Элик кежи чолдак хөректээштиг, эзирик кежи калбак кара бөрттүг, атканын часпас адыгжы, турза чолдак-даа бол, тутса мөге Артаалай дээрзи чурттап чоруп-тур. Черниң аңын четкеш адар, сугнуң балыын сурап тудар экер-эрес эр чүве иргин. Артаалайның адыгжы мергежилиниң дугайында чон мынча дижип чугаалажыр:
Бир-ле катай садыгжы кыдаттың бараанын чүдүрген хөй теве хемни куду шуужуп бадып олуруп-тур. Артаалай ону эскерип кааш, ийи эжи-биле хем ол чартыында куйга кедеп олуруп ап-тыр. Ол аразында коштуң сөөлүнге чораан куу аданныг кижи мурнунда ийи эжинче челдирип чоруй барган. Чиң теген тевелер таптыг-ла дужаажып кээр орта, Артаалай сөөлгү тевениң бурундуун үзе адып дүжүрүп-түр. Сүрүкчүлер ырак черде боо даажын-даа эскербээннер, а могап турупкан арган теве божай берген чүве болганда, чоога кежер черге оъттап туруп калган.
Чүвениң соо сооп, чыл ашканда, Артаалайның кайгамчык адыгжы сураа ноянга дыңналы берген. Ноян аңаа бүзүревейн, хамык хаа, дүжүметтери-биле кады Артаалайны биеэги-ле хем кежир куюнга сүрүп эккелгеш, чиңгежек дытчыгашка улуг-эргек дыргаа дег хензиг кара тип берген-дир эвеспе. Күжүр Артаалай дискектенип олура дүшкеш, ада каапкаш, аксын туттунуп хомудаан:
― А халак, арай бодун тырта берди!
Ноян дүжүметтери-биле барып көөрге, шынап-ла, ок караның солагай талазын чире чоруй дегген бооп-тур.
― Мооң-биле кижи үрелдежип болбаан амытан-дыр — дээш, каржы ноян карак ажыт чаныпкан чүвең иргин.
Ол кайгамчык адыгжы аңчы бодунуң кара чаштан чаң- чыкканы аңнаар ажылын удавайн шуут кагган дижир. Ол дугайында бир мындыг чугаа бар.
Бир-ле катап сыыннап чорааш, кады чораан өөрүнге Артаалай аңчы муңгаа аажок мынча деп орган:
— Шаанда бир аңгыр аткан кижи мен, ооң соонда ооң эжиниң дүн-хүн чок алгы-кышкызынга ана сөөгүм чештинер чорду. База бир чылын аңнап үнгеш, сыын деп салчааш, «бакка бак улажыр» дээн ышкаш, мыйгак адып каапкан мен. Өлген мыйгактың чанынга маңнап кээримге, ооң чаш оглу өл-шара думчуу-биле кызыл чөвүрээлиг дыттан эмиг дилеп, элеңейнип тур, чаш мыйгак мээң бодумдан база эмиг дилеп, атпаң-утпаң базып олур... Өлүг чыткан мыйгакче көрүптеримге, ооң дазыл дег улуг эмиинден хоюг ак сүт сааңайнып, а өкпезиниң дужундан чаш кызыл хан аттыккан чыдыр...
Ооң соонда Артаалай бүткүр боду сириңейнип келгеш, алды араалыг шактыр боозун дытка барып тудускан. Кургаг өзен черге каткан чарт шивидеи чазап сиилбээн эрги кара хын тос башка углуп чаштай берип-тир. Изирниккен уу-биле чанында хорумга чүгүрүп чеде бергеш, кылынмазы чок эргелиг эдиниң узун унун дашка мырыштыр улдап каапкан.
Ол өйде аңчы үргүлчү-ле:
― Чаш шара хөөкүйнү ак сүттүг иезинден чарып каар, кижи төрелдиг кижи эвес, араатан төрелдиг куурумчу-дур мен, куурумчу!— деп алгырып турган дээр.
Ооң соонда аңчы Артаалай чөнүй бергеш, оолдарын бир-ле катап мынчаар чагаан:
― Назында билиш чок, өлүмде болчаг чок, кырган кижи эртен болза эрте, кежээ болза орай чортуп чанар өйүм келген-дир. Оолдаашкын үезинде кыс аң атпаңар, бүгү назынында чарылбас кады чоруур эжеш куштар өлүрбеңер, оолдарым!
Артаалай аңчының ол чагыы оон бээр-ле бүгү ак сеткилдиг аңчыларга ыдыктыг чаңчыл апарган чүве-дир ийин бо.
...Хемчиктиң Шом-Шум деп черге ийи аңчы аңнап чораан чүве-дир. Дөрт-беш хондур аңнааш, чүнү-даа өлүрбээн мындыг. Күске думчуундан хан үндүрбейн чорааш, ам база хонар ужурга таварышкан аңчылар-дыр.
Хүнезин төнгенден бээр ийи хонган. Аңчыларның ижиннери «аш ижин-дир, чемден берип көрүңер, чемден, чемден...» дээнзиг холургайнып-ла чыдар болган.
Эжишкилерниң бирээзи иштиниң холураарынга шыдаш- пайн, аңдарлып-дүңдерлип-ле чыткан иргин. Хенертен ооң угаанынга бир бодал кирип келген. Ол бодундан корга-корга, эриннерин мынча деп шимчеткен: «Эжимниң аъдын кадырдан аңдара идипкеш, эртен союп-бузуп, тодуп алгаш, хап чана бергеним-не дээре боор...»
Күжүрнүң мага-боду хенертен изиш кылынган: «Адырам,
карадай берзе?! Аа хувурай бер, өөнге чедир ушкарып чедирип каарымга, бо хире эжинге ол кайын карадаар...»
Кижиң туп-тура халааш, аъттар турган черге маңнап келген. Эжиниң бора аъды бо турган. Ону кадыр хая кырынга чедип кээп, оон аңдара идип бадырыпкан.
Албыстыг чүвең дедир маңнап келгеш, чугаалап-тыр:
― Эжим, сээн аъдың кадырдан аңдарлы берип-тир.
Удумзурап чыткан эжи бичии бодангаш:
― Чарын эъдин чааскаан чивес, чанымга чораан эжимге кара сагынмас кижи-ле болгай мен, кандаай элдеп чоор — дээш, база катап удуп чыдып ап-тыр.
Даартазында өлген аъттың эъдин союп-бузуп алыр дээш, эжишкилер хая баарынга чедип кээрге, дыштанып чыткан эжиниң бора аъды эвес, бодунуң хыраалааш борара берген кара аъды бооп-тур ийин моң. Улуг хырын башка халдаар дээр болгай. Ол чүвениң бирээзи бо эвес ыйнаан.
Кыс-Халыыр