Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар

Амыр-Санаа, Шыдар деп ийи кижи чораан. Амыр-Санаа тыва кижи Тываны чагырып турган, Шыдар моол кижи Моолду чагырып турган. Амыр-Санаага Шыдар дүжүп бер деп бижик чоруткан чүве-дир. Амыр-Санаа тургаш: «Төре дүжүп бербес мен, төре дүжүп берген кижи төөгүде барып дөжек чүдүрер дөңгүр көк буга болур чүве дээни кай» деп харыы чоруткан.
«Халышкы боттарывыс ынчаарывыска кайын боор, бир шагда халышкы улус болгай бис, сен билбес-тир сен» деп, Шыдар сөглеткен.
«Ынчаарга маңаа чедип кел, ужуражыыл» деп, Амыр-Санаа Шыдарже сөс чоруткан.

Шаанда Кыдаттың Богда хааны оол уруг моол кижиден төрүттүнерге, чаңгыс лаң-биле шаңнап турган, кыдат кижиден төрүттүнерге, үш лаң-биле шаңнап турган. Моолдуң Амыр- Санаа, Шыдарбан, У-ноян деп улус аңаа удурлангаш, кыдат чагырганы дүжүрер дижип сүмелешкен чүве-дир. Удаваанда У-ноян өөрүнүң дугуржулгазын Богда хаанга барып ажыдып берипкен. Богда хаан У-ноянны ол черинге туткаш, бажын
 
кезип шаажылаан. Амыр-Санаа биле Шыдарбанны тудуп эккээри-биле хөй шериг үндүрген.

Тываның соңгу кызыгаарында Арбайлыг-Арт деп улуг арт бар. Шаг шаанда Хемчикке тараа тарывайн турган. Үрезин безин чок үе-дир ол. Бир аңчы кижи соңгаар Хакас чурту ажып чорааш, аңаа улустуң тараа тарып чип, байлак тодуг амыдырап турганын көргеш, чеже-ле мал эъди чип амыдыраар боор, чер-чуртумга барып, бо тараа деп чүвениң үрезинин тарып өстүрүп көрейн адырам деп бодап алган.

Хемчикте Уру деп хемниң ындыы сынында Соруглуг-Баалык дээр аржаан бар.
Шаанда Соруглуг-Баалыктың кара суунуң үнген бажынга бир аңчы Бышкак-Кара деп кижи улуг аң аткан. Балыгланган аң сугнуң үнген бажынга кээп чыдыпкан. Аңның төктүп чыдар ханы сугга көвүктелип хайнып, агарып бадып чыдар болган.
Сугда аң ханы агара бээрин бир дугаар көрген аңчы ону элдепсинип, сугну адыжынга дозуп ижерге, дарызыг чыттыг күгүрзүг амданныг суг болган. Элдепсинген аңчы боду чугааланган:
– Кандаай чиктиг амданныг суг боор бо? – дээн.

Хемчиктиң Алдыы-Ишкинге Седен дээр мөге кижи чораан. Ол мөге каш-даа наадымнарга шүглүп келген. Хемчик бажынга болган улуг наадымга барып хүрешкеш, Арзылаң деп шола ат-биле шаңнаткан. Оон бээр ону Арзылаң-Седен деп адай бергеннер.
Арзыаң-Седен аңчы кижи чораан. Ооң аңнаар чери Хан-Дээр сыннары. Бир күзүн Арзылаң-Седен бодунуң бажазы-биле кады дииңнеп чораан. Хемнер-Суг деп черге дииңнеп турганнар.

Шаанда калха биле дөрбет адааннашкан чүве-дир. Ол чаага дөрбет калхага аштырып, хоозурап калган. Аал-чуртундан чарылган, аъш-чем чок дөрбеттер Мөген-Бүренниң кирип чыдары балыктыг хөлге кээп чурттап, ооң балыын хууң-биле узуп ап, аңаа деңгел кирип, амыдырап турган дээр. Ынчангаш ол балыктыг хөлдү Ачыты-Хөл деп адап каан чүве-дир.
Кыс-Халыыр
 

Чыргакыда ийи кожа хем бар. Бирээзинге кайгамчык ырлаар кыс чурттап турган, бирээзинге кайгамчык ырлаар эр чурттап турган.
Хой кадарып чорааш ийи хеминге тура, арга-дажын чаңгыландыр ырлажып чугаалажыр улус-тур. Оларның сорулдашкан соруу бүдүп чогаан. Ашак-куряк бооп чурттай бергеннер. Чон ол ийи хемни ол үеден бээр Ашактыг-Куряктыг деп адап алган.
Кыс-Халыыр
 

Тес-Хемниң Самагалдайга Бүргүт-Чаңгы деп кижи турган. Ол кижи Таңды Тываның Өвүр тываларын Манчы-Хаанның чагыргазындан чарып алыр дээш тос дүк албан чыып алгаш, хөй теве чүъктүг, чоннуң чартыы-биле чоруп-ла каап-тыр. Бургут-Чаңгы ол-ла бар чорда, ол чер чурттуң улузун чагырган Моолдуң Эртине-Мерген чагырыкчы деп кижизиниң аалы туруп-тур. «Чаа, бо Эртине-Мерген чүнү үүлгедип тур ирги?» дээш, Бүргүт-Чаңгы ооң аалынга баргаш чоруур деп бодап ап-тыр.
Демги чагырыкчы ону билип кааш:

Шаанда тыва улус чагырга чок чораан. Сөөлүнде моол улус кээп ону чагырып алган үеде Борбак-Сат, Чүгүрүк-Сат деп ийи алышкы Алдыы-Ишкинге чурттап туруп тур. Кончуг-даа аңчы эрлер чораан чүве-дир.
Өөлеттер ол ийи алышкыны тудуп чагырып алыр дээш, Өргүнден үнүп кээрге-ле, Алдыы-Ишкинге кежээ даш оңгу- лар тудуп алгаш, оларны адып тургаш, ойладып чорудуп турганнар дээр.

Бир-ле катап кыдат хаанга ийи кончуг дөмей оолдар чаргылдажып чеде берип-тирлер.
Хаан олургаш:
Кай бар чыдыр силер?— деп айтырган.
Оолдарның бирээзи тургаш:
― Бистиң кайывыс ачамның оглу болур ирги, мен бе азы бо шулбус бе?— деп мындыг чугаалап-тыр.
Хаан шулбусту ашактың оглу-дур, демги оолду шулбус-тур деп айыткан иргин.
Ол ийи оол оон чоруткаш, үш хой кадарчыларынга ужуражы бергеннер. Кадарчылар көөрге, оолдуң бирээзи ыглап чоруур, а өскези каттырып чоруур мындыг бооп-тур.
Чүге ыглап чор сен?— деп, оолдан кадарчылар айтырып-тыр.