Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар

Чоокта чаа болган чүве-дир ийин.
Мээң чуртум Эъжим бажынга ийи кижи аңнап чораан чүве-дир. Бирээзи ашак кижи, бирээзи аныяк оол. Күскү дииң үези. Аныяк аңчы бир өзен иштинге хөй дииңге таваржы берген. Ол хүн олча-даа хөй, эгин, курлак сыңмастаан. Оолдуң өөрүшкүзү-даа аажок чораан. Кулаанга бир-ле черден аянныг, чараш хоюг ыры дыңналып кээр апарган. Ол-бо талаларже көргүлээрге, чүве-даа көзүлбес. Ыры дыңналып келирге, бо-ла дииңнер көстүп келгилээр болган. Оолдуң хей-аъды көдүрлүп, омак-сергээ дендээн.

Биеэ шагда кырган иелиг ийи алышкы чурттап чораан чүве-дир. Ол үш иешкилер азыраан мал-маган-даа чок, кончуг ядыы улус турган. Ийи алышкы, чүү боор ийик, кырган иези-биле, беш ая огун чүктеп алгаш чоруп каан-дыр эвеспе. Тоолайлыгга кээп-тирлер. Бир-ле чалым хаялыг черге кээрге, ында те-чуңма деп чүве бажын ажыр өскен бооп-тур. Багай-оол, Куу-Сарыг ийи алышкы те-чуңмага аязын салып каарга, төрүүр четкен те аяга кире берип-тир. Оон эмиин ол-ла хевээр оя кескеш, кырган иезинге хымыраан шайын сүттеп берип, те-чуңмазының эъди-биле азыранып чурттап туруп-турлар.

Бурган башкы хоран кылып олургаш, оозун шыгжавайн, дашкаар үне берген. Бурган башкының өөнге ооң шавылары артып калганнар.
Ол аразында чылан чылбыртып чедип келгеш, шавыларны бурган башкы деп бодааш, хомудал кылып:
- Кандыг-даа чүве бистерни, чыланнарны таварышкан-на черинге чылча базар, эът чиир амытаннарга белен чемиш болган, кандыг-даа камгаланыр чүвевис чок, кончуувусту, биске камгаланыр чүведен хайырлап, кээргеп көрүңер – деп дилээн.
Шавылар көөрге, чыланның даван-даяа-даа чок, чүгле соястап чоруур, кээргенчиг амытан бооп-тур.

Чаа-чалбактан дескен хоозураан чон Саглы, Бора-Шай баштары-биле тудушкаи ол хемге келгеш, турлагжып, сегереп, чыргал тып чурттап тургаш: «Бо-даа магалыг бай, чыргалдыг оран-дыр!»—деп турган чүве дээн. Оон уламнап ол хемни Чыргакы деп адаан чүве дээр.
Кыс-Халыыр
 

Эрткен чүс чылдарда улуг тулчуушкуннарга чылча шаптырган моол шериг ол черлеп эртип чыткаш, «Шими, шими» деп-ле чоруп турар болган. «Шими» дээрге, тывалаарга сүт дээн чүве-дир.
Аштаан-түрээн шериглер көк үнүп, мал сүттенип турган ол черге келгеш, тарак-хойтпак ишкеш, амырап, карак чырааш, оът-сиген, чечек-чимис көргеш-ле, «шими, шими» деп алгап-йөрээп чоруп турганы ол чүве-дир.
Шээр малды семиртирде, 
Шеми бажы сериин чайлаг
-деп чоннун ырызында безии шынап-ла алдаржаан байлак хем-не болгай, бичиизинге-даа чанныр эвес.
Кыс-Халыыр
 

Ону тудуп хоругдаар дээн шериглер кел чыдарын баш удур билгеш, Шерги-Дарга Кара-Хыйыракка чыткан аалындан үнүп чорупкан. Ол кылаштаан хевээр Хемчикке, ийи кожа ойбак хараалча кыйыынга келген. Шерги-Дарга даңзазын, үстүнде хараалчаның кыйыынга каапкаш, таакпызының хавын адаанда хараалчада осче кедирилдир октапкаш, ийи идиин дедир кеткеш, келгени изин чандыр баспайн кылаштап чоруп каан. Кезек чоруп олура, арыг иштинге чудук кырлап чоруп, келген изин ам-на будап кааш, ону удур истеп чоруп олурган шериглерден доора былдап чоруй барып-тыр.

Шожукаа ашак Соруктунуң чыжырганалап турганын көрүп алгаш, сөөлүнде кээп:
― Ол чүвеңни канчалдың?— деп айтырган. 
Сорукту олура:
    ― Арагачы дезиг, мегечи оолдарга бериптим-не—деп-тир.
Шожукаа олура:
    ― Ээ, оона мыйызынга аскаш, салыпкан болдуң бе,
ам?— дээн.
Сорукту олура:
    ― Оона мыйызында астына берген болза, ораңгы мыйызы-биле оора каккаш, ап ал даан23— деп-тир.
Кыс-Халыыр
 

Кызыл-Тайга биле Хөр-Тайга аразында Шолуг-Хем деп чер бар. Ону шаанда Шивээлиг деп адап турган. Ооң ужуру болза, шаанда бай улустуң чаңгыс уруун улус кудалаан чүве-дир. Уругнуң ада-иези, төрелдери демги уруун кыжын чедирип бээр дээш, торгу тон кедирткеш, чаа эзерлиг, мөңгүн чүгенниг чыраа аътка мундургаш, чоруп кааннар. Эзирии эзирик, элээри элээр улус шапкылажып баткаш, Шивээлиг деп черге чоруп орда, уруу «шо» дээн соонда өлүп калган. Көөрге доңуп калган бооп-тур. Оон бээр ол черни Шолуг-Хем дижи берген.
Кыс-Халыыр
 

Самбажыктың чоок эжи Ооржак Комбулдай (Кожагар- Комбулдай деп шолалыг) Хемчиктиң Оргу-Шөлде Кара-Дагга эш-өөрү-биле турумчуп турда, оларның-биле Амбын ноянның шериглери барып аткылажы берип-тир.
Ок-чемзек эвээжеп кээр орта Комбулдай өөрүнге:
    ― Ээй, оолдар! Ам атпаңар, октарыңар камнаңар! Кедээр хемнер бажынче көрүңерем, шөлээнин! Ында ха-дуңма, дөргүл-төреливис чон бисти манап турар. Дүрген аңаа чедээлиңер. Силер Хөлегелиг-Сайырже кириптиңер! Бо Садыяа-Хүндү деп чүве бээр дытпакталып чоруп олур, сөөлгү окту аңаа хойладыптайн — дээш, чанында харааштан бакылай берген.

Өвүрде Оюн Шүңней деп кижи Моолдуң Улуг-Хүрээге болгаш Тибетке барып он беш чыл өөренгеш, чанып келгеш, лама болган.
Ону Шүң-Лоң де падай берген.
Бир чылын соңгаар Ус кирип, орустарга шары садар дээш улус-биле кады чорупкан. Каш хонук чорааш, Хем-Белдиринге чедип келгеннер. Өөрү зем кежер дээш терек-биле сал кылып далажы бергеннер.
Ламазы тургаштың:
- Далаштаңар, оолдар, бистиң бо доктааган черивис буянныг чер-дир. Маңаа кедизи барып улуг кода-сүме турар чер-дир бо. Маңаа одагланып хонар ужурлуг улус-тур бис.