынга
Аъдым баглавазымны канчаайн?— деп
Айтырып орган.
— Мээң аъттаныр чарыкы чырыымны
Азыг диш чайнады шелгеш,
Ажыргы чарыкы саарымны
Кажык сөөк чайнады каккаш,
Дап бербес сен бе?— деп
Аъды мону чугаалаан.
Каңгывай-Мерген-даа чүзү боор,
Азыг диш чайнады шелгеш,
Кажык сөөк чайнады каккаш,
Дап-ла берген.
Каңгай-Кара-даа чүзү боор,
Маң чыраа-биле
Хыл көвүрүгнү кырлады,
Алдын, мөңгүн көвүрүгнү
Элий-селий теп,
Деңге базып кеже берген чүвең иргин.
Ол кежип кээрге-ле,
Кода-сүме25, хүрээ-хиит, ара-албаты,
Аг-шериг деп чүве чырыткылыг
Көстүп турган чүвең иргин.
Тей бе дээрге,
Өргээ-даа ышкаш,
Өргээ бе дээрге,
Тей-даа ышкаш
Алдын сарала өргээ турган.
Эжиинге доңгурлады чортуп кээп,
Тос кырлыг, тозан кулаш,
Алдын эртине, мөңгүн сиилбирлиг
Очур баглаашка аъдын
Шорбажылап баглап турда,
Дөрт калдар ыды
Ээрип маңнажып келирге,
Дөртен кыс хоруп турда,
Бир ийи ыт сиртин сирбейткилээш,
Таңдызынче сыңнып ээрип,
Бир ийи ыт кудуруктарын мунгулааш,
Далайынче сыңнып ээрип
Турган чүвең. иргин.
— Дөрт калдар ыттарыңар
Канчаар ээрип турар чүве-дир, уруглар?— деп,
Авыкай-Сарала кадын айтырып олурган.
— Ийизи сиртин сирбейткилээш,
Таңдызынче сыңнып ээрип турар чүве-дир,
Ийизи кудуруктарын мунгулааш,
Далайынче сыңнып ээрип
Турар чүве-дир — деп харыылааннар.
Демги багай оолак
Авыкай-Сарала кадынның
Алдын бозагазын арай боорда
Үңгеп союп чорааш,
Артап кирип турган чүвең иргин.
Кирип келирге,
Авыкай-Сарала кадын
Тос буттуг агар-сандан ширээзиниң
Кырында саадап олурган.
Ийи талазында чээрби-чээрби
Дөртен кыс бажын дыраан мындыг турган.
— Кадын, амыр!— деп
Эгин эъди эзилгиже,
Чарын эъди чарылгыже
Доңгайып бараалгап
Турган чүвең иргин.
— Мендээ, мендээ, багай оолак — деп
Хөөннүг-хөөн чок харыылаан:
— Бо багай оолактың
Быды-курту төктүп каарыйна,
Чемден бергеш, дүрген үндүрүңер,
Шивишкиннер —деп олурган,
Авыкай-Сарала кадын чүвең иргин.
Шивишкиннер ыт деспизинге
Таар сарыг-суу кудуп бээрге,
Ыдының деспизин
Мырс кылдыр чара туткаш,
Бажын ажыр шывадап олурган
Эр чүвең иргин.
— Кижи кижи дээш
Чем кудуп бээрге,
Кижиниң идиш-савазын
Буза тудуп олурар
Чүү мындыг чүве сен?— деп,
Авыкай-Сарала кадын
Чыжырттырып-чаңчанып
Үнүп келген чүвең иргин.
— Чогум кандыг аайлыг кадын силер,
Дүктүг калдар ыт азыраардан аңгыда,
Докпак баштыг,
Доора карактыг кижи
Ыт база азыраан силер бе?— деп
Айтырып олурган.
— Дөртен кыс туруңар,
Дөрт мөчүзүн үзе-чаза тыртып,
Дурт-сынын хой хоюткузу кылыңар!— деп
Чыжырт кылдыр чаңчаттынып үнген иргин.
— Кирерде дөр ырак бе,
Үнерде эжик ырак бе — дээш,
Күжүр эр үне базып чоруй барган.
Ортузунда турган
Кызыл торгу көдүргелиг,
Ак торгу өргээге базып кире берип-тир.
Тоңгулак-Сагаан кадын
Тос каът олбук дүжүлгеде
Саадап олурган.
Бир талазында он беш кыс,
Бир талазында он беш —
Үжен кыс чажын дыраан
Мындыг турган иргин.
— Кадын, амыр!— деп
Эки-экилерниң эктин ажыр,
Багай-багайларның бажын ажыр
Бараалгап турган.
— Мендээ, мендээ, оолак — деп,
Туңгулак-Сагаан кадын
Харыылап олурган иргин.
— Ча, арны-бажы аянчаан,
Аътка-хөлге сулараан
Акыңар чүве-дир,
Шары кежи көгээрден
Шаажаңның сарыг булазынга26 кудуңар — деп,
Кадын чарлык бооп олурган.
Эр-даа хойтпакты ишкеш,
Шаажаңның сарыг булазын
Уу-чаза ууштааш,
Эжиктиң дедир кастыңынче
Үндүр чажып олурган.
— Кижи кижи дээш
Чем кудуп бээрге,
Кижиниң идиш-савазын
Үреп олурар,
Кандыг аайлыг, оолак сен?— деп
Чаңчаттынып олурган иргин.
— Үүлезин шыдаваан шаажаңны
Канчаар боор,
Үүр депшип шыдаваан уругну
Канчаар боор — дээш,
Үне кылаштай берген.
Оон үнгеш, эң сөөлгү
Ак торгу өргээге
Кире кылаштап келирге,
Октаң-Кара кадын
Тос каът олбук дүжүлгеде олурупкан,
Ийи талазында он-он
Чээрби кыс бажын дыраан
Мындыг турган.
Оол кирип келгеш,
От адаанга олуруп чорда:
— От адаа кезе олурбас
Боор чүве ийин,
Оон өрү олур, чажым — деп,
Кадын чарлык бооп олурган.
Ынча дээрге ожуктуң ортаа будунче
Өрү соястап каап
Олурган чүвең иргин.
— Эки кижи, багай кижи
Дээр чүү боор,
Ам-даа өрү олур даан, оол — дээш,
Кадын боду тура халааш,
Чиң сарыг шайын хайындырып,
Алдын домбуга кудуп салып,
Чаглыг эъдин дүлүп,
Алдын кызыл таваанга салып,
Ашкарып-чемгерип
Турган чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген ол
Чиң сарыг шайны ишкеш,
Чаглыг эътти чигеш,
Үш үеде төгүлбээн дери шааңайнып,
Дамырак кара суг дег бадып,
Төтпээже аштанып-чемненип
Олурган иргин.
Шыяата, Каңгывай-Мерген
Баглаашта турган
Он кертик таагылыг
Кара чаваазын чежип мунгаш,
Агарлыгның кара хеминче
Чортуп киргеш,
Өл, кургаг сес ыргайны кезип ап,
Өл ыргайны шылбалап,
Кургаг ыргайны хоюглап чоруп олурган.
Алдын баглаашка аъдын баглааш,
Авыкай-Сарала кадынның
Өргээзинге кире бергеш:
— Чаа, кадын, силерниң
Өргээңерниң ээзиниң
Алдар-ады кым боорул?— деп айтырган.
— Мээң өргээм ээзиниң
Адын-шолазын айтырар орнунга,
Дөрде турган тос буттуг
Каңсы ширээмден27 барып
Айыс четтирбес28 сен бе, оолак?— дээн.
— Чадап-түреп чорзумза-даа,
Тос буттуг ыяштан
Айыс ап чорбаан,
Аштазымза адып чиир,
Суксазымза узуп ижер
Эрес-эрлик эр мен — деп
Олурган иргин.
— Дөртен кыс, туруңар,
Дөрт мөчүзүн үзе-чаза соп октаңар,
Дурт-сынын хойнуң
Хоюткузу кылыңар!— деп
Чыжырттырып-чаңчаттынып келген
Кадын чүвең иргин.
— Эриң ады кымыл?— деп
Эр хөректеп айтырган.
Авыкай-Сарала кадын дөртен кысты
Оттуг кезек-биле бурулады улдап:
— Дөрт мөчүзүн үзе-чаза соп октаңар,
Дурт-сынын хой хоюткузу кылыңар!— деп
Чыжырады чаңчап турган иргин.
Каңгывай-Мерген чым-сырт кыннып,
Ажынып, хорадап келгеш,
Отту арта халааш,
Авыкай-Сарала кадынның
Үш чажының белдиринден алгаш,
Сарыг торгу тонунуң
Чан аразындан чара-диле
Соп октапкаш,
Кургаг ыргай курулгуже,
Өл ыргай өрүлгүже хап:
— Эриң кай барган,
Аңын аңнай берген бе,
Чаазын чаалай берген бе?— деп
Эриидеп турган.
— Эр кижини мен канчап билир мен,
Та аңын аңнай берген чүве,
Та аалын аалдай берген чүве — деп
Черле өчүк ышкынмайн турган.
Авыкай-Сарала кадынның
Ээгилериниң тооннары
Көстүгүлеп келген турган.
Ону көргеш:
«Чүве билбес херээженни мону
Хей чүге мынчап турар»— деп бодангаш,
Тоганага азып кааш,
Даштыгаа барып,
Каңгывай-Мерген боду бооп хуулуп.
Каңгай-Каразын база
Ол хевээр хуулдургаш,
Алдын меңгизээниң иштинден
Хан-Күчү маадырның
Алдын кара кежегезин
Таваа-биле ушта соп эккелгеш,
Эжиктиң кыры
Эгинниң үстү-биле сунуп
Киирип турган иргин.
