Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар

Алдан-маадырларның бир алдарлыг баштыңчыларының бирээзи чээрби ажыг харлыг мөге Узун-Белек турган. Улаастайга дөртен дөрт кижиниң бажын кезип шаажылап турда, эң-не аар хилинчектээшкинге таварышкан кижи ол.

Сөс муңзавас чечен кижи чораан. Дүжүметтер ону шенеп көөр-дүр дээш, хар кижи кылып алгаш:
    ― Дуу ол ак аъттыг кижиге ужурашкаш келем, чүү дээр эвес?— деп-тирлер.
Чечен аңаа баргаш кээп:
    ― Ажык дээрден баткан мен, алды ай хуусаалыг мен, арган малды өстүрер, семис малды аргызар дээш келдим дээр кижи- дир — деп чугаалаан.
Демги ноян ол кижини ам күзүн кээп шенеп көрген:
 
Ховуда хат-биле кады куураңнаан чүү деп чүвелерил ол, барып айтыргаш келбес сен бе?— дээш, чорудупкан.
Чечен кижи ону көргеш:

Шаг шаанда каң чудуруктарлыг Хаан-Көгей тайга биле Тес-Хем иелээн алышкылар болур деп ыяк дугурушканнар иргин. Улуг хазы болур Хаан-Көгей тайга бир-ле катап Тес-Хемге өөрүшкү-маңнайлыг чедип келгеш, саналдаан:
― Чиге мурнуу чүктүң элезинниг ховулары кезээде кадып, кургап чыдар-дыр. Сени ынаар чалап бадыргаш, ол черлерге көк-ногаазы хөлбеңнээн, чигир-чимистиг үнүштери чиндиңнээн, тараа-быдаазы дазыр шөлдерге саглаңайнып чалгаан, кайгамчыктыг байлак оран кылдыр хуулдурарын бодааш, сээң саналың айтырар дээш келдим. Чүү деп бодай-дыр сен, дуңмам?

Хайдып Yгер-дааның өргээзинге бир аалчы келген чүвең иргин. Ноян алдын шаажаңынга арагазын куткаш, мынча деп чарлык болган:
    ― Yнүп баргаш, Алтайдыва өргүвүткеш кээйт, Орлан.
Орлан мындаагыларга аянныг дашка тудар чүве харын
кылдыр бодап, арагазын Алтайже өргүптер дээрге, алдын шаажаңы катай октаттынгаш бусту берип-тир. Ам канчаар, ол ноянның өргээзинге куруг кирип келген.
    ― Шаажаңың кайыл, Орлан?— деп, ноян айтырган,
Орлан:
    ― Силер өргүвүт дээриңерге, арагазы-биле кады өргүптүм- не — деп өчээн.

Биеэде Сарыглар деп аңчы кижи «Чаа, чеже-ле адыг-хайыракан ышкаш, арга-сын иштинге ижээп, аң-мең-биле амыдыраар боор» дээш, иштиктеп Алаш-Аксынга келгеш, чер
 
ажылы-биле амыдыраар, боду ышкаш ядыы-мөчүт эш-өөрү-биле демнежип туруп, Алаштан буга үндүр казып эгелеп-тир.

Межегейниң Шокар-Хамны ындыг кончуг күштүг хам деп ол черниң улузу санавайн чораан. Ынчалза-даа болган чок-ла ону хооп алгаш, хамнадып турганнар.
Бир катап Межегейге бир бай аалдың ийи кончуг дээн аъттарын оор алгаш барган. Шокар-Хам ашакты хооп эккелгеннер. Кежээ дүне апарганда, хам-даа дүңгүрүн кургаттыргаш, ээреннерин аскаш, дериин кеткеш, хамнап-ла эгелээн. Элээн үр хамнап чоруй, аажок-ла каттыра берген. Олурган болгаш келген улус шупту дыңнааннар.
Кажан хам хамнаашкыны доозулган соонда, өгнүң ээзи улуг кижи баштай айтырган:

Шаанда бир аңчы кижи Барлык тайгазынга дииңнеп чоруп-тур. Бүгү назынының иштинде аң-мең-биле амыдыраар кончуг-даа улуг аңчы кижи чүве-дир. Бир-ле катап аңнап чорааш, таакпызының хавын каапкаш, оозун тып чадап каап-тыр. Ынчангаш ол арганың адын Хапчык-Арга деп адаан дээр.
Кыс-Халыыр
 

Шаанда Хас-оол деп эрниң эрези кайгал эр чораан. Бир-ле катап Демичи деп дүжүметке хорадааш, ооң аъдын тудуп мунупкаш халдып турган. Демичи ону дыңнааш, кыйгыртып-тыр.
Хас-оол тургаш:
― Алды араалыг боолуг, алды доңга арагалыг бараалгаай мен аан — диртип-тир.
Демичи дүжүмет олургаш:
    ― Аъдым чүге оорладың?—деп байысаап-тыр.
Хас-оол тургаш:
— Хаанның Кара-Сарыы деп билбээн мен,
Караңгының хайы ийикпе,
Кара боттуң бачыды ийикпе,
Дээргиниң Дезиг-Сарыы деп-даа билбээн мен
Тенээм хайы ийикпе, муңгаам хайы ийикпе,

Шаанда Мөген-Бүренге чаңгыс чер чурттуг оол, кысты ада-иелери сатчып, албадап туруп өглеп каан чүве-дир. Аныяк назынның ынакшылы ийи аңгы болгаш уруглары хоржок болган. Ындыг боорга, оларның ада-иелери аразында алчып-беришкенин төлежиринден каража бодааш, херек ийи дең болганда, ийи уругну хөл ортузунда дагга аппарып шөлүп каар-дыр деп сүмележип ап-тырлар. Аңаа куштан башка чүве баар эвес, аңаа тура, эптежи-ле бергейлер дээш, оол биле кысты он шаа өшкү-биле салга олурткаш, Хиндиктиг-Хөлдүң ортузунда дагга кежирип каап-тыр.

Чайның башкы айының чеди чаада черле хек эдер. Кижи дыңнавас-даа болза, ыяап-ла тайга-ла артынга эде бээр. Биеэде ол хүн ашактар хек эдер дижип олурда, улуг хар чаапкан. Бир ашак харны опайтыр эжип-эжип, хүүрээн оваа хар кырынга шанчып кааш, өөнге шайлап олурда, хек ашактың хүүрээниң кырынга олуруп алгаш эде. берген. Сүт-Хөлде ол черни оон бээр Хүүректиг деп адаан.
Кыс-Халыыр