Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар

Кырган ашак, кадайның өөнге эртен эрте бир аныяк оол хап келген.
Ашак олура:
― Адың кымыл?— деп айтырган.
Оол:
― Шиштээн төш-ле — деп харыылаан.
Ашак:
― Аалың кайдал?— дээн.
Оол:
― Маңнык-Дагда — деп харыылаан.
Ол оол шайлааш, хап чоруй баарга, ашак кадайындан элдепсинип айтырган:
― Адың кымыл дээримге, ол оол чүге ынча дээри ол боор, Шиштээн төш деп аттыг кижи база чоруур чүве-дир аа, кадай?
― Ол чүү дээриң ол, сени ынча дээри ол ышкажыл, отка хөрээң дөгеп олурарыңга — деп кадайы харыылаан.

Докпак биле Дакпак деп ийи кайгал оолдар аразында маргыжа берген. «Ноянны оорлааш, тааладыр мен» — деп, Дакпаа даанган.
― Ноян сеңээ оорлаткаш, чүге таалаар чүвел, ажынар- дарынар, торгаар-шаажылаар-ла ыйнаан —деп, Докпаа дозар болган.
Дакпак Көкен-Ноянның чүгүрүк Кара-Сарыын оорлапкан. Ноян ону билип кааш, Дакпакты келдирткен.
Ноянны эжи канчаар тааладыптар эвес,.ону көөр дээш, Докпак база чеде берген.
    ― Мээң Кара-Сарыымны чүге оорладың, Дакпак?—деп, ноян оон айтырган.

Аш-чут болган бир үеде тооруктаан ирей, кадай ол артты ажып чыткаш, үш харлыг кавайлыг уруун дытка аадып каапкаш чоруй баарга, бичии уруг кавайындан үнүп кээп, бир буду-биле дыттан тептинип алган:
― Ачам күжүр аңнай берген, авам күжүр айлай берген — деп кавайын боду чайгап олуруп-тур.
Ооң иези кадай өске арт кырынга баарга, пөш бажында кижи-ле тоорук дүжүрүп олурар болган. Кадай ашаан ында олурары ол-дур деп бодааш:

Алтай биле Тыва кызыгаарында Авайым-Боом деп чер бар. Шаанда алтай кижи оглунга бай тыва кижиниң уруун кудалаан дээр. Кудалары чөпшээрешкеш, кыштың бир айында чедирип бээр бооп аазааннар. Хонук-хуусаазы чедип келирге, улус уруун торгу-чычыы-биле хепкергеш, дордум былгаар төрепчилиг, кызыл чуңгу эзерлиг, мөңгүн чулар, чүгенниг чүгүрүк аътка мундургаш, чоруп- ла кааннар. Аалдан үнүп турда, бир кадай тургаш, «урууңар доңа бербес чүве бе» дээрге, эзирии улгады берген бай кижи «торгу тондан соок коргар чоор» деп каап-тыр.

Шаг төөгүде Сүт-Хөлдүң өөжүнге сарыгларларның өгбези Адакан деп аңчы кижи чурттап турган. Чаңгыс кара-ала инектиг тос алышкы улус-тур. Адаканныг кезек ая-дузак салып, аң- мең биле-ле амыдырап чораан, аргажок ядыы улус иргин.

Элик кежи чолдак хөректээштиг, эзирик кежи калбак кара бөрттүг, атканын часпас адыгжы, турза чолдак-даа бол, тутса мөге Артаалай дээрзи чурттап чоруп-тур. Черниң аңын четкеш адар, сугнуң балыын сурап тудар экер-эрес эр чүве иргин. Артаалайның адыгжы мергежилиниң дугайында чон мынча дижип чугаалажыр:

Шаанда Ишкинге Ондар Ажык-Карак дээр тергиин дээн каржы-хажагай, мөлчүкчү идегет чораан. Ажык-Карак күс дүжерге-ле, чүс чеден ажыг аңчыларны дииңнедип, киштедип аъткарар. Аъттанган аңчылар тыпкан өлүүнден чаңгыс дииң кудуруун-даа боттарынга арттырып албас, шуптузун ол дүжүметке сунуптар турган. Ажык-Карак ол хамык өлүк-киш-биле кыдат садыгжыларның бүдүн бүүзезин24 садып аптар.

Шыяан ам, эртегиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, буга-шары мыйызы буступ дүжүп турар шагда, ирт-серге мыйызы ирип дүжүп турар шагда, Сүт-Хөл сүзүм шалбаа, Сүмбер-Уула сүвүр тей турар шагда-даа чүвең иргин аан.
Чечектигни черлеп чурттаан, чединмес ядыы, чеп курлуг чевенектер, баг курлуг баганактар дирткен, арга-таңдызындан айлап, бестеп, Мыйырактап азыраныр, аялап-сээннеп, аңнап- дииңнеп амыдыраар, алаак сыңмас ала-була малы-даа чок, азырап-тэжээн ажы-төлү-даа чок мындыг ашак, кадай чурттап чоруп-тур эвеспе аан.

Ооруг черге кайгал улус чурттап чоруп-тур. Хөлүн эрттир-даа ааспырак бичии уруглуг улус-тур. Көрген-билген чүвезин душкан-на кижиге тө каап чоруур боорга, оор адазы ооң дылының бажын чолдайты кезип каан.
Ол аалга бир кижи келгеш, шайлап орда, демги уруг каяа дөзер, чолдак дылы-биле: «Ала-бени шокандан бээй алды хонду, мээң дылым кешкенден бээй беш хонду» — деп чассыңайнып чугаалап олуруп-тур.
Кайнаар-даа чайлаар аргажок херечи бо-дур деп чүвени ала бениң ээзи дораан-на билип кагбас чүве бе. Бениң ээзи ол келген кижи ол бооп-тур.

Хаан адазының ширээзинге олурар эрес маадыр кижи кым болур эвес дээш, Амыр-Санаа биле Шүшпең- Бег ча адып адаан-мөөрей кылып турганнар. Төрениң дөрт дүжүмеди оларга бир буганы тургузуп берип-тир. Оолдарның кайызының-даа согуну буганы өткеш, черже төш чартыы хире кадалы бээр бооп-тур. Алышкыларның кыдат кижи алган угбазының Шунун деп оглу ол маргылдааны көрүп турган чүве-дир.
    ― Чээн оол, сен база шенеп көрбес сен бе?— деп, оолдар аңаа чугаалаан.
    ― Мен чүге адар мен, хаан болур дээн эвес мен — дээш, оозу ынаксавас болган.