Авыкай-Сарала кадын ону көргеш:
— Эргелиг эжиңни өлүргеш,
Эшпизин эттеп-хыйнап
Турар сен бе?— дээш,
Ам үн салып ыглап турган чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген кире чүгүрүп келгеш,
Авыкай-Сарала кадынны дүжүрүп,
Эм-сагаан, дом-сагаан оду-биле
Үш шактың иштинде
Кавы-сорбу чок кылдыр
Эмнеп берип турган иргин.
Авыкай-Сарала кадын ам кээп
Чиң сарыг шайын хайындырып,
Алдын домбуга кудуп,
Чаглыг эъдин дүлүп,
Алдын таваанга салып,
Чигир-боовазын чидиртип,
Ашкарып-чемгерип турган чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген биле
Авыкай-Сарала кадын
Көк майгынның иштинге көдээлеп-хөлестеп,
Ай, чылы-биле ямбыланып-тамбыланып
Дыштанып турган чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген дээрзи
Бир-ле эртен туруп келгеш:
— Ырак-узак көрүп болур
Көстүк бар ирги бе?— деп айтырарга:
— Бүдүн төреде канчап
Бир-даа көстүк чок боор —дээш,
Авыкай-Сарала кадын
Көстүк ап берген.
Каңгывай-Мерген ону кеткеш,
Кадаалап29 үнүп келгеш,
Көрүп турарга,
Алдын баглааштың дөзүнде
Эзер бажы илиг чедер-четпес
Көстүп келген.
Чеде кылаштап келгеш көөрге,
Каңгай-Кара алдын баглаашты
Тудум хире кылдыр
Үзе хемирип алган,
Чер көгү тура тырткаш,
Ол уу-биле барып
Ужуп чыдар кылдыр
Арып-доруп баксыраан турган.
Ол-ла дораан,
Эм-сагаан, дом-сагаан оъдун
Аксынче кудуп эмнээш,
Кудурук дөзүнден
Ооргазынче чедир өрээш,
Чаш кулун дег кылдыр
Ушта соп кээп,
Комуң хоора,
Чаяаң чара семирип ал дээш,
Салып турган чүвең иргин.
— Чер иштинде кадып калган
Эзер-чонакты союңар!— деп
Ара-албатызынга дужаал бергеш,
Кээп удуп чыдып алган.
Та чежеге, та кажанга
Удуп чыргап чыткан
Эр чүве ийик.
Бир эртен-не удуп-оттуп чыдарга,
Сыртык бажын шыгырадыр,
Казапчаны хаккыладыр
Каңгай-Кара хап турар
Мындыг бооп-тур.
— Чүү болду бо?— дээш,
Тура халып кээрге,
Каңгай-Каразы:
— Чанаалы, чоруулу,
Кижиниң аал-чурту дег
Чүве кайдал,
Эргим эжиң өлүрде,
Сөглээн ышкажыгай:
— Авыкай-Сарала кадынны көргеш,
Тенидиң-дендеди дээн ышкажыгай,
Ону чүге уттуптуң?— деп чугаалап турган.
— Чаа, бир айның үжен хонукта
Оъттааш келем, эргелиг аъдым — деп,
Турган Каңгывай-Мерген чүвең иргин.
Ол-ла ынчап чорда, чер-чуртунда
Аксагалдай Сайын-Хавытчы акызы
Бир-ле эдин эттеп,
Малын малдап чоруурга,
Делегейниң чалгынныг кужу дооза
Ыдыктыг Бора таңдызының бажында
Чыглы берген турган чүвең иргин.
— Мээң кара чаңгыс дуңмам чиде бээрге,
Ооң ыдыктыг Бора таңдызын
Делегейниң чалгынныг кужу
Эжелеп турар бе,
Дөрт карактыг, сес даванныг
Дөнен-Калдар-биле
Өрүзүн өрү челип,
Кудузун куду челип тургаш,
Кыра шаап кагбаан кижи
Адырам — дээш,
Хап үнүп олурган чүвең иргин.
Какпышаан үнүп кээрге,
Хамык куш-даа дооза
Тарады ужа берген,
Кара чаңгыс кускун артып калган.
Кара чаңгыс кускунга келирге,
Баарының өдү болган,
Карааның шозу болган
Кара чаңгыс дунмазы Торгун-Чүзүн
Дүлдүг дүннү атсыр аажок,
Дүъштүг хүннү батсыр аажок,
Арын-шырайы агарган,
Ишти ыжып ийлээн,
Делегейниң кужу
Ооң өлүрүн манап,
Хөндеп чиир деп
Чыглып турар мындыг болган.
Аксагалдай Сайын-Хавытчы
Курун чежип октапкаш,
Дуңмазының соой берген
Ийи будун баарынга дагап:
— Канчап баардың,
Чооп баардын, дуңмам?— деп
Эргеледип-чассыдып айтырып
Олурган чүвең иргин,
— Чаңгыс акым чиде берген,
Ону сактып ийлээш,
Дүлдүг дүннү атсыр аажок,
Дүъштүг хүннү батсыр аажок,
Каран-Чүзүн чеңгем
Караа-биле көөрү
Уурап тур, акым — деп
Мону чугаалап олурган.
Торгун-Чүзүн дуңмазын
Эзеринге олуртуп,
Боду соонга олургаш,
Каңгывай-Мергенниң бора өргээзинге
Эккеп тос каът олбук-кудус кырынга
Олуртуп турган иргин.
Беглиг кожуун иштинден
Чеди хааны кыйгыртып эккелгеш,
Богданың боскактыг бора
Чеди иртин өлүрткеш,
Эъдин кевиг чокка чидиртип,
Чиң сарыг шайын
Кевиг чокка ижиртип,
Беш хаага азырадып
Калагаладыры-биле дагзып,
Хөлээндирип-даа турган чүвең иргин.
— Чаа-та, Каңгывай-Мергенни кулугурну
Дүлдүг дүннү атсыр,
Дүъштүг хүннү бадырар болзумза,
Адамның эъдин
Аът эъди-биле холуп чиир мен — дээш,
Айга, хүнге аазан турган
Аксагалдай Сайын-Хавытчы чүвең иргин.
— Читке-ле бир үе болган
Каңгывай-Мергенни
Дүлдүг дүннү адыспайн,
Дүъштүг хүннү бадырбайн
Кайыын тып эккээр сен, акым?—деп
Торгун-Чүзүн айтырып олурган.
— Бир эвес бо шокар өртемчейде бар болза,
Ыяавыла дүлдүг дүннү адыспайн,
Дүъштүг хүннү бадырбайн
Тывар мен, дуңмам — деп
Аксын даңгыраан бербишаан,
Чаңгыс дуңмазының ийи будун
Баарынга дөгеп, чылыдып хонгаш,
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Дөрт карактыг, сес даванныг
Дөнен-Калдарын мунгаш,
Чиге соңгу чүкче салып үнүп,
Дээр черинге дээп, сиртиңейнип,
Дегбес черинге ужудуп,
Хииңейнип бар чыткан чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген дээрзи чүү боор,
Улуг уйгузун удуп,
Удаан чыргалын30 чыргап,
Аянныг тамчыктыг саадап,
Арагалап, хымызап олурган
Эр чүвең иргин.
Бир көрүп олурарга,
Ширээде салып каан
Арагазы чиндиңейнип,
Чалгып турар мындыг болган чүвең иргин.
«Чүү мындыг дип
Шимчеп турар апаарды бо?»— деп
Боданып шинчилеп олурарга,
Дөнен-Калдарның даванының даажы
Мал даванының даажындан
Өскелиг шимээргеп,
Чоруп орган чүвең иргин.
Хан-Күчү маадырның аалынга
Ол-ла хүннүң ол-ла шагында
Чаңгыс хүн дуртунда
Халдып чедип турган
Аксагалдай ашак чүвең иргин.
Халытпышаан келгеш,
Авыкай-Сарала кадынның
Алдын торгу өргээзин
Кымчы-биле үш долгандыр
Соп маңнадып турда,
Каңгывай-Мерген үне халыдып келгеш,
Солагай холу-биле
Аъттың чиге кастыындан ап,
Оң холу-биле ашактың
Көп-белдиринден ап,
Өлеп-сөлеп дүжүрүп,
Эргээзинге киирип,
Бодунуң олбук-дүжүлгезинге
Олуртуп турган чүвең иргин.
— Че, чүге девидеп-мөгүдеп
Чор сен, кырган?— деп айтырган.
— Сен кулугурну,
Дүлдүг дүннү атсыр болзумза,
Адам эъдин аът эъди-биле
Холуп чиир мен.
Кара чаңгыс дуңмаң
Торгун-Чүзүн сени сагынгаш,
Ийлей берген, хонар-хонмас
Арам-саар чыдып калды — деп,
Олурган ашак чүвең иргин.
— Чаа, акым, Каңгай-Кара аът
Үжен хонгаш келир эвеспе,
Бо күрүнүң үстүг кара чүлгүүжүнден,
Хөөлүг кара туткуужунга чедир
Көжүрүп чедирер сен.
Инек кадарган ашак бар эвеспе,
Ол ашактың багай бодун эки кылгаш,
Багай аъдын эки кылгаш,
Бо күрүнү эреңгейлеп чагыртыр сен.
Теве кадарган ашак бар эвеспе.
Ол ашактың ооргазын
Он-он черден ооргаш,
Төрүвээн эңгин тевениң
Балдырынга эргелендир
Баглааш салыр сен — деп
Чагып сөглеп олуруп-тур эвеспе.
