Шаанда Кыдаттың Богда хааны оол уруг моол кижиден төрүттүнерге, чаңгыс лаң-биле шаңнап турган, кыдат кижиден төрүттүнерге, үш лаң-биле шаңнап турган. Моолдуң Амыр- Санаа, Шыдарбан, У-ноян деп улус аңаа удурлангаш, кыдат чагырганы дүжүрер дижип сүмелешкен чүве-дир. Удаваанда У-ноян өөрүнүң дугуржулгазын Богда хаанга барып ажыдып берипкен. Богда хаан У-ноянны ол черинге туткаш, бажын
кезип шаажылаан. Амыр-Санаа биле Шыдарбанны тудуп эккээри-биле хөй шериг үндүрген.
Кыдат шериг биле моол шериг бир удаа чаалашкан. Амыр- Санаа аштыргаш, дезип чоруп каан. Ол чоруп олургаш, Успа- Далайга чыгадып келгеш, кайнаар-даа баар арга чок бооп, шивээлеттингеш турупкан. Сүрүкчүлер дүн дүжүп келирге, болар моон ырап кай баарларыл, даарта даң бажында тудуп-ла алгай бис дээш, одагланып эгелээннер.
Амыр-Санаа биле Шыдарбан дүне сүмележип олуруп турлар.
Шыдарбан олура:
― Кырган кижи мен-даа моон ыңай дескеш-даа кайын чер чедер мен. Сээң сооң дуглап мен маа чыдып каайн, сен оъттан оъдап, чаттан чадап тургаш, Успа-Далайны кеже бер — дээш, чат оъду берген.
Амыр-Санаа ол даңны атсы оът-чат чадааш, улуг шуурган халап дүжүргеш, хар чагдырар орта, сүргүнчү шеригннң кезии аңаа доңуп-дожап кырлып каап-тыр. Ол аразында Успа-Далайның кыры дошталы берген, Амыр-Санаа шерии-биле оолап кежип келгеш, чат-оъдун шыгжаптар орта, хенертен дээр аязып, изиг хүн хүнней берген. Сүргүнчүлерниң башкылыы кургаг черге үнүп чорда, далайның дожу эриир орта, оларның хөй кезии далайга барган. Чаа артканнары, ам канчаар, оон дедир ээп чана берген.
Амыр-Санааның шерии оон ыңай ийи үстүп алгаш, чамдыызы Каргы хемни өрү өскээн, чамдыызы Тести эдергеш, чорупкан.
Каргыны өрү өскээн шериг Кыскаш деп черге келгеш доктааган. Ол черниң ыяжын дөгере оттулган, суун үзе ишкен. Одагланган черинде арткан хөй ожук даштары ол ояар көжээлер болу бергилээн.
Амыр-Санаалыг кезек ам оон .чоруткаш, Шапшаал арттааш, Алаш баштап орус чурту кире берген. Амыр-Санаа арт кырынга үнүп келгеш, ыяш көжээ кадааш:
― Бо ыяш көжээ ириирден бээр, Мөңгүн-Тайганың меңгизи эриирден бээр өжээним негеп келир мен — дээн.
Ол артты оон бээр Көжээ-Арт деп адай берген.
***
Амыр-Санааның ийиги бөлүк шерии ол чоруткаш, доора ашкаш, Улуг-Хемни куду бадып олура, Хем-Белдирлеп кежип келген турда, Амыр-Санаа шериин уткуп алгаш:
― Бо черге бир шагда улуг кода хоорай болур өлчейлиг чер-дир — дээн.
Амыр-Санааның шерии оон аъттангаш, Өөк, Туранга чорда, сүргүнчүлер соондан чедип кээп-тир.
Амыр-Санаа таамчып одаглангаш, хонуп чыдып алган. Сүргүнчүлер мону ам чүү боор, даарта даң бажында таптыг тудуп албас чүве бе — дишкеш, база-ла одагланып, хонуп эгелээннер.
Амыр-Санаа дүне ожуун отка изиткеш, чедип чораан адан тевезин чыттыр кастааш, изиг ожуун ооң мойнунга кедире артып каан, хөөкүй тевези буккуңайнып алгырып чыдып калган.
Амыр-Санаа бүдүү чоруурунда:
— Коданның кулааның каразы
бажынга четкелекте,
астың кудуруунуң каразы
ужунга үнгелекте,
Хем-Белдири улуг кода хоорай болгужеге,
дедир кээп өжээнин негеп алыр мен —
дээш, аъттаныптып-тыр.
Улуг-Хемниң эриин куду бадып чыдарга, бедик хая-даштыг сын таваржып келген. Ону аъдының дуюу-биле кезе шапсып тургаш, ажып алгаш, кашпалды куду бадып чыткан. Ол орта Борбак-Сат, Чүгүрүк-Сат алышкылар та чүзү, та катканы дээш согун-биле адарга, согун эзер бажынга деггеш, Амыр-Санаа харын-даа менди үнүп-тур.
Ол-ла бар чыдырда, Амыр-Санааның сөөлгү тевези бир арт кырынга баргаш, оон ыңай чоруй албас апарган. Оозун аңаа каапкаш барган. Ол черни оон бээр Адан-Арт дижи берген, чоокка чедир-ле аңаа теве бажы чыдар чүве. Амыр-Санаа ол-ла олчаан орус чуртунче кире берген.
Кыс-Халыыр