Бойдус болуушкуннарынга хамаарышкан

Кижи амытанны эгезинде бурган өлбес кылдыр чаяаган дээр. Кижини ынчаар мөңгежидер чүве болза Нара-Манчын деп бурганның аржааны болуп турган чүве-дир.
Нара-Манчын бурган ындыг аржаан кылгаш оозун аякка куткаш, аптыразының кырынга салып ап-тыр.
Нара-Манчын ынчаар-ла чурттап орда, бир-ле черде аарыг кижи сураа үнген. Нара-Манчын аңаа барып, ол аарыг кижини экиртип кааш, чедип кээп көөрге, аякта мөңге аржааны чок бооп-тур.
Нара-Манчын кайгап харап:
― Маңаа аржаан кайдал?— деп, авазындан айтырып-тыр.
Иези олургаш:

Хүн, Ай черни долганып турар дижир. Ай — херээжен дириг амытан-дыр, хүн — эр амытан чүве-дир. Хүн изиг, ай соок. Хүн үжен хаалгалыг, үжен хаалгазын ажыткаш, үнүп кээрге, бүдүү болур. Ай он беш хаалгалыг, оларны хаарга, Ай карарып турар, ажыдарга, агарып улгадып турар.
Хүн чеден беш казак тергелиг. Хүндүс хүн чоруптарга, дааш-шимээн эвээш болур, ажа бээрге, дааш-шимээн дүне улгады бээр. Хүн бодунуң херелин черле боогдап шыдавас, ынчангаш ай ышкаш чартыкталып турбас.

Шаанда улус дээр диңмирээрин мынчаар чугаалажыр.
Дээр диңмирээри дээрге Улу алгызы-дыр. Диңмирээшкин чүгле Улу чылдыг кижи сыгырарга, азы кускуннаарга оожумнаар.
Улу аксы-биле алгырар чүве болза, делегей кырынга дириг чүве турбас. Ынчангаш ол чүгле хөрээ-биле, азы думчуу-биле алгырар — ынчангаш диңмирээшкин болу бээр. Улунуң аксы-биле алгырбас чылдагааны болза, ооң аксында тос эртине бар, ону дүжүрбес дээш, аксын аазадып алгырбас чүве-дир. 

Шаанда кыдат хаан-биле Нара-Манчын мөөрейлешкен иргин. Хөй арага ижер бооп дугуржуп алганнар. Хүнде бир тайлуу40 ишти арага ижип шыдаваан кижи аштырганы ол.
Нара-Манчын-даа чүзү боор, бир тайлуу араганы ижип эгелей-ле берип-тир эвеспе оң.
Хаан бодап орарга, хүн ашпастааш туруп берген иргин, а демгизи арагазын ишпишаан орган.
Эртен, кежээ, хүн, дүн деп чүвени хаан чүгле бызаалыг инектен билип ап олуруп-тур: инек туруп кээрге, эртен деп, бызаазынче чанып кээрге, кежээ деп; чыдып алырга, дүне деп; үнүп оъттай бээрге, хүндүс деп.

Дүп бүдер шагда хамык амытаннар бүүрек үлежип турганнар. Инек деп чалгаа амытан аңаа чүнүң-даа сөөлүнде шүжүңейнип кылаштап кээп-тир. Ынчангаш аңаа бүүрек артпайн барган болган. Бүүрек чок канчап чоруур сен дээш, амытан бүрүзү Инекке бүүрээн эскиттеп берген. Ынчангаш инектиң бүүрээ үүрмек, кожуп каан быжындылар дег болганы ол чүве-дир.

Шаг шаанда мал биле кижини бир дөмей хемчээлдиг ийи дагга аппарып салып каан. Кижи бодунуң онаашкан дааның оъдун төдү чигеш, малдың оъттаар черинче кире берген турган. Ынчаар орта бурган башкы кижиниң сиген чиирин соксаткаш, хемчээлдиг аъш-чемге киирип каан чүве-дир.
***
Шаг шаанда кижи амытан маңнаар, чүгүрер чүвеге четтирбес, көрген чүвезин тудуп чиир чүгүрүк турган. Оон бурган башкы ооң дорзуун41 үзе кезип каапкан. Ынчангаш кижиниң дорзуу чок болган чүве-дир.

Теве биле күске маргышкан. Теве тура:
― Мен эң улуг амытан мен, мен чылга кирер мен — дээн.
Күске тура:
― Мен эң биче амытан мен, мен чылга кирер мен — дээн.
Теве тура:
― Ындыг болза хүн кайы чүктен үнүп келирил, ону мурнай көргенивис чылга кирзин — деп-тир.
Күске тура, ындыг-дыр деп чөпшээрешкен. Теве хүн үнер чүкче көргеш чыдып алган, күске тевениң мөгенинче үне халааш, соңгаар тайга бажынче көргеш олуруп алган. Ынчап турда, үнген хүннүң херели соңгу тайга бажынче дээп кээп-тир.
― Хүннү мен мурнай көрүп кагдым!—деп, Күске алгыра- ла берген.

Сылдыстар дээрге кижилер ышкаш, амылыг амытаннар дижир. Дээр — хей агаар-дыр ийин. Ол дээрге Мындриймаа эртинениң херели болур.
Черде дөрт дип бар. Соңгу талавыста Сүмбүр-Уула деп улуг даг турар. Ол мындриймаа эртине-биле бүткен. Хүн херели-биле мындриймаа херели каттыжа бээрге, дээр көк өңнүг апаар.
— Кижилер сылдыстарның караанга көзүлбес, олар маңаа. келир болза, биске база көзүлбес. Кижи өлүрде ооң сүнезини сылдыс ушканы ышкаш чоруй баар — дижип, бурунгу улус чугаалажыр.

Чеди-хаан алышкы чурттап чораан. Айбылажып чадап каан алышкылар иргин. Бирээзин бирээзи айбылаарга, хаан кижи мен, чүве кылбас мен дээр, бирээзин бирээзи айбылаарга, база-ла хаан мен, барбас мен дээр ындыг болганнар-дыр. Ол шагдан бээр-ле ужуражып чугаалашпас чеди башка «Чеди-Хаан» болуп, дээрде саадап олуруп бергеннер иргин.

Чер өзүп, улгадып турар. Хүн дээрде турда, хүннүң херелинче көрүңер даан — үй-түме довурак-доозун көжүп турар. Ол довурак-доозун черже баткаш, черни улгаттырып турар. Ону канчап билирил ынчаш? Черни каза бээрге, дыка ханыда суг даштары чыдар. Ону кым аңаа хөөп турар деп? Черниң кылыннап турарының херечизи ол-дур.