Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар

Шаанда кымыскаяк борбак кара, чараш-даа амытан чораан. Кончуг чараш кымыскаякты ол кадайланып алган. Кымыскаяктың кадайы ажылдавас, үнгүрүнге киргеш, ажы-төл төрээш, чыдып берген.
Бир катап эр кымыскаяк бай аал чанынга маңнап келген. Ол өгнүң чанында өл-ааржы чаткаш, кургадып каанын көрүп каан. Кымыскаяк чадып каан ааржыдан ызырып алгаш, маңнап ыңай болган. Өгнүң ээзи кадай ону көрүп кааш, шывык-биле кымыскаяктың дал ортузунче каккан. Ол үзүлгеш, чүгле оорга сөөгүнге артып калган.
Үзүлгеш, чүгле оорга сөөгүнге ызырынган кымыскаяк өөнге арай боорда калгып келген.

Шаанда Амбын черинден Баалай деп кижини кел диртип, ийи дүжүмет чоруткан чүве-дир.
Агартык деп сынның өвүрүнде Узун-Буттуг деп черде улуг куйнуң дужунга чоруп олура, ашак-даа дүже халааш, куйже кире берип-тир. Амбынның ийи дүжүмеди ону дилеп эгелээн: бирээзи куй аксынга кедеп туруп калган, эжи чырыткы кылып алгаш, куй иштинче кирип каан. Дүжүмет ол-ла ханылап кирип бар чоруурга, черже кирген чада бажы көстүп чыдып-тыр. Дүжүмет оон корткаш, дедир үнүп кээп, эжин эдерткеш, дедир-ле тутсуп каап-тыр.
Сөөлүнде Баалай амбынга боду чеде берип-тир.
Амбын олура:

Шаанда Амбын черинден Баалай деп кижини кел диртип, ийи дүжүмет чоруткан чүве-дир.
Агартык деп сынның өвүрүнде Узун-Буттуг деп черде улуг куйнуң дужунга чоруп олура, ашак-даа дүже халааш, куйже кире берип-тир. Амбынның ийи дүжүмеди ону дилеп эгелээн: бирээзи куй аксынга кедеп туруп калган, эжи чырыткы кылып алгаш, куй иштинче кирип каан. Дүжүмет ол-ла ханылап кирип бар чоруурга, черже кирген чада бажы көстүп чыдып-тыр. Дүжүмет оон корткаш, дедир үнүп кээп, эжин эдерткеш, дедир-ле тутсуп каап-тыр.
Сөөлүнде Баалай амбынга боду чеде берип-тир.
Амбын олура:

Шаанда бир кончуг шыдыраачы эр ийи Ишкиннер аразында арт кырынга шыдыраа хөлдээш, баштайында боду-биле боду ойнап эгелээн. Ол хүн ынчаар-ла хүнзээн. Чүве-даа билдиртпес. Даартазында база-ла ол черинге шыдыраазын хөлдээш олурупкан. Дүъш соонда хөлде шыдыраа боду көжүп турар болу берген. Кежээ дүжүп, кызыл хүннеп чорда, чиңге шевергин салааларлыг кыс кижиниң холдары көстүп келген.

Шаанда байлар ажык-кончаа сүргеш оол, кыс төрүттүнүп кээри билек-ле, келир үеде кудалажырының демдээ кылдыр «аас белээ» солчуп алыр турган. Бир ортумак бай кижи душтуктуг турган уруун аас белээ алган кижи мен дээш, улуг бай кижиге бээр дей берген. Уруу ынавайн турда-ла, ол улус уруун тудуп-шарып бергеш чорудупкан.

Алдыы-Ишкинде Кыс-Халыыр деп, шапкын хемде үскен кызаа кыйыг бар. Шаанда аңаа ашаан хозар кыс турган. Ол кыс бир катап кыйыг үстүнге турган аалдан бодунуң төрээн аалынче кажып баткан. Кашкан кыс кадыр одуруг кырынга чоруп орда, Алдыы-Ишкинни өрү чоктап олурган бээ кижи таваржы берген.
Бээзинге таварышкаш, корткан кыс чалым кырындан адаанда шапкын хемче халый берген. Халый берген туруг-чалым баарында ыяш будуунга ызырынгаш, оон баткаш тонунуң эдээ хөрүктелгеш, шапкын сугже кирбейн барган. Кыс сугдан үнгеш, ол чарыкче анаа кылаштап үне берген.
Бээ кижи тургаш:

Шаг шаанда тывалар Көвей-Арызынга чурттап турган чүве-дир. Бир-ле катап часкаар Ловаан деп ноян Көвей-Арызынга келгеш, көктешкилиг дадаазын хептиг улусту оон барыын талакы Нарынче көжүрүпкен чүве-дир.
Он шаа хонуп чорда, Соржу-Лама деп кижи келгеш, «Көвей-Арызынче дедир көжер» деп чарлык бооп-тур. Демги улус каш-ла хонгаш оон дедир көшкен. Аңаа чеде бергеш, Көвей-Арызын демги Соржу-Лама баштай дагаан. Ынчангаш оон бээр ол чер бистиң чуртувус бооп арткан чүве дээр. 
Кыс-Халыыр
 

Шаг шаанда Элчигениң Барыын хүрээге моол, тыва Көгей-Сынының дугайында үш чыл иштинде, маргыжып келген дээр. Ынчап турда Элчиген дуганның кыйыы-биле тарбаган маңнап эртип-тир, дуган бажынга хайыракан ыт ышкаш будун көдүрүп алган туруп-тур.
Бо чүү мындыг чүве болду дээш, моолдар Чалгынза гегенни32 чалап эккеп-тир. Чалгынза геген ном ажып көрүп олуруп-олуруп:
— Дириг амытаннар дуган таварып чоруп турарын бодаарга, Көгей-Сыны саптактыг33 чер-дир, ол Тываның чери-дир, ону былаашпаңар, багай чүве болур — деп чугаалаан.

Шаг шаанда бо черге алды бошка чораан чүве-дир. Оларның бирээзи Оонашка деп кижи Эжен хаанга бараалгаар дээш,
 
Бээжинге чеде берип-тир. Хаанга хаалгачыларын дамчыштыр бараалгаан.
    ― Чүү кижи сен?— деп, айтырган.
    ― Таңды Тывазындан келген кижи мен — дээн.
    ― Ындыг болза, даарта кел — дээш, чорудупкан.
Бошка даартазында кээп бараалгаан.
    ― Чүнү хереглеп чоруур кижи сен ынчаш?— деп айтырып-тыр.
    ― Мен Тываның бошказы кижи мен, меңээ эрге-дужаал кылдыр демдектен хайырлап көрүңер — деп-тир.

Шаг шаанда ол черниң улустарын кадагааты34 дээрбечи шериглер келгеш, үптеп туруп берген. Бир чатчы35 кижи улу сөөгү ушта казыптарга, Бай-Тайга кырынга кара булут диргелип келгеш, даш долу чаггаш, ол дээрбечилерни чылча шаап каапкан. Ол черге кижи сөөгү хорумналган, ынчангаш Хемчиктиң солагай талазында Тээлиниң адаа дужунда кезек шатты Көп-Сөөк дижи берген.