Амыр-Санаа, Шыдар деп ийи кижи чораан. Амыр-Санаа тыва кижи Тываны чагырып турган, Шыдар моол кижи Моолду чагырып турган. Амыр-Санаага Шыдар дүжүп бер деп бижик чоруткан чүве-дир. Амыр-Санаа тургаш: «Төре дүжүп бербес мен, төре дүжүп берген кижи төөгүде барып дөжек чүдүрер дөңгүр көк буга болур чүве дээни кай» деп харыы чоруткан.
«Халышкы боттарывыс ынчаарывыска кайын боор, бир шагда халышкы улус болгай бис, сен билбес-тир сен» деп, Шыдар сөглеткен.
«Ынчаарга маңаа чедип кел, ужуражыыл» деп, Амыр-Санаа Шыдарже сөс чоруткан.
Амыр-Санаа Каа-Хемниң Хөйтен деп черге чурттап турган чүве-дир.
Шыдар арай түрү келиринден дидинмейн, Боом-Даг бажындан кыйгы .салган. А бирээзи Хөйтен бажындан кыйгы салган.
Эки дыңналбас боорга, оон дүжүп баткаш, хем кежилдир Саргал-Аксындан чугаалашкан. Оон дугуржуп алгаш, Хөйтен баарынга кээп ужурашканнар. Шыдар Амыр-Санаага чылан тудускан. Амыр-Санаа ону алгаш хойлапкан. Амыр-Санаа Шыдарга хөрүктеп каан кызыл демир тудускан. Шыдар ону тудар деп чорда, салаазының аразы-биле төктүп бады барган.
― Сээң күрүң бичии күрү болгай, дуңмай. Бичии күрү улуг күрүге дүжүп бээр апаар, дүжүп бер — деп, Шыдар мындыг болган.
Амыр-Санаа олура:
— Дүжүп бербес мен. Мени алыр деп бодаар болзуңза, Хөйтен бажынга үжен үш саң салгаш, үжен үш дээрлерге тейле, оон башка күш четпес сен — деп-тир.
Шыдар Хөйтен бажынга үжен үш саң салгаш, үжен үш дээрлерге тейлээш, Бай-Сөөт биле Бүрен-Хем аразынга Даш- Оваа деп черге оваа кылгаш, чеден чеди чер-дээринге тейлээш, Амыр-Санаага чылан тутсурга, оозу тудуп чадап каан, салаазының аразы-биле өде бээр болган. Амыр-Санаа Шыдарга хөрүктеп каан изиг демир тудускан. Шыдар ону алгаш хойлапкан.
«Ам ооң күжү ажыг болу бергени ол-дур» дээш, Амыр- Санаа дезипкен.
Шыдар тура:
― Кортпа, ажырбас!— деп чадап каан.
Амыр-Санаа шериин эдерткеш, .Каа-Хем өрү чоктаан.
― Ону чедип барып эккелиңер — дээш, Шыдар ооң соондан шериин чоруткан.
Амыр-Санаа Каа-Хемни өрү өскеп чыдырда, Шыдарның шерии аңаа чыпшыр чедип кээп-тир.
Ынчаарга Амыр-Санаа Ак-Хая баарында ийи улуг даштың калбаанга аъдын баглааш, кертиинге боозун хараалдааш, аткылап-ла эгелээн. Шыдарның шерии кезек аткаарлай бээр орта, Амыр-Санаа Каа-Хемни өрү теппишаан чоктаан. Оон аът баглаан дажындан дыт үнгени ол. Амыр-Санаа Сайырам-Боом бажынга баргаш, аңаа доорбаш чыггаш, оларны аргамчы-биле кудургай куду көрүндүр өртегилээш, кырынга даш оваалап каан.
― Че, көрдүң бе, кээрге-ле, бо чудуктар кырынче чуглуп бадар кылдыр багларын үзе кескилептер эвеспе — деп, сургааш, бир кижи чыттырып кааш, боду ис будулдуруп Хараалдааш, артыы Улуг-Хемни куду бадып каап-тыр.
Амыр-Санааның доскуулда кижизи көрүп чыдарга, Шыдарның хөй шерии Сайырам-Боомнуң арга чарыында дуурмуп7 бар чыткан. Ам чүү боор демги доскуулчу өртегде доорбаштарны үзе кескилеп-ле бадырган. Ол хамык чудук эттеп баткаш, Сайырам-Боомнуң көшке хорумун хөделдирерде, Шыдарның .аг-түме шерии Каа-Хемдиве дүлдүнүп калган. Чүгле чаңгыс кижи тынныг арткаш: «Сайырамның сайы дег хайыраан хөй өөрүмнү!» — деп халактап, хемде салдаан доорбаштарның кыры-биле бар чыткан дээр.
Амыр-Санаа ол-ла чоруп олура, Хем-Белдиринден8 кээп кешкеш, Улуг-Хемни куду бадып каан. Шыдар ону дыңнааш, кады чораан шерии-биле сүрүпте-ле берип-тир.
Амыр-Санаа бадып бар чоруй:
― Чуртумну ээн кааптым аа — деп хараадааш, оттуунуң дажын согуп чорудупкан.
Оон Улуг-Хемни куду баткаш, Алага-Тайгазының, баарынга хонуп чыдырда, Шыдар бо-ла ызыртыр сүрүп келген.
― Даарта даң бажында тудуп албас бе мону, кай баарыл бо ам — дээш, Шыдар шерии-биле одагланып, аштанып-чемненип сагыш амыр хонган.
Амыр-Санаа ону билип кааш, изиг ожуун, тевезиниң
мойнунга арта каап кааш, ол дүне тайганы алага-биле буза шаап туруп ашкаш, орус чуртундува кире берген. Оон бээр ол тайганы Алага-Тайга деп адаар апарган чүве-дир.
