Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар

Чаңгыс-даа оглу чок, хөй кыстарлыг аңчы ашак чурттап чораан чүве-дир. Адазы оларын бир-ле кыжын, «Өгге сыйтыңайнчып каттыржып, белен эът чип олурган херээ чүл боларның» — дээш, ол хемниң иштинде бир куйга эккеп каап-тыр. Кыстар ол куйга чурттап ая-дузаан кезип, тооргу-киш өлүрүп кыштааннар. Чулук өйү кирип, маасталып кээрге, олар мургу долгап, чулук соруп, бо хемни өрү чоктааннар. Мургу-биле медээлежип, ырлажып чорааннар:
Муңгаралды чазып алыр 
Мургу долгап ойнаал, угбай, 
Аштаанывыс намдадып аар 
Айдан, бестен казаал, угбай.
Хемниң уну шыргайларны 

Хөндергейниң саттарынга Хайыракан деп шолалыг Бадый- Кара дээр мөге кижи чораан. Бир-ле катап Бадый-Кара өжээргээш, Сеңгин-Чаңгының ийи аъдын оорлап эккелген дээр. Сеңгин-Чаңгының эштенчилери аъттарны Бадый-Кара алгаш барып-тыр дижи берген. Ынчаар орта Сеңгин-Чаңгы он мегезин эдерткеш чорупкан. Олар аалдың адаанга ынча-мынча чоруп олурда, аалдың эр улузу арыгже дезипкен. Хайыракан аалга чааскаан арткан.
Сеңгин-Чаңгы өг чанынга кээп дүшкеш, өгге кирип кээп:
    ― Адын кымыл?—-деп, Хайыракандан айтырган.

Азыраан малы-даа чок, дөрт хана самдар өглүг, үш уруглуг Мөге Шанажык деп кижи Аяңгаты, Чыргакы ол ынчаар көжүп чурттап чораан. Даа, Бээзи кожууннарга найыр-наадым болган черлерге бо-ла шүглүп үнер кижи турган. Ындыг боорга, байларның аңаа хөңнү чогу-ла кончуг; ону шүүлдүрбес дээш, олар хөрлеп, катап салып, канчап-даа турар дээр. Ынчап баарга, Шанажык улам эъди изип, улам маргыжып хүрежир, адаан дээш ана өлүр; аптара болган аңгайган хөректиг, узун, делгем- даа эр-дир. Ону уур аът-даа ховар. Буга каскан, улуг куда дүшкен черлерге хүрежир дээш, адап-сурап чадаг-ла чедип келир мөге турган.

Шаг шаанда кончуг мөге бир эр чораан чүве-дир. Чоруп- чоруп кээр орта, бир ак өг көстүп турган. Аштаан, суксаан кончуг амытаның кедээр дагга барып, хайгаарап көрүп чыдып-тыр. Ол-ла көрүп чыдарга, кудуктуг өг болган. Кудуктан чылгы суггарар-даа кижи, өгден үнер-кирер-даа кижи чаңгыс кыс-ла кижи бооп-тур. Кайгал чүвең чүү боор, чылгыны хуңаап алыр-дыр дээш, чылгы суггарып турган уругнуң чанынга келгеш, уругнуң оң билээнден алган. Күжүр уруг шелерге, эриң эстей бер часкан. Эрниң оң талакы билээнден алгаш тыртарга, холунуң кежи сывырлы берген.

Тывада база бир бедик арттарның бирээзи — Мөңгүн-Тайгада Саадак-Арт ол. Амыр-Санаа ол арттап ашкаш, ооң кырында оваага саадаан азып каапкан. Ынчангаш ол артты Саадак-Артты дижи берген чүве-дир.
Амыр-Санаа дээрге, шаанда калга-моолдуң бир аймааның баштыңчызы турган кижи-дир. Ол угунда-ла манчы-кыдаттың чагыргазындан хосталып алыр дээш демисел үндүргеш, орта аштыргаш, оон дезип чоруткан кижи-дир. Оон чоруткаш, Саглы-Аксы Успа-Далай кыдыы-биле кел чыткаш, чаңгыс оолдуг ирей, кадай дөрбет улустуң өөнге кире дүжүп-түр.

Бурунгу ашактар чугаалажырын дыңнаар мен. Кезер-Чиңгистиң чээни Сартакпан деп кижи чоруп-тур. Ол кижи Хемчикти Мешкен-Хөл, Чүглүг-Хөл деп хөлдерден ээжээ-биле бугалап бадырган дижир. Хемчикти Бай-Тайга, Тээли даглары бооп бараалгаан. Ак-Довурак, Кызыл-Мажалык даглары база доскан. Yттүг-Хая даглары Хемчикти дозуп шыдавайн, Соксаалга кээп доскаш, база чадааш, ам соксаан чүве дээн.
Саваажок Сартакпан