Чүдүлгедиг бурун-чугаалар

Эртенгиниӊ эртезинде чувеӊ иргин. Аза деп чуве кижи тынын үзер, кижиге каржы хоралыг шулвус деп ададып, кижиниӊ уресинин узерге чоокшулай берип-тир оо. Ынчангыже Долдай-Мэргэн деп кижи азаныӊ тынын үзерге арга хорга бодап, бодун аза гылдыр хуглур арга дилеп чоруп чоргуже, азага таваршып-тур эвеспе. Ынчангыже азада чигсинип: «Сен кым сен?»—деп сурай гаап-тыр оо.
—    Мен Алдын оранныӊ азазыныӊ элчизи-дир мен—деп-тир оо.
—    Че ынчалза, иелээн адаш болаалы — деп дугуржуп алгаш чатап чоруп орарда, аза тенниг хааг кѳргеш: —«Ий дадан, ий дадай! — деп-тир.

Бистиң чуртта керекке туралыг, илдең, тенек кижи чораан тур. Ол кижи бир черге баргаш, дедир аалынга чанып кел чыткан. Боду хаай-тамкы тыртар кижи. 
Оон бир черге аъдын дыштандырып, боду тамкы тыртар деп олурарга, амдыы чери хорум даштыг чер болган. Тамкылап олургаш топтап көөрге, кижиниң бажының куу сөөгү чыткан. Илдең кижи тамкызын тыртпышаан, бир эргээниң кырынга тамкызын каап алгаш, демги баштың сөөгүнүң карааның оңгаргай үдү куду киир согуп каан. Киир согуп кааш, ‘карааң ажып тур ба?’ дээрге, демги куу сөөк баш: ‘ажып тур’ дээн.

Бистиң чуртта Аза-Хара, Шулму-Хара деп чүгүрүк аъттыг кижи турган. Ол кижи аныяанда аң-меңге улуг чоруур турган. 
Аң-меңге чорууштан, бир күн чанып кел чоруурда, база бир хара аъттыг керээжен кижи таварышкан. Унуун менди-хонак болуп мендилешкеш, кай бар чор силер? дээрге, мен бо аал-чуртка аалдап бар чор мен деп, мындыг чугаа болган. Ол кижиниң дергизинде чүү-даа чок, чүгле эзер-чүгенниг аът мунган кижи болган. Чугаалажып орук-суур чоруп олурарга, күн-даа бадып орайтай берген. Олар ээн черге хонар ужурга таварышкан. 

Бистиң мында бир улуг оюк бар. Ол оюкка хара чаңгыс аңчы турган. Ол аңчы күнде аңнап, аңдан амдиреп, мынчап чоруп тур. 

    Бир черге улуг азалыг, кижи чүве чүгүрер, кижиге көстүүр, кижинен каккылажыр ындыг орук турган иргин. Амдыыгынан улус чоруп болбас. 
    Оон амдыгынан бир чүректиг кижи ‘мен чоруур мен’ дээш, амдыы кижи лама кижиге ном номчудуп, ‘мен ол оруктан ажар мен’ дээрге, ‘ой, сен барсаң өлүр сен, Далай-Лама өлген чиве дивээдиве’ дээрге-даа тогбас болган. Амдыы кижи алгырып-тыр. ‘Ам демги азага барып харгыжар мен’ деп, ол аалдан кандыг-даа чүвеге хойбас бир багай арган чааш аът мунуп ап тур. 

Мээң төрээн честем Мөңгүй деп кижи меңгээ хоочулаан. Ак-Кем бажынга чурттап турарда, он алды кире харлыг турган. Бир күн аъттыг чоруп турарда, ол кижиге удур бир кылаң хара аъттыг чүгээр кижи шаап келген. Ол честевистиң эдик-кеви шала нашер, шала ыядып бичии түргедеп чордум дидир. Дагын хая көрнүп келсе, танывыс кижи болган. Бичии болгаш хая көрнүп келсе, ол кижи чидип келген иргин. Ынчалза ол кижи Хайрханның ээзи болган кире. Бир күн ыяштап чоруурда, бир көк лавшактыг уруг ырлап көрүп турган. Оон база чиде барган дидир. Ону мен бодунуң аксы-биле дыңнаан мен.

    Бистиң чуртта кортпас бир ашкыяк турган. Чон-чурт иштинде улус чугаалаарга, ол черле кортпас кижи болган. 

Он үш Алдайым деп чалбарып, он үш саң салыр бис. Олар ай - Алдайым, күн - Алдайым, далай - Алдайым, чылдыс - Алдайым дээш он үш болур. Алдайга, ооң он үш оваазынга өгнүң кыс ээзи он үш үттүг чажыл-биле сүдүн чажып чалбарыыр. Тос үттүг чажыл хам кижиге турар. Ону өске улус ажыглавас. Өске улустуң чажылының үдү он үш болур. Хам кижиниң чажылының үдү чүге тос болган дизе, ол чаяачыларынга чагыртып, тос эртинезинге чагыртып тос үттүг болур. Тос эртинеге алдын, мөңгүн, сувуусун, шижир, номин, оюу, шүр, очур, маны хамааршыр.

Чер делегейни Шагжтив бурган бүдүрген иргин. Эрте бурун чер делегей деп чок үргүлчү суг далай турган.Шагжтив бурган бо улуг сугну канчаарыл дээш бир шымчым довурак чажыптарга суг кырынга чер деп чүве бүткен иргин. 
    Чаг тыва сөөктүг Түбдүн оглу Кыс тан 2005 чылдын күзүн бижиткен / Г. Золбаяар чыып бижээн

Мээң дыңнааным-биле кижиниң сүнесинин кыгыртыырга, ол кижиниң сүнесини эрликче чой барган туруп болур. Эрликче чоруй барган болса, ол кижи чалыы-даа бол, кырган-даа бол, ол кижи дораан баксырай баар. Сүнесини чорбаан кижи кандыг-даа айыылга таварышкаш, аарыг деггеш, өлбес. 
Өлген кижи бодунуң өлгенин билбес. Ону көөрде, хүлде изин көөр дээр. Хүлүн көөрге, хүлде сүнесин изи чок болса, сүнесини чоруй барган, мен өлген тур мен дээр. Чок болса, мен ам-даа өлбээн тур мен деп билир.