Каңгывай-Мерген ширээде
Дүжээп каан арагазын
Акызынга сунгаш, үнүп кээп,
Дөрт карактыг, сес даванныг
Дөнен-Калдарны мунгаш,
Чиге мурнуу чүкче
Салып үнүп турган
Эр чүвең иргин.
Күжүр Дөнен-Калдар-биле
Доң черге дээп,
Оңгар черге сииледир
Ужудуп каап хап оргаш,
Ол-ла хүннүң кежээкиниң кызыл-хүнде
Бодунуң шил орду-сүмезинге
Сииледип кирип келген чүвең иргин.
Алдын очур баглаажынга
Аъдын баглааш,
Бора өргээзинге кире маңнап келирге,
Торгун-Чүзүн дуңмазы
Дүлдүг дүннү атсыр аажок,
Дүъштүг хүннү бадыр аажок,
Ишти бажын ашкан,
Ондаан-остаан чыдып-тыр эвеспе.
Каңгывай-Мерген курун чежип октапкаш,
Дуңмазынын ийи будун
Баарынга дагап, чылыдып,
Эргеледип-чассыдып олурган чүвең иргин.
Оңгарып-часкарып хонгаш,
Эртен эрте курун
Куржанып алган олурда,
Дарс-дирс дээн соонда,
Дөрт оол кире халыжып келгеннер.
Каңгывай-Мергенниң бир холу
Дошкун кара чазында,
Бир холу карыш бистиг
Казыдаанда барган
— Чаа-дайын силер бе,
Эл-хол силер бе?— деп
Айтырып турган иргин.
— Эл бис, хол бис.
Чер, дээрниң кыдыында чурттап турар
Шүүк-Мөге, Сүдер-Мөге, Демир-Мөге
Дээк-Мөге дөрт алышкы бис.
Силерниң баарыңар өдү болган,
Карааңарның огу болган
Кара чаңгыс дуңмаңар
Торгун-Чүзүнге сөй-белек чогаадып
Мөгейип чордувус — дигеннер.
— Чаа, сөс харыызын
Даарта дыңнаар силер,
Үнгүлеп чоргулаңар, кулугурлар —
Дээн чүвең иргин.
Дөрт алышкы баскылажып каггы дег
Үнүп турган.
Демир-Мөге мөңгүн тевене бооп
Хуулуп алгаш,
Мөңгүн хаалгага шуткулуп
Шывалып чыдып калган.
Каңгывай-Мерген дөрт алышкыны үндүрүпкеш:
— Чаа, чаңгыс кижиге карак дег,
Чадаг кижиге аът дег,
Оваа-шоваа оолдар-дыр,
Сени берип, чатка чазап31
Кагзымза кандыгыл, дуңмам?— деп
Айтырып турган чүвең иргин.
— Чаа-бораага адарга
Чаңгыс казыдааң,
Чатка чазап бээрге,
Чаңгыс дуңмаң болгай мен,
Мен канчап билир мен, акым — дээш,
Эдээн силгипкеш,
Ыглап кылаштай берген иргин.
Демир-Мөге аза бөргү
Каңмыыл бооп алгаш,
Чуглуп чоруткаш,
Үш акызынга барып,
— Сес чугаа аайлыг-дыр, акыларым,
Шымдаңар, дектеңер!— деп
Далаштырып турган чүвең иргин.
Дөрт алышкы
Муң лаң өртектиг
Ак холдуг кара кишти
Каңгывай-Мергенниң
Эргининиң кырынга самнадып,
Девидип-маңнадып
Сөй-белек киирип турганнар иргин.
— Чер-чуртувус ырак улус бис,
Кеннивистиң үш херээн32 бүдүргештиң,
Ап чанаалы — деп
Негей берген алышкылар иргин.
— Чедип алыр ыңынар бе,
Дергилеп алыр бааңар бе?
Мен бодум чедирип
Бергей менде, эштерим — деп харыылаан.
— Чай боорга мындыг-дыр деп,
Дошкун кара чаның
Алдыы сагынга демдеглеп,
Кыш боорга мындыг-дыр деп,
Дошкун кара чаның
Үстүү сагынга демдеглеп келген
Мындыг улус бис — деп
Чер-чуртунуң ыраан
Чугаалап турган алышкылар чүвең иргин.
— Кижиниң кижизин
Саададыр эвес мен.
Бир хүндүс аппарып-ла бергей мен — деп
Мону харыылаан.
— Ча, ындыг-дыр — дээш,
Дөрт алышкы аъттаныпканнар.
Каңгывай-Мерген арага-дарының
Чыргалынга дажаарааш,
Бир миннип келирге,
Дуңмазын чатка чазап бээр
Шак-өйү келген турган.
Хүннүң күзелинде аппарып бээр дээш,
Күрүнүң иштинге чарын тарадып,
Бурганның алды хана ак өөн
Чаңгыс шактың иштинде,
Күске караа дег дыдык чокка
Күүседип бүдүрүңер — деп
Чарлап дыңнаткан.
Алды хана ак өгнү
Беглиг кожуун иштинге
Чаңгыс шак иштинде
Күүседип дөгерип турган.
Ай иштинде көжүрүп,
Чедирип келир сен дээш барганы
Аксагалдай Сайын-Хавытчы акызы
Хан-Күчү маадырның
Аал-оранын Каңгывай-Мергенниң
Оран-чуртунга ай чедирбейн
Көжүрүп чедирип келген.
Өг хондурар черинге өөн хондуруп,
Малын чалаар черинге
Малын чалап турган иргин.
Хаан күрүнүң ишти
Каңгывай-Мергенниң чаңгыс дуңмазын
Чатка чазап аппарып бээрде,
Бети дизе алды муң кижи
Аъттаныр ыйнаан деп
Дөгернип, белеткенген турган-дыр эвеспе.
― Че, ха-дуңма,
Эки аът ойга-чикке өлүр,
Эки эр орукка өлүр,
Ырак-узак оран-дыр,
Кижи кижизин
Озалдадып саадаткан мен,
Чааскаан аппарып берейн ― деп
Аъттанып турган эр чүвең иргин.
Каңгывай-Мерге бурганның
Алды хана ак өөн буза тырткаш,
Каңгай-карага дашпылыырлай шаап ап,
Дөнен-Калдар аъдынга
Торгун-Чүзүн дуңмазын мундургаш,
Чер-дээрниң кыдыынды Демир-Мөге,
Дээк-Мөге, Сүдер-Мөге, Шүүк-Мөге
Дөрт алышкыларның оранынче
Аъттанып чорупканнар.
Чер, дээрниң шапшылгазының кыдыында
Шүүк-Мөге, Сүдер-Мөге, Демир-Мөге,
Дээк-Мөге дөрт алышкының оранын
Ийи аъдынга чыыра тыртып,
Айыткан хүнүнде, айыткан шагында
Ол-ла кежээзинде
Чеде берген иргин.
Дашпылыырлап алган өөн
Чая идип берип турган-даа
Каңгывай-Мерген чүвең иргин.
Демир-Мөге, Дээк-Мөге, Шүүк-Мөге,
Сүдер-Мөге дөрт алышкы
Ак өгнү өглеп турда,
Шайның халыргай кара саазынын
Чада тудуп ойнап турган ышкаш
Тудунгур, кавынгыр бооп турган иргин.
Шыян, ам чүзү боор,
Ак өгнү өглеп дооскан соонда,
Каңгывай-Мерген үш кудазының
Өөн кезий кылаштап шайлап:
― Эвээш-биче суксун суггат бар болза,
Кудуп турза кандыгыл, кудагайлар?― деп,
Турган эр чүвең иргин.
Каңгывай-Мергенге көксү-биле дең
Көгээрни-даа эккеп сөңнээрге,
Көңгейтир ижип,
Аксы-биле дең аржымакты-даа33 сөңнээрге,
Арылдыр ижип олурган
Эр чүвең иргин.
Күжүр Каңгывай-Мерген дээрзи
Бүдүн айның иштинде
Ушпас-даа,турбас-даа
Көк эът апарган,
Чыылган хөйнүң хөглээн-байырлаан
Сөңүн дөгерезин дөңгейтир ишкеш,
Кудаларының чиг-бышкан хөреңгизин
Ылбырадып-ылбырадып:
Бедик-бедик сартыктан сал,
Кылын-кылын дөжектен сал,
Каран-Чүзүн кадыным ― деп
Дең-дуң дембээреп
Чулчуруп турган иргин.
Бир айның үжен хонукта удуп-удуп,
Айның чаазында туруп кээп:
― Ча, кудагайлар,
Дой-доорамчадан чүү барыл,
Үлээн-дүгээн турбас силер бе?―
Диген иргин.
Бүгү чүзүн малының шуптузундан
Дээжилеп туруп бүдүнге быжырган,
Дой-доорамчызын эккеп салырга,
Каңгывай-Мерген бүдүн-бүдүнү-биле
Сыыргылапкаш,
Кадыг сөөгүн аксындан бүлгүрүп,
Чымчак сөөгүн думчуундан сиңмирип
Олурган-даа эр чүвең иргин.
― Ча, кудагайлар,
Каңгывай-Мерген чаңгыс дуңмазын
Чадаг-явыган эккеп берди дивес ийин
Дивес силер,
Каңгывай-Мергенниң сөөгүнүң чанынга
Каңгай-Кара, Дөнен-Калдар
Ийи аъттың сөөгү чыдар,
Ийи аъттың сөөгүнүң чанынга
Каңгывай-Мергенниң сөөгү чыдар.
Арзайтының Өвүрзүнде
Өле-була сүрүг бар, ол болза,
Торгун-Чүзүн даңгынаның
Өнчү сүрүү болур,
Оон өскүс кулун-даа албас мен ― деп
Аазап олурган иргин.
Каңгывай-Мерген чанар дээш
Хап олурарга,
Шалаңдай34 аары-ла кончуг бооп турган.
