Төөгү чугаалар

Кудайның тургузуп каан чиве кижиниӊ караанга көзүлбес чүвези бар. Ол дээрге, черниң, сугнуң саптык деп чүвези бар. Шаандагы хамнар болурда, ооң-биле чугаалажып турган. Ол саптыкка чем-суунуң дээжизин чажып, чажыл чажып, чалбарып тейлээр. Аңаа тейлеп, ‘бисти багай чоруктан чайыс кыл; суувусту, черивисти салгын-шуурганга алыспа; кожуун-чуртта улуска багай чүве көргүспе’ деп чалбарыыр. Бистиң оваа дагыыр деп чүвевис бар. Овааны дүп шагда болурга, ыяшка дагып турган тур. Ыяшты дазылынан тура тыртып, ооң-биле демги чер, суунуң ээзин орнадып дагып турган дээр.

Очуржап ноян болурда, узун кулактыг, узун кызыл-сарыг арынныг кижи. Бо салын мынчап-мынчап ийи кулактың кырынга арта каап алыр турган. Унуун демги кижи ажынарда, демги салы тура баар. Ол кижи ажынарга, ооң мурнунан сөс аайтыр кижи турбас. Наам чоруурда, наам чааш. Ажынарда, одагалыг бөргүн каггаш, олуруп алыр иргин. Кирип келген кижи сөс аайты албас коргар. Уун чечен кижи ол. Ооргазы узун эмес, ортаа ооргалыг. Кыдат шинчээчи ол кижиниң салында бир чиве бар иргин деп аайткан дидир.

Көмүскези биле салы бар Сарыг-Даа деп улуг кижи турган. Улус чаргылдажып турарда, оларга чаргы бербес кижигер ол Сарыг-Даа ноян. Хомду аймакка бир оорчу, мегечи кижиниң чаргызын кезип албайн, чеже дүжүметтер шыдавайн, Сарыг-Даа барып кескен дээр. Өске улус ол оорчунуң чаргызын кезип албаан. Улустуң чивезин алдап-чип каар, ындыг кижи дидир. Чеди кожуун, чеди ноян чыылгаш, амдыы керээн кезип албайн турарда, Сарыг-Даа барып:

Бистиң бо черге кандыг-бир шай, найр болур болса, кижиниң назының, чажының дараалынан олурар. Чеден-сезен харлыг кижи дөр бажынга олурар. Дөрнүң ортузунан барыын талазынга эр улус олурар. Чүүн талазынан керээжен улустар олурар, ол база хар-назынның дараалылынан болур. Өске-даа үеде чаштыыртан кирип келген кижи өгнүң ожук-пажы кайда турар ынаар барбас, ожук-паш чок талазынан чоруур. Ожук-паш керээжен кижиниң талазы болур болгаш эр кижи ол таладан өксевес. Өске аалдың керээжен кижи кирип келсе, бо талазынан чорутпас бис.

    Бо Чола-Саң деп черге бистиң аал чурттаа-ла сезен-тозан чыл чоокшулай берген. Чола-Саң деп чүге адаан дээрге, шаанда дээ ол чагыр хаяга чола (ёла) деп куш уялап турган. Сөөлгү үеде ол куш ховартаан. Ынчангаш бо черни ол куштуң ады-биле адап каан. Бо дагда ам эзир уялап турар. Аң-мең көвей, чоокта чаада ирбис база чораан. Чола деп куш улуг куш, ийи чалгынын чадып алгаш ужуп чоруурда, ийи-үш метрге чеде баар. Ак баштыг, ак төштүг, салдыг куш боор. Ужунан көөрге, узун ак салдыг ашкыяк кижи кептиг түрлүг. Бистиң бо черде ийи-чаңгыс бар.