Чеди чыл эрткенде, Каа-Хемде бир-ле ядыы-мөчүт кижи- ден чайнап хып турар карактарлыг опан-чипен оол төрүттүнүп- түр. Ол оолду улус Эрес деп адаан. Амыр-Санааның согупкан оттуунуң дажындан бузулган чаштанчы ынчалдыр үре-садызы бооп эрес оолду чаяаган деп чон чугаалажып турар. Ол үргүлчү аян-чорук кылыр, эзер кырынга чаяаттынган, ааспырак чечен- мерген эр бооп-тур. Удаваанда Эрести бүгү Тываны чагырар Yгер-Даа9 кылдыр томуйлаан. Ол Эжен хаанга Тываның үндүрүүн чедирип берип турган.
Эрес аян-чорук кылып чоруп турда, ыт хораан кижини мээң кижим дээр, аът баглаан кижини мээң кижим дээр, шай куткан кижини мээң кижим дээр. Ынчангаш Эрестиң кижилери бис дээр тыва, моол, кыдат улус хөй турган чүве-дир.
Эрес бир катап-ла Эженге үндүрүг чедирип чорааш, ооң хөй чылгызының аразы-биле эртип чыда көөрге, бир аскыр эзеп турган. Ооң дылының адаанда кара мең бар болган.
«Тываның мынча хөй үндүрүүн Эженге эккеп берип-ле турар кижи-дир мен, а Эжен биске чүнү берген деп?.. Адырам, оода мооң бо аскырын канчап ооң холундан тайзып алыр чоор» деп бодай берип-тир. «Ол аскырның дылының адаанда кара меңин Эженниң чылгычылары билир эвес, бо мээң аскырым- дыр деп Эженге чаргыдан үндүрүп көрзе чүл? Сээң малыңның демдээ чүл дизе, мээң аскырымның дылының адаанда кара мең бар чүве дизимзе, ооң тулбас харыы кайдал» деп сагыш лрны берип-тир эвеспе.
Эрес-даа чүү боор, чылгычыларга хап чеде бергеш:
― Силерниң чылгыңарда мээң чылгым холужа берип-тир, чаржып берип көрүңер, оолдар — деп-тир.
Чылгычылар хүртеп10:
― Ары тыва албатызы улуг Эженге чылгы шамнаан, сээң бажыңны кестирер чүве — деп, сыра мундуруп-мундуруп, ону Эжен хаанга тудуп эккеп, чаргы үндүрүп турлар.
Эжен олургаш:
— Сээң малыңның им-демдээ кандыг чүве ийик?— деп, Эрестен айтырып-тыр.
Эрес олура:
— Им-демдек-даа чок ийин, мээң малымның дылының адаанда кара мең бар чүве — деп-тир.
Эжен олура, чылгычыларынга:
•— Ары Тыва кижизи эмдик аскырның дылын уштуп көрүп турган эвес Эрестии шын-дыр. Ооң малын бериптиңер—деп-тир,
Чылгычылар ол аскырын тудуп бээр дээш келирге, Эрес бо база мээң малым, бо база мээң малым деп тургаш, бир аскыр өөрү чылгыны үзе сүрүп алгаш барып-тыр.
Кайгал эр дужааган үндүрүүнүң орнун оптуг арга-биле
ынчаар негеп ап-тыр. Ол чылгыны эккелгеш, ядыы-мөчүт кижилерге үлеп берип-тир.
Эрес бир-ле катап моол чуртунуң ындынга база-ла аян- чорук кылып чораан чүве-дир. Ол үеде та аш-чут турган чүве ийикпе, барган аалдары Эрести чемгербес бооп тур. Эрес ол- ла чоруп турарга бир өгнүң эжии ажык, иштинде улустар көстүп турар болган. Ол өгге кире бээрге, пашта бир-ле чүве хайнып турар, дөрде эр кижи далган чууруп олурар, бичии уруг чаг чип олурар, орун адаанда херээжен кижи олурар мындыг болган. Эрести көрүп кааш, херээжен кижи дегийт-ле илбек алгаш, пашта серге шөйүндүзүн ужулгаш, бутта аптараже суга каапкан, ашаа деспиде далганны орун хозунче. чажыра каапкан, бичии уруг чип олурган чаан ында-ла хойлай каапкан. Эрес ол орта мону канчап ужулдуруп чиир чоор деп бодааш, бир арга сакты тыртып алган.
Өгде улустан:
- Онза-солун чүү тур ирги?— деп менди эреп айтырган.
Өгнүң ээзи:
― Чүве-ле чок тайбың-дыр,.силерниң чораан чериңерде онза-солун база чүү тур?— дээн.
― Харын бөгүн онза-солун чүве көрдүм ийин — деп-тир Эрес.
― Чүнү көрдүңер?— деп, өгнүң ээзи сонуургаан.
Эрес олура:
― Бо дагның артында онза даг бар чүве-дир. Ооң кадыр деп чүвези силерниң бо пажыңарның эрии-ле, дагны сонуургааш, кырынга үне бээримге, ындында хөл бар болду, ооң төгерииниң дескизи силерниң пашта хайнып турган мүнүңер-ле. Ол хөлдү магадааш, чанынга чеде бээримге, ооң эриинде серге шөйүндүзү дег чылан чыдыр. Оон корткаш, чүгүрүп олурумда, чаг ышкаш борбак ак даш чыдыр. Ол дашты алгаш октаарымга, чуурган далган ышкаш болу берди — дээрге, оон ыяткан өгнүң херээжен ээзи Эрести, илбилиг кижи-дир дээш, аажок-ла ашкарып-чемгерип хүндүлеп-тир оо.
Кыс-Халыыр