«Чатка берген кыс
Барган черинге олурар,
Октаан даш ол черинге чыдар,
Чоп мынчап чоруп чадап
Шалаңдай апаардым?»― деп бодангаш,
Ылгын-ылгын чортуп орган чүвең иргин.
Торгун-Чүзүн дуңмазы
Киш кежи бөргүн
Уштуп тудуп алган
Хол булгап алгырып
Бо-ла соондан чүгүрүп
Олуруп-тур эвеспе.
― Берген кыс барган черинге олурар,
Октаан даш дүшкен черинге чыдар,
Мээң чатка берген дуңмам,
Мен кодан кыдыындан
Үнгелээмде кыйгырып
Сүрер ужуруң чүл?― деп
Чугаалап турган.
― Чаа, акым, сен маңаа
Арагалап турганың дег
Көгээр-доскаары-биле
Ынчалдыр ишпейн чор.
Аалыңга баргаш,
Ынчалдыр ижер болзуңза,
Шаг-төре кадыыраан,
Шагда магат чок,
Саасканда чилиг чок,
Эр кижиниң адаанда
Хөвең-хөмези дөжелген-дир35 эвеспе, акым ― деп,
Дуңмазы мону сөгдээн.
― Аксы чыдывас болза,
Херээжен кижи кевин-херекчок чүве
Чугаалавааны дээре чүве болгай, дуңмам―
Дээш, чоруй барган.
Оран-делегейни
Допчулай тыртып эккелгеш,
Ол-ла хүннүң, ол-ла кежээзинде
Хап чедип кээп турган иргин.
Аалынга халдып келгеш,
Алдын-мөңгүн сиилбирлиг,
Алдын очур баглаажынга
Ийи аъдын баглааш,
Бора өргээзинге кээп,
Көдээлеп-хөлестеп чыткан
Эр чүвең иргин.
Ол ынчап чыдырда,
Үш хаа кире маңнажып келгеш:
― Каран-Чүзүн кадын
Силерни эъттеңер, шайлаңар дидир ― деп
Бараалгап турган иргин.
Каңгывай-Мерген туруп толангаш36,
Кадынының өргээзинче
Кылаштап келген иргин.
Каран-Чүзүн кадын
Чиң сарыг шайын хайындырып,
Чаглыг эъдин дүлүп,
Каңгывай-Мергенниң
Он беш хаа аргажып тудар
Ыдык кара падарынга37
Араганы чык долдур куткаш,
Кадын боду мөгейип
Тудуп турган чүвең иргин.
― Арага деп чүведен
Ырмам сынып,
Чажым чанды,
Ам ишпес мен ― деп-тир эвеспе.
― Араганы чүге ишпес сен,
Каңгывай-Мерген, бирээде,
Үш кадын олчалап-чаалап
Эккелгениңниң байыр-найыры кайыл,
Ийиде чаңгыс дуңмаңны
Чатка чазап бергениңниң
Байыр-найыры кайыл,
Үште, оран-чуртуңнуң,
Улуг-биче ара-албатыңның
Байыр-найыры канчап барган?―
Деп-тир эвеспе.
― Мен-даа арагадан ырмам сынган,
Чажым чанган,
Беглиг кожуун ара-албатызы
Байыр-найырлап көрүңер харын ― дээш,
Тос каът торгу олбук чаткаш,
Көдээлеп-хөлестеп чыдып алган иргин.
Каңгывай-Мерген бир дыңнап чыдарга,
Беглиг кожуун иштинде
Акызы Аксагалдай Сайын-Хавытчы дег
Хөглүг омак, ырлыг-шоорлуг
Чүве чок туруп-тур эвеспе.
«Мээң чаңгыс акым бо хире хөглүг,
Омак арагалап, хөглеп турда,
Мен чүден коргуп-сестип
Чыдар кижи боор мен?»― деп
Боданып келгеш:
― Арага деп чүвеңер бар бе?
Кудуп көрүңер ― деп
Тура халып кээп-тир оо.
― Сен ижип шыдаар болзуңза,
Арагадан көвей чүве чок-тур ― дээш,
Каран-Чүзүн кадын
Көгээри-биле-даа сөңнээрге ижип,
Доскаары-биле-даа сөңнээрге,
Ижип-ле турар бооп-тур эвеспе.
Та чежеге, та кажанга
Ижип келген чүве ыйнаан,
Билбестеп-даа калган
Чүвең иргин ийин.
Аксагалдай Сайын-Хавытчыны
Бир-ле дыңнап турарга:
Аксагалдай Сайын-Хавытчыны
Мурнай өлүрер,
Ийи аъдын соңнай өлүрер ― дижип,
Каңгай-Кара биле Дөнен-Караны
Кара-Чүзүн кадынның
Өргээзиниң эжиинде
Баштарын хевис-биле дуй шарыгылааш,
Баглагылап каан турган-дырлар эвеспе.
Шыяан ам, Аксагалдай Сайын-Хавытчы
Хартыганың кашпагайы-биле,
Эзирниң шүүргези-биле
Маңнап барып,
Каңгай-Караның кырынга олурупкаш,
Дыннарын үзе шапкаш,
Каңгывай-Мергенниң бора өргээзинге
Халдып кээп,
Кадыг болат бижээ-биле
Өгнүң базырыгларын
Кыргый шелгилээш,
Дээмирин соя соп октапкаш,
Хана караанда дошкун кара чазын,
Азвр бажың саадаан
Ушта соп алгаш,
Берт-Караның таңдызынче
Хап үнген эр чүвең иргин.
Аксагалдай Сайын-Хавытчыны
Алды муң щериг сүрүп үнген.
Каран-Чүзүн кадын
Бараанын көрүп олурарга,
Ийи аът ийи кара кара каарган дег
Караңайнып-ла үнгеннер.
Алды муң шериг ийи аъттың
Довурак доозунунга азып-тенип,
Сандарап-сапкарап
Чыдып каап турганнар.
Каран-Чүзүн кадын дээрзи
Каңгывай-Мергенниң
Изин истеп чорааш,
Ханныг каралыг Хан-Күчү маадырның
Хөмдүрген тамызының аксын базырган
Кара буураның хан-савынга өлбейн
Ишти тынныг чытканын тып эккелгеш,
Бодунуң өргээзиниң орунунуң
Азар серизиниң алдынга
Чеден күстүк тамы каскаш,
Хүндүс боорга аңаа
Чажырып-бузудуп,
Дүне боорга орун-чыдын
Каттыжып турган-даа чүвең иргин.
Ам чүзү боор, Каңгывай-Мергенниң
Үш үеэ угдунмас улуг малын,
Каш үеэ кагдынмас улуг эдин,
Куйт дээр кускун чок,
Сайт дээр сааскан чок кылдыр
Үптеп-тонап алгаш,
Хан-Күчү маадырның чуртунче
Көжүп чоруй барып-тыр оо.
Шыян ам, Шүүк-Мөге, Сүдер-Мөге
Алышкыларның аал-оранында
Берипкен дуңмазы Торгун-Чүзүн кадын
Бир дүн ортузунда тура халып келгеш:
— Мээң багай акымның
Аал-ораны амыр-менди турар деп бе,
Дүжүм-дүлүм багай-дыр — дээш,
Чула күжүзүн тудуп,
Тейлеп тура хонган чүвең иргин.
— Че, Демир-Мөге, катыңның
Аарыг-кадыын, амыр-мендизин
Чүге айтырбас сен?— дээш,
Уйгу-даа удутпас,
Олут-даа олуртпас,
Карак чушкуп каггы дег,
Кулаан коңгалап
Туруп берген чүвең иргин.
Демир-Мөге:
«Мээң кадайым Торгун-Чүзүн
Акымның амыр-мендизин
Айтырбас сен»— дээш,
Караам чушкуду,
Кулаам коңгалады»— деп
Үш акызынга барып чугаалаан.
Үш акызы:
— Кеннивистиң оозу-даа шын-дыр.
Шаг болза кежээлээн,
Сагыш болза өскерилген шагда,
Кижи чуртунче чааскаан
Канчап чоруур сен,
Баар болза, дөртелээн бараалыңар — деп
Сүмележип турган чүвең иргин.
Шыяан ам,
Күш-хүнезинин дөгерингеш,
Ок-чемзээн азынгаш,
Эки аъттарын мунгулааш,
Дүнде дүн чок,
Хүнде хүн чок
Чоруп-ла каап-тырлар эвеспе.
Каңгывай-Мергенниң
Оран-чуртунга кээрге,
Куйт дээр кускун чок,
Сайт дээр сааскан чок,
Күскү чуртун күзүрүм сиген эжелээн,
Часкы чуртун чашпан сиген эжелээн,
Өңүн шырайын оскунган чыткан,
Эзимин эңдере соп дилеп,
Аргазын аңдара соп дилеп
Турганнар чүвең иргин.
Арыг, дашты аргый-эргий дилеп келирге,
Кызыл элдиң чарыында
Үчүген чанагаш оол чыткан.
— Чаа, аалың-чуртуң кайдал?
Мал-маганыңар кайыл, оол?— деп айтырганнар.
— Ээта, мен чүнү-даа билбес мен.
Беглиг кожуун бүрүнү-биле
Арагалап-найырлап-ла турган чүве.
Бир дыңнаарымга-ла,
Аксагалдай Сайын-Хавытчының
Хеймер оглун мурнай өлүрер деп
Сүмелешкен турган.
Ону дыңнааш,
Амы-тын дестирип үнген бо-ла — деп
Оол харыылаан турган.
Эдик-хептиң өндүзүн38
Үзе кезип кожуп тургаш,
Оолду эдиктеп-хепкерип ап турганнар.
Каңгывай-Мергенниң Берт-Кара таңдызын
Андара-дүңдере көөр дишкеш,
Үнүп бар чыткаш,
Аксагалдай Сайын-Хавытчы
Берт-Кара кырында
Ушкан куштуң хөлегезинден безин
Сестип-карадап чоруп турганын
Көрүп алганнар.
— Че, бистиң бо
Чары ышкаш чараан,
Хомду ышкаш хозаан,
Дөрт аъдывыска чүү боорул,
Дорзуун доора бастырып тургаш,
Чедип тудуп алыр-дыр —
Дижи берген.
Демир-Мөге көрүп турарга,
Каңгывай-Мергенниң ийи аъды
Чарышка салыр дээн чүве дег
Ижин тырта сооттуна бергилээн тургулаан.
— Ийи аът ижин тырта
Сооттуна бергилээн,
Чүвеге-даа алдырар,
Четтирер аргажок турлар.
Боларны арга-хорга-биле
Тутпааже хоржок, акыларым —
Дижип турганнар.
Шыяан ам, дөрт алышкы
Берт-Караның дөрт өнчүүнден
Ыяңгылыг ырын ырлажып,
Хөөмейин хөөмейлежип турда,
Аксагалдай Сайын-Хавытчы
Уярап-муңгарааш,
Чедип келирге,
Эп-чөп-биле холга киирип ап
Турган чүвең иргин.
Чиң сарыг шайын хайындырып,
Чаглыг эъдин дүлүп,
Ашкарып-чемгерип,
Угаан киирип алгаш:
— Улуг аал-ораның
Эгээртинмес эт-хөреңгиң
Кайыл, кудагай?— деп
Айтырып турганнар.
— Беглиг кожуун бүрүнү-биле
Арагалап-найырлап-ла турган бис.
Бир билип чыдарымга,
Аксагалдай Сайын-Хавытчыны
Мурнай өлүрер,
Ийи аътты соонда өлүрер дижип
Сүмележип турганын дыңнааш,
Хартыганың кашпагайы,
Эзирниң шүүргези-биле
Маңнап барып,
Ийи аътты сала каапкаш,
Тын дезип үнген бо-ла, кудалар —
Деп мону чугаалаан.
— Каңгывай-Мерген кудагайның
Өл сөөгүн өрү тыртып,
Кургаг сөөгүн куду тыртып кагзывысса — дээш
Тып чадажы-ла берген иргин.
Бедик-бедик черлерден бараан харап,
Бел-бел черлерден ис кезип,
Дилей-дилей келирге,
Чиге соңгу чүкче
Черниң кара хөрзүнүн
Чара сөөртү берген ис чыткан,
Мындыг бооп-тур.
Ам-на ону ызырты истээш,
Чоруп кааннар.
Кастылбас кара хаяның кырынга
Үндүр сөөртүп келгеш,
Хайнып чыдар калчаа далайже
Аңдара идип киирипкен
Мындыг болган чүвең иргин.
— Чаа, чежеге-даа, кажанга-даа чедир болза,
Мени манап турар силер, акыларым — дээш,
Кара-шокар кас кежи тонун кеткеш,
Калчаа далайже кире берген
Демир-Мөге чүвең иргин.
Калчаа Сарыг далай иштин
Үш үе эрткижеге үжеп чиндээш,
Тып чадааш, адактың соонда
Суг-Хаанынга бараалгап
Чеде берген эр чүвең иргин.
— Силерниң улуг күрүнүң чуртунда
Экер-эрлик Каңгывай-Мергенниң
Сөөгү келди, шак оон
Тыпчып хайырлаңар, хаан өгбей!— деп
Бараалгап олурган.
— Сугнуң хааны муң шериин
Аъткарып-диледип турган
Ол шериг баргаш,
База-ла тыппайн,
Хаанга бараалгап келген.
Хаан оортан Сарыг далайның
Дөрт чүүнче,
Сарыг далайның ортузунга
Улуг шуулган болур,
Аңаа дүн, хүн чок чыглыңар — деп
Күштүг бижик кагыскан-даа чүвең иргин,
Суг-Хааны боду
Үжен ийи буттуг,
Он алды улуургалыг,
Сес даспылыг алдын-сарыг ширээзин
Аппарып салгаш, моорлап барып,
Саадап турган-даа чүвең иргин.
Сарыг далайның балык-байлаңы
Далайның ортузунга
Кара чам дег
Хаглып-чыглып турганнар.
— Каңгывай-Мергенниң сөөгүнден
Чүнү билдиңер, чүнү дуйдуңар?— деп
Шуулганнап турган чүвең иргин.
Ынча амытанның иштинден
Көргени-даа чок,
Билгени-даа чок,
Шуулган тараар чоокшулап турган.
Адактың соонда арган,
Кырган Бел, Мезил ийи:
— Көөр каракта согур бар бе?
Дыңнаар кулакта дүлей бар бе?
Бис мынча кырыыжавыска
Шуулган бооп турганын көрбээн,
Дыңнаваан бис, көрүп,
Дыңнап көрээли, тараваңар!—деп
Элейтип, чылбыйтып келгилээн иргин.
— Бо Сарыг далайның иштинде
Экер-эрлик Каңгывай-Мергенниң
Сөөгү келген-дир.
Оон дыңнааныңар бар бе?— деп айтырганнар.
— Хайнып чыдар Калчаа-Сарыг далайның
Дүп чок хиндиинде
Дуй дүшкен кайыын келген
Кара туругул ол?— деп
Удур айтырып турган
Бел, Мезил чүвең иргин.
Бел биле Мезил ийини
Демир-Мөгеге каткаш,
Чоруткан Суг-Хааны чүвең иргин.
Далайның дүп чок хиндиинге баарга,
Дуй дүшкен кара туруг
Каңгывай-Мергенниң сөөгү
Ол болган чүвең иргин.
Демир-Мөге катының сөөгүн
Үндүрүп алгаш келирге,
Үш акызы манап чадааш,
Чанар-чоруур дээн,
Эзеңги кырында
Ыы-сыызын төккен туруп-турлар.
Каңгывай-Мергенниң сөөгүн
Аржаан кудук-биле чуп-чуп,
Ийи аъдын албыктыр маңнадып-маңнадып
Артын-иштинден тынгарып,
Амы-тынын эгидип,
Диргизип келген-даа чүвең иргин.
Дирлип келзе-даа,
Чүве чугаалаар дээрге, үнү чок,
Кылаштаар дээрге, буду бастынмас
Мындыг бооп туруп-тур эвеспе.
Чүге мындыг чүве апаарды дээш,
Чүс сес сөөгүн ончалап көөрге,
Чугаалавас чүвези бажындан
Кара чаңгыс муң-дижи чок,
Кылаштавас чүвези
Будунуң улуг-эргээниң
Дыргак алдында чаңгыс борбак
Сайгыды чок болган чүвең иргин.
Демир-Мөге алдын меңгизээниң иштинден
Демир шүүр уштуп эккелгеш,
Сарыг далайны бир шүүрээн —
Куруг болган.
Ийи шүүрээн — база куруг,
Үш шүүрээн — чаңгыс борбак сайгыды
Үштунуп келген.
Хажыл ширээ туругнуң баарын
Шинчилеп көрүп турарга,
Суг ашпас саарыг чыткан.
Ол саарыгның кырында
Дөнен инек дег ак даш
Бажы көстүп чыткан.
Ол ак дашты шүүреп эккээрге,
Каңгывай-Мергенниң муң-дижи
Ол бооп-тур эвеспе.
Дижин эккеп орнунга эптептерге,
Чугаа-сооду үнүп,
Сайгыдын эккеп эптептерге,
Туруп кылаштап турган
Каңгывай-Мерген чүвең иргин.
Ам-даа чузу боор, шупту-ла
Демир-Мөге алышкыларның аалынче
Чоруп-ла каап-тырлар эвеспе.
— Беш эрниң адаа
Аксагалдай Сайын-Хавытчы болур,
Беш аъттың адаа
Дөнен-Калдар болур —
Дижип чоруп органнар.
Дөнен-Калдар тургаш:
— Беш эр ууштур-шууштур туруп алгаштың,
Беш окту сүрүштүр адып көрүңерем — деп мышчанган.
Беш алышкы
Беш окту сүрүштүр адарга,
Дөнен-Калдар ол октарны
Чаштаан оттуң сырындызындан
Дора чедип, кажыктап ойнап туруп-тур.
— Мени мунуп чораан ээм
Довук дег болгуже,
Мен бодум тоолай дег болгужамче,
Эзеңгиниң чилигчиги чирилгиже
Чоруп шыдаар мен.
Ам бо хүн соомдан келген
Хатка четтирбес мен,
Мурнумдан келген
Чээренге четтирбес мен — деп,
Чугаалап турган
Дөнен-Калдар чүвең иргин.
Беш алышкыдан,
Беш аъттың тергиининге
Дөнен-Калдарны санап ап
Чоруп оруп-турлар эвеспе.
Демир-Мөге, Дээк-Мөге, Сүдер-Мөге,
Шүүк-Мөге дөрт алышкының
Аал-оранынга хап чедип келгеннер.
Аалынга келгеш, Каңгывай-Мерген.
Аксагалдай Сайын-Хавытчы алышкыларны
Чаг иштинде бүүрек дег,
Чанчык иштинде таакпы дег кылдыр
Хүндүлеп-ямбылап,
Ажаап-карактап турганнар иргин.
Эрес эрлер дөстүнмейн,
Улустуң эдин-малын-даа
Эттеп-малдап кээр,
Аңын-меңин-даа
Аңнап-меңнеп кээр
Мындыг-даа турган чүвең иргин.
— Мээң чаңгыс акым
Малыңарның манагжызы бе,
Пажыңарның туткуужу бе,
Чүге кижи кылып кагбас силер?— деп,
Демир-Мөгеден айтырып,
Чугаалап турган Торгун-Чүзүн кадын иргин.
— Сагышта чорза-даа,
Чаяан четпес-тир.
Бодундан улуг каты бооп келирге,
Дидинмес-даа болур чүве-дир ийин — деп,
Эр мону харыылап олурган.
Шак оон Демир-Мөге
Акыларынга маңнап чеде бергеш:
— Торгун-Чүзүн кадыным,
Мээң чаңгыс акымны
Чүге кижи кылып кагбас сен дээш,
Кулаамны коңгалады,
Канчаарыл мону?— деп чугаалап-тыр.
— Торгун-Чүзүн кеннивистиң
Оозу-даа шын.
Бистиң кудавыс Каңгывай-Мергенге тааржыр
Чырыктыг-чылчыктыг чүве бар эвес,
Мону канчаарыл, харын?—
Дижип олурганнар.
Улуг бээ Шүүк-Мөге тос чүстүг,
Чыжыр алдын дуранын уштуп алгаш,
Торгун-Чүзүн кенинге кээп:
— Бо сарыг-шокар өртемчейде
Сээң акынга тааржыр
Чырыктыг-чылчыктыг кыс бар-дыр бе,
Чок тур бе, сен таарыштырып,
Артыштыгның ала тайгазындан
Харап-хараалдап көр, кенним — деп
Чугаалап турган иргин.
Торгун-Чүзүн кадын тос чүстүг,
Чыжыр алдын дуранын алгаш,
Артыштыгның ала тайгадан барып
Дураннап көрүп-көрүп:
— Барыын-башкы чүкте
Тавын, Дажы ийи алышкының
Бурган ширээ аразында ойнап олурар
Муңгулак-Сагаан даңгына дуңмазын
Тып көрүңер — деп
Мону сөглеп кээп-тир оо.
— Че, бис дөрт алышкы дөртелээ чоруулу,
Сен ээн аалывыс ээлеп,
Ээн малывысты малдап
Олурар сен, куда — деп,
Шүүк-Мөге Каңгывай-Мерген кудазынга
Чугаалап туруп-тур.
Ээн аалды, ээн малды
Аксагалдай Сайын-Хавытчы акым ээлеп,
Малдап турза, кандыгыл?
Бис беш экер-эрлик
Бежелээ чорзувусса кандыгыл, кудагай?— деп,
Харыылап турган
Каңгывай-Мерген чүвең, иргин.
Шыяан ам,
Беш экер-эрликтер бежелээ
Күш-хүнезинин дөгерип,
Эки аъттарын мунгулаащ,
Ок-чемзектерин азынгылааш,
Чип-чиге барыын-башкы чүкче,
Тавын, Дажы алышкыларның
Оранынче чоруп-ла каап-тырлар эвеспе.
Беш экер-эрликтер
Чай боорга, шалыңындан билип чорааш,
Кыш боорга, хыраазындан билип чорааш,
Тавын, Дажы алышкыларның
Оран-чуртунуң кызыгаарынга
Кирип кээп-тирлер эвеспе.
Тавын, Дажы алышкыларның
Бажың-балгады, кода-сүмези
Көстүп келирге,
Ийи таңды аразынга
Чаштып-бузуп хүнзеп ап-тырлар эвеспе.
Эрес эрлик беш эр
Тавын, Дажы ийи алышкының
Аал-оранынга, кода-сүмезинге
Дүн ортузунда хап кирип
Турган чүвең иргин.
Эң мурнунда улуг ак өргээниң
Оду кызып турган.
Тавын, Дажы ийи алышкы
Ол өргээде даңны атсы
Шыдыраалап ойнаан
Турган чүвең иргин.
Беш эр кире халыжып келирге,
Ийи алышкының бирээзиниң холу
Кадыг кара чазында барып,
Бирээзиниң холу
Хылыш бистиг казыдаанда барып:
— Чаа-дайын силер бе,
Эл-хол силер бе?— деп айтырганнар.
— Эл бис, хол бис, эргим авыгайлар.
Эң хеймер дуңмавыс Каңгывай-Мергенге
Силерниң бурган ширээ баарында
Ойнап турар Муңгулак-Сагаан даңгына
Дуңмаңарга сөй-белек чогаадып
Сунуп келген алышкылар бис.
— Ча, сөс харыызын эртен дыңнаар силер
Үнгүлеп чоргулаңар — деп олуруп турлар.
Беш алышкы баскылажып каг чазып
Үнүп турда, Демир-Мөге
Мөңгүн тевене бооп алгаш,
Эжикке шуткулуп чыдып калган.
Беш алышкыны үндүрүп чоруткаш:
— Чаңгыс кижиге карак болгу дег,
Чадаг кижиге аът болгу дег,
Экер-эрлик беш алышкылар-дырлар,
Дуңмавыс сени чатка чазап
Берип кагзывысса кандыгыл?— деп,
Муңгулак-Сагаанны эргеледип,
Чассыдып олурганнар чүвең иргин.
— Чаа-бораага адарга огуңар,
Чатка чазап бээрге,
Дуңмаңар-ла болгай мен, акыларым,
Мен канчап билир мен,
Силер-ле билиңер — дээш,
Эдээн силгипкеш,
Ыглап кылаштап турган чүвең иргин.
Демир-Мөге каңмыыл бооп хуулуп алгаш,
Черге дүшпейн
Дөрт эрниң аразынга кээп:
— Сөс-домак аайлыг-дыр,
Чораан чорук чогуп болур-дур,
Шымдаңар, дектеңер!— деп
Чугаалап турган чүвең иргин.
Беш эр хан сактыг ак холдуг,
Муң лаң өртектиг кара кишти
Тавын, Дажы ийи алышкының
Эргининиң кырынга,
Доора маңнадып, ойнадып,
Сөй-белек сунуп,
Мөгейип туруп-турлар эвеспе.
Беш эр-даа чузу боор,
Муңгулак-Сагаан даңгынаның
Үш херээн бүдүрүп,
Үш доюн доорап турган
Эрлер чүвең иргин ийин.
— Бис болза, ырак-узак чурттуг
Улус бис, кеннивисти алгаш,
Чанар бис — деп негеп
Туруп-турлар эвеспе.
— Кудагайларның оозу чөп-түр — дишкеш,
Тавын, Дажы ийи алышкы
Алды хана ак өөн тиккеш,
Хараган дег малын дөрт үскеш,
Ийи хуузун берип,
Хая дег эдин дөрт үскеш,
Ийи хуузун берип турган
Алышкылар-даа чүвең иргин.
Эки хүннүң эртенинде,
Эки дуңмазының ак өөн бускаш,
Хараган дег малын сүргеш,
Хая дег эдин чүдүргеш,
Аъткарып чорудуп турган иргин.
Эвээш-биче чоруп орда,
Каңгай-Кара тура дүшкеш:
— Эрес-эрлик кижи
Хая көрүнмес чүве бе?— деп айтырган.
Каңгывай-Мерген аъдының аайы-биле
Хая көрнүп кээрге,
Тавын, Дажы ийи каты
Бөрттерин уштуп туткулап алган
Кыйгы салып маңнажып олурганнар.
Четкилеп келгеш:
— Берген кыстың өнчүзүнге келген
Кулугурлар дижи бербес силер бе?
Бистер экер-эрлик эрлер шуптувус
Чаңгыс хемниң суун ижип,
Чаңгыс сынның оъдун оъттап,
Чаңгыс иеден төрээн
Чеди алышкы болзувусса кандыгыл?— дижип,
Мону сөглеп турган-даа чүвең иргин.
Ынчаарга беш алышкыдан:
— Харын-на болур,
Чогуур чүве-дир — дижип, дедир кээп,
Тавын, Дажы ийи алышкының
Улуг малын сүрүп,
Улуг эдин чүдүрүп көжүргеш,
Чоруп-ла каап-тырлар эвеспе.
Та чежеге, та кажанга
Чоруп келген чүве ыйнаан.
Муңгулак-Сагаан кадын
Орукка чоруй сааттанып,
Кажан кезээде төрүп көрбээн
Эремик ала бези чоруй боозап,
Чоруп орган чүвең иргин.
Чежеге, кажанга көжүп
Келген чүве ийик.
Беш алышкының аал-оранынга
Көжүп чедип келгеннер.
Өг хондурар черинге
Өөн хондуруп,
Малын чалаар черинге
Малын чалап туруп-турлар.
Каңгывай-Мерген дээрзи
Үш чөвүрээ колду чазааш,
Үш пак кара сугну куткаш,
Эртен туруп кээп,
Арнын чунгаш, көрдүнүп,
Боданып олурарга,
Кара кырның ындында
Кара-Күчү маадырны
Чаалап олчалап ап болур
Болган чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген Каңгай-Каразын мунгаш,
Ок-чемзээн азынгаш,
Чоруур деп барган.
Муңгулак-Сагаан кадыны олургаш:
— Сен чаа-даа бораазынга баар болзуңза,
Мен эът-сөөктен адырлып алганымда39,
Барзыңза кандыгыл?
Наадым-даа бораазынга баар болзуңза,
Мен эът-сөөктен адырлып алганымда,
Барзыңза кандыгыл?
Кижи эът-сөөктен адырлыры берге деп
Дыңнаан кижи мен — дээш,
Аъдының чүген кастыындан туткаш,
Салбайн барып-тыр эвеспе.
— Экер-эрлик дөрт алышкы
Кудагайлары-биле бар-дыр,
Ийи акың ийи кадайы-биле бар-дыр,
Бир бээң-кунчууң бар-дыр,
Ынча кижи турда,
Чүден сестир сен?
Чаяанныг чүве, божуп-ла алыр сен ыйнаан,
Эр кижи аян-чоруун чоруур,
Эшпи кижи аян-олудун
Чазаар чүве боор — дээш,
Дөнен инек дег
Кара дашты чууй тырткаш,
Соңгу эдээнден базырып кааш,
Аъттанып турган эр чүвең иргин.
Каңгывай-Мергенниң аъдының кудуруу
Ажыт кирери билек-ле,
Демир-Мөгени кыйгыргаш,
Дөнен инек дег кара дажын
Ап октадыпкаш:
— Ол утканда,
Мен сагынганда болгай аан — дээш,
Өөнче чана кылаштап турган иргин.
Каңгывай-Мерген ийи артты ажып,
Ийи хемни кежип кээрге,
Кара-Кыр деп сын көстүп кээп-тир.
Какпышаан чедип келирге,
Чадаг кижиниң бажы-биле дең,
Аъттыг кижиниң курлаандан кылдыр
Ханылап кире берген
Улуг үжег40 орук чыткан.
Ол орукта Кара-Түрү маадырның
Аңнап үнген изи чыткан чүвең иргин.
«Бо кулугурну маңаа-ла өлүрүп алыр чүве-дир»— дээш,
Бузуп хүнзеп туруп-тур.
Ол манап чыдарга,
Кара-Түрү маадыр
Сырылыг сыынны сырбык ышкаш
Хыл моюндан соңгу курунда азынган,
Сарадак мыйгакты сырбык ышкаш
Хыл моюндан башкы курунда азынган,
Көк дээрни хөккүледир хөөмейлеп,
Кара черни каңгырады каргыраалап
Базып орган чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген кес баш тырттынгаш,
Манап турда,
Таптыг-ла дужун орта келир орта,
Тас колдук орта адарга,
Көк мези демирге
Дегген чүве дег дедир чаштап,
Ол согуннуң уулган-хээлген чээргени
Карак-кулак дежип каггы дег
Чаштап турган иргин.
Кара-Түрү маадыр:
— Үш үе болган
Үжег орук болбас бе бо,
Кайыын дүжүп турар
Будук чээрген боор — дээш,
Ыяш бажы дилегзинип
Базып олурган чүвең иргин.
— Катканың-хуурааның бажы, кулугур,
Бетиңде Каңгывай-Мерген мен
Адып тур мен!— деп кыйгырган.
Ийи эр ужуражып, чугаалажып келгеннер.
— Мен кижи магадаар эдим,
Малым-даа чок кижи болгай мен, акым,
Бо Кара-Кырның адаанда
Хаажылыг кара хову бар,
Аңаа барып көржүүлем — дээш,
Кара-Кырны куду серте чок
Базып бадыпкан эр иргин.
Каңгывай-Мерген соондан чортуп олурарга,
Кара-Кырның адаанда
Хаажылыг кара хову чыткан.
— Че, өлүрге эки бе,
Өзүп-төрүүрге эки бе,
Кара-Түрү маадыр?—деп,
Каңгывай-Мерген айтырып туруп-тур
— Өлүрге чүнүң экизи боор,
Өзүп-төрүп чурттаары дег
Эки чүве кайда боор.
Бодуңну бодуң бил,
Мойнуңну бажың бил —деп,
Мону харыылаан эр иргин.
Каңгывай-Мерген Каңгай-Караны
Так кылдыр кастааш,
Дага кылдыр сооткаш,
Эвип-девип эгелеп-тир.
Кара-Түрү маадыр үш эдээн азынгаш,
Он сес өөгүн чешкеш,
Бир талазындан эвип-девип үнген.
Ийи эр сегиржип алгаш,
Бир айның үжен хонукта,
Ийи айның алдан хонукта
Доктаал чокка хүрежип,
Үш айның тозан хонукта
Үргүлчүлеп хүрежип келгеннер.
Каңгывай-Мерген Кара-Түрү маадырның
Чан аразындан каккаш,
Чеден бир эргилдир киискээш,
Көк дээрни көңгүрт кылдыр,
Кара черни сирт кылдыр дүжүрерге:
— Сезен бир изиг амым оочула,
Малчы-кулчу-даа болуйн — деп
Чаннып чыдып-тыр.
Каңгывай-Мерген олургаш:
— Экер-эрлик эрни
Канчап малчы-кулчу кылырыл,
Иеден төрээн ийи алышкы болуулу,
Чөпшээрээр сен бе?— деп айтырган.
Кара-Түрү маадыр:
— Болур мен — деп аксын-сөзүн берип-тир
— Бо Кара-Түрү маадырның
Шын-на сеткили бо кижи болза,
Ийи алышкының аразынга
Илиг-даа артык дудуу чок черге
Кадалып дүшсүн!
Бо Кара-Түрү маадырның
Аргалап-Мегелеп турары бо болза,
Бажындан киргеш,
Соондан үне берзин!— дээш,
Карыш бистиг казыдаан
Шишпип-шишпип өрү согуннаптарга,
Ийи алышкының аразынга
Илиг-даа артык дудуу чок
Черге кээп кадалы берген.
— Чаа, үнер айның он бештен эртпейн
Шүүк-Мөге, Сүдер-Мөге, Демир-Мөге,
Дээк-Мөгениң аалынга
Көжүп чеде бер — деп,
Аксын-сөзүн алгаш,
Чоруй барып-тыр эвеспе.
Каңгывай-Мерген ийи хемни кешкеш,
Чоруп олурарга,
Чиңге-Кара-Хемниң иштинде
Даг дег кызыл шилги аът турган,
Кызыл кыр дег эр
Ооргалап удуп чыткан чүвең иргин.
— Ча, удааннай удузун,
Чытканнай чытсын бо — дээш,
Кес баш тырттынып чедип келгеш,
Чыткан эрниң чан аразынче аткан.
Көк мөзү демир аткан чүве дег
Ок дедир чаштааш,
Карак-кулак дежип каггы дег
Тавыланып турган иргин.
— Хатчал черниң ыяжы
Ындыг чаштаган чүве бе?— дээш,
Серте чок, кедээр союп каап
Удуп чыткан.
— Катканың-хуурааның бажы, кулугур,
Бетинде мен адып тур мен!— деп
Каңгывай-Мерген кыйгырган.
Чыткан оол туп-тура халааш,
Бир холу-биле Каңгай-Караны
Чүген кастыындан ап,
Бир холу-биле Каңгывай-Мергенниң
Курлактан ап:
— Чүү мындыг удаан кижи удутпас,
Чыткан кижи чыттырбас,
Черниң ческээ дег,
Сугнуң суксаа дег,
Дүктүг кара ашак апаардың?— деп,
Эзерниң башкы бажынга
Кара баарын харлыктыр үстүрүп моорадып,
Эзерниң соңгу бажынга
Кара-бүүрээн үстүрүп моорадып,
Каңгывай-Мергенниң анай өкпезин
Аксындан сызылгыже тудуп,
Үш моорадып турган иргин.
— Амы-тын оочула,
Чүү мындыг кижиниң
Оглу сен?— деп
Каңгывай-Мерген чаннып алгырган.
— Тавын, Дажы ийи алышкының чээни,
Мунгулак-Сагаан кадынның чажы,
Каңгывай-Мергенниң оглу,
Кызыл-Шилги аъттыг,
Кызыл-Түрү маадыр41 деп кижи мен — деп
Оол харыылаан чүвең иргин.
— Аа, катканың-хуурааның бажы,
Кулугур сени — дээш,
Каңгывай-Мерген кымчызы-биле
Херлип-херлип кагарга,
Оол дезип ыңай бооп чыдырда,
Ооргазын ховуландыр чара шаап бадырыпкан.
— Че, соңгу үениң кызыл курт амытанының
Ооргазы ховулдуг бооп буткей аан — деп,
Йөрээп турган иргин.
«Шыяата, тос алышкы ам-на
Он алышкы болган эвеспе»— деп
Иштинде бодангаш,
Каңгывай-Мерген хап чаныпкан.
Келирге, Муңгулак-Сагаан кадын
Эжик бажында чаагын
Сыртанып алган караа ышкыже
Каттырган турган.
— Катканың-хуурааның бажын
Каттырып тур сен бе?
Чүңнү, кандыыңны
Каттырып тур сен?— деп,
Каңгывай-Мерген ужурун билбейн
Шугулдап айтырып турган.
— Чоондуң-канчандың, Каңгывай-Мерген?
Иеден төрээ-ле
Ыглаваан ыыңны чүге ыгладың?
Чажында таактаваан таагыңны
Чүге таактадың?— деп,
Кадыны айтырган.
— Хан-Түрү маадыр кээп
Мени сегирип алгаш,
Амы-тынга чедер часты,
Үш мөгүдеткеш, салды — деп
Бажын чайып чугаалаан.
— Сен утканда, мен сагынганда
Деп чүве ол боор,
Таптыын көрем, хыым ханды — деп,
Амырап чугаалап турган
Кадын чүвең иргин.
Хан-Түрү маадыр удаваанда
Соондан хап чедип келгеш,
Аптарадан каң болат доңгурак
Уштуп эккелгеш,
Адазының кежегезин
Кандыг-даа айтырыг чок үзе кескеш,
Эдээнге эккеп салып турган иргин.
— Даң адарга, хүн үнерге
Ары-чаа сактыр кижи-дир сен, ачай?
Дең эжиниң ийи караан
Кылаңнады өлүрер деп чүве
Берге-ле болгай.
Эжинге өлүрткен кижи
Төре аралчып төрүй-ле бээр ыйнаан.
Эжин өлүрген кижи
Төре аралчып төрүүрү берге,
Сен назылап кыраан-дыр сен.
