Шаанда Ишкинге Ондар Ажык-Карак дээр тергиин дээн каржы-хажагай, мөлчүкчү идегет чораан. Ажык-Карак күс дүжерге-ле, чүс чеден ажыг аңчыларны дииңнедип, киштедип аъткарар. Аъттанган аңчылар тыпкан өлүүнден чаңгыс дииң кудуруун-даа боттарынга арттырып албас, шуптузун ол дүжүметке сунуптар турган. Ажык-Карак ол хамык өлүк-киш-биле кыдат садыгжыларның бүдүн бүүзезин24 садып аптар.
Ажык-Карак дүжүмет чондан мөлчүп алган ол хамык бажын ашкан мал-маганы, бараан-сарааны-биле алды оглу — Сеңгин-Чаңгы, Балчый-Бижээчи, Маскыржап чаңгы, Сүрүң, дузалакчы, Хуулгаан-Мээрең сугларның бажын эъттендирип, оларның тус-тузунга ындыг эрге-чагырганы эдиледип, дажаарадып каан дээр.
Ажык-Карактың үре-садызы -Сеңгин-Чаңгы биле Балчый- Бижээчи аалының чоогу-биле эрткен араттарны «дээргилер хүндүткевес, чүге аал чаны-биле эрттиңер» — дээш, эриидеп каар. Оваа-хүрээ дагаан найыр-наадым болган черлерже баарда безин манзы-шаагайын, демир кинчи-бегин эштенчи-дузалакчы улузунга алдырып алыр. Аңаа барып, алды алышкы төгериктей олурупкаш, азыг-диштиг араатанзыг, аштанып-чемненип, арагалап-хымызап, актыг-чөптүг албаты чонну аттынып-хөректеп, амы-тынынга чедир эттеп-хыйнап туруп бээрлер дээр.
Оон ам байын көөргедип мактанып үнерлер:
― Ондарларның чылгызы Ишкин, Хүүректигге сыңмастай-ла берди, канчаарыл, оолдар?— деп, Сеңгини алгырар. .
Балчыйы олургаш:
― Бисче хедерленген мындыг ядыы-чадамык чүвелерни өлүр эриидеп турза, боларның соңгу чоруунга чылгы сыыгай-ла бээр ыйнаан — деп идээргеп каар.
Бир-ле катап Сеңгин-Чаңгының кадарчызы — Самбажыктың он чеди харлыг оглу хой кадарып чорааш, черге хой төрүдүп каапкан чүве-дир. Сеңгин-Чаңгы ол чаш төлдү өлүр эриидээш, мага-бодун даг кырынга хоютку кылдыр азып каан турда, ада-иези ону тып алгаш орнукшудуп каан чери бар дээр.
Малы бажын ашкан турда-ла, ол караа хоптак Сеңгин- Чаңгы дээр идегет кайгалдарга Моолдан хөй чылгы оорладып ап амдажаан чүве-дир. Ам чеже боор, ооң аяа-даа долуп кээп-тир.
Бир-ле катап Улаастайның Чанчын-Сайыт:
― Таңды Тываның Хемчикте бажы эъттенген Сеңгин-Чаңгы деп кижини барып эккелинер — дээш, дөрт шериглиг бир дүжүмет чорудупкан дээр.
Олар Сеңгин-Чаңгыны Моолга аппарган.
Моол дүжүметтер Сеңгин-Чаңгыны көрүп турарга, оттук-.бижээ, чүген-суглуундан эгелээш, бүгү-ле эдилээн эт-севи шупту алдын, мөңгүн шыпкан бооп-тур.
Чанчын-Сайыттың дүжүметтери ону көргеш:
― Хемчик Тывазының, шыырак-ла дээн байы сен-не-дир сен. Чүс кара карактыг кыскыл аъттан чүс мөңгүн чулар-чүгени-биле Узун-Сагаанга25 эккеп өргүп шыдаар сен бе?—деп шенеп айтырып-тырлар.
― Шыдаар мен — деп, Сеңгин-Чаңгы харыылаан.
Ынчаар орта ону беш шериг үдеп чорудупкан.
Сеңгин-Чаңгы Ишкинге келгеш, тайга-таңдыга сыңышпастаан чылгызын бөлдүргеш, чүс кыскыл аътты туттургаш, чүс мөңгүн чулар-чүген-биле чүгеннеткеш, Узун-Сагаанга хээли сунуп мөргүл кылдырып тургаш, кем-херээнден келдереп үне берген дижир.
Хайдып ноян аңаа база-ла ондарларны чагырар чаңгы дужаал берип каан. Ынчап Хемчиктиң адыгыр кара маңгыс дег дарлакчызы дагын катап чоннуң ханын соруп эгелээн.
Аңчы Чыртак-оол деп кижиниң дуңмазы Ондар Кертик-Кара күзүн киштээш келирге, ону Сеңгин-Чаңгы келдирткен дээр.
― Аганак, Хавыдак деп мээң тайгаларымның өлүк-кижин аадаң-таалыңын долдур дыгып алгаш, кижиден авырал айтырбас туразында хей сен! Аганактың алды-кижиниң кежи мээң аптара-хааржаамга чыдар ужурлуг чүве, Хавыдактың дииң- дилгизиниң кежи база-ла мээң аптара-хааржаамны иштээр ужурлуг чүве — дээш, ооң хамык олчазын хавырып алгаш, күжүрнүң ийи чаагын марбыйты шагаайтааш, ийи дөңмээниң эъдин үзе манзылааш, салган дээр.
Кертик-Караның дөңмээ куйлааш өл часкан. Ынчап чорза- чорза, Ажык-Карак, Сеңгин-Чаңгы идегеттер чоннуң килеңинден баштары куурарган дижир болгай.
Кыс-Халыыр