Ам маанай-бүксе тыртып,
Соңгу-бурунгу назын сактыр болза,
Болур-дур — деп адазынга
Мону чугаалап турган
Эр чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген олургаш:
— Кара чаңгыс хүлээвес чүвем бар-дыр.
Өлешкин ыт эдерткен
Аскыр истеп сүрер
Арыда адаанныг мен,
Өвүрде өжээнниг мен — деп,
Ашак мону сөглээн.
Хан-Түрү маадыр олургаш:
— Он экер-эрлик оналаа баар бе,
Беш экер-эрлик бежелээ баар бе?
Деп айтырган.
— Чок, мен чааскаан баар мен.
Кижи эштиг-даа чорбас мен,
Теве-деңниг-даа чорбас мен — деп-тир.
Шыяата, Каңгывай-Мерген
Чааскаан чоруур апарган.
Каңгай-Кара аъдын сооткаш,
Күш-хүнезинин дөгерип турда,
Чиге соңгу чүктен Кара-Түрү маадыры
Көжүп чедип келген.
Өг хондурар черге өөн хондуруп,
Малын чалаар черге
Малын чалап турган.
Экер-эрлик алышкыларның
Кода-сүмези өзүп делгереп бар-ла чыткан.
Каңгывай-Мерген
Каңгай-Каразын мунгаш,
Ок-чемзээн куржангаш, -
Ханныг каралыг Хан-Күчү маадырның
Изин истеп, угун углап
Хап-ла үнген чүвең иргин.
Хан-Күчү маадырның
Каран-Чүзүн кадынындан
Үш харлыг кыс уруг төрүттүнген.
Үш харлыг чаш уруг
Ынаа мунуп алгаш:
— Мээң аъдым Каңгай-Кара,
Мээң ачам Каңгывай-Мерген — деп
Чугаалаттынып ойнап турган чүвең иргин.
Каран-Чүзүн кадын
Чаш төлүнүң ол сөзүн дыңнааш:
— Эрте-бурун шагда өлген, барган
Каңгывай-Мергенни чүге коптардың?— дээш,
Үш моорады эттээш,
Салып турган чүвең иргин.
— Аравыстан үнген чаш төлүвүстү
Чүге үш моорады
Эттеп турар сен, Каран-Чүзүн кадын?
Чаш уруг бүдүү билир
Бурган болур чүве дээнигай.
Каңгывай-Мерген катап
Хөделип келген эвес бе?
Каңгывай-Мерген хөделип келген болза,
Аът-даа болза,
Мунуп алганы дээре,
Эът-даа болза,
Чип алганы дээре эвеспе?— дээш,
Богданың бора иртин өлүрүп,
Кевиг чокка чип,
Чиң сарыг шайын
Кевиг чокка ижип турган чүвең иргин.
Каран-Чүзүн үнүп дашкаарлап чоруурга,
Каңгай-Караның улуг тыныжы
Кода-сүмени эжелеп,
Каңгывай-Мергенниң кадыг дүрзүзү
Чамбы-дипти42 бүргей ап
Келген турган чүвең иргин.
Ханныг каралыг Хан-Күчү маадыр
Кара торгу тонун кеткеш,
Каргый кара саадаан азынгаш,
Кашпал кара чазын хоюндуруктааш,
Чолдак-Кара аъдын мунгаш,
Чиге соңгу чүкче дезип,
Үнүп турган чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген Хан-Күчү маадырны
Көрүп кааш,
Аъдының аъттаныр чарыкы чырыын
Азыг диш чайнадыр шелгеш,
Ажыргы талакы дорзуун
Кажык сөөк чайнадыр каккаш,
Сүрүп-даа берген чүвең иргин.
Хем-сынның бажын кежилдир,
Арт-сынның бажын ажылдыр ужуткаш,
Кара таңдының дөзүн орта
Барып дозуп туруп ап-тыр эвеспе.
Хан-Күчү маадыр Чолдак-Каразын мунгаш,
Каңгывай-Мергенниң кырынга
Кедирилдир маңнадып
Келген-даа чүвең иргин.
— Че, сээң-биле мендилежир
Мендим-даа төнген,
Таакпылажыр таакпым-даа төнген,
Мендиниң белээ бо-дур — дээш,
Алдын допуржак кымчызы-биле
Үш ораай каккаш, шелерге,
Хан-Күчү маадырның бажы
Сарыг шеттиң чочагайындан
Дора ышкаш одурлуп,
Чаштап турган-даа чүвези иргин.
— Эх! Кулугурнуң хилинчээн көрүндүрүп,
Хирин чылгандырып тургаш,
Өлүрер дээн чүве.
Ол сагышты ыт чип,
Курт чизин — дээш,
Хан-Күчүнүң бажын
Инек чылгаар сөөк чок,
Дилги чыттаар чыт чок кылдыр
Чуура тепсеп каапкаш,
Барган чүвең иргин.
Хан-Күчүнүң аалынга хап кээрге,
Каран-Чүзүн кадын
Бир холунда ак кадак туткан,
Бир холунда алдын аякта
Арага туткан. Сирилээн-кавылаан:
— Аптыгның авынга,
Чиптигниң чивинге кирдим,43
Каңгывай-Мерген — деп кээп-тир эвеспе.
— Мен арага деп чемден ырмам сынган,
Хөңнүм калган, ону ишкеш,
Сезен бир изиг амым
Оскунган болбас мен бе,
Ам ишпес мен.
Малыңның доозунундан чүнү алыр сен
Эдиңдиң эленчизинден чүнү алыр сен,
Каран-Чүзүн, кадын?— деп айтырган.
— Малымның доозунундан-даа
Чүнү алыксаар мен,
Эмдик, чааш ийи беден бер:
Бирээзин аалдар аразынга чортуп мунайн,
Бирээзин аштап келгеш,
Өлүрүп чиийн.
Эрги, чаа ийи тондан бер:
Бирээзин чон аразынга кедейн,
Бирээзин ажылдап кедейн —
Деп мону сөглээн.
Каңгывай-Мерген харыы-даа чок аъттангаш,
Арзайтының арызында
Ала-була сүрүүнден
Сес диштиг эмдик ала бе,
Өвүрзүнде өле-була сүрүүнден
Сес диштиг мунар
Өле бени кожуп эккелгеш:
— Ча, Каран-Чүзүн кадын,
Бирээзи эзериңниң аъды болзун,
Бирээзи кожуңнуң аъды болзун — дээш,
Каран-Чүзүн кадынның
Ийи будүндан ийи беге баглааш салыптарга,
Эмдик ала бе
Арзайтының арызынга теп маңнаарга,
Төгүлген ханы
Сөөскенниң кызыл карты бооп,
Өле бени өвүрзүнге теп маңнаарга,
Төгүлген хан-чини
Хаяның кызыл карты,
Сарыг карты бооп,
Инек чылгаар сөөк чок,
Дилги чыттаар чыт чок бооп
Калган-даа чүвең иргин.
Шыяан ам, Каңгывай-Мерген
Хараган дег малын
Казырады бөлүп,
Хая дег эдин
Каңгырады бөлүп,
Эмдик-чаашка бир айның
Он беш хонукта чүдүрүп,
Артканын Каңгай-Караның
Кулаа-кудуруу көзүлбес кылдыр артып,
Пажының үстүгкара чүлгүүжү,
Хөөлүг кара туткуужундан өрү
Арттырбайн алгаш,
Көжүп үнүп турган эр чүвең иргин.
Та чежеге, та кажанга
Чоруп келген чүвези,
Сүдер-Мөге, Шүүк-Мөге төрелдериниң
Аал-оранынга көжүп чедип келген.
Авыкай-Сарала кадынны
Эди, малы-биле кады
Аксагалдай Сайын-Хавытчы акызынга
Дужаап берип,
Туңгулак-Сагаан кадынны
Эди-биле кады
Кара-Түрү маадыр дуңмазынга
Дужаап берип,
Октаң-Кара кадынны
Бирээде билиглиг,
Ийиде ак сагыштыг
Кадын дээш,
Бодунуң өөнүң чанынга
Кожа хондуруп ап турган
Эр-даа чүвең иргин ийин.
Шыяан ам.
«Экер-эрлик эрлер,
Бүрүн чыглыңар, хаглыңар»— деп
Чарлал үндүрүп турган иргин.
Он экер-эрлик алышкылар
Беглиг төре иштинге
Бежен-бежен көгээр араганы белеткедип,
Беш кожуун малдың
Чүзүн бүрүзүнден бүдүнге быжыртып,
Байыр-найырын кылып,
Он алышкылар кымнар-кымнар болурун
Онаалга-хүлээлгезин
Сүмележип-чөвүлежип,
Турган-даа чүвең иргин ийин.
Чугаалажы-чугаалажы келгеш,
Он чүктү дагган,
Он дошкун чүвеге алдырбас, бастырбас,
Он экер-эрлик маадыр бооп дугуржуп,
Төре күрүнүн камгалап-карактап,
Чуртун тудуп саадаан-даа чүвең иргин.
Он чүктү дагган он маадыр
Беглиг күрүн иштинге
Бүрүн чарлап,
Кижи бажы кизиргей,
Аът бажы козургай кылдыр чыылдыргаш,
Танышпааннар аңаа таныжып,
Далай болган байыр-найырын кылып,
Көрүшпээннер аңаа көржүп,
Хөглүг, омак оюн-наадымын кылып,
Айның-хүннүң эрткенин-даа билбес
Турган чүвең иргин ийин.
Шыяан ам,
Он маадыр шак ынчалдыр
Ажы-төлүн төрүп,
Азыраан малын өктередип,
Улуг чуртун туткаш,
Узун чыргалын чыргап,
Чоруй барып-тыр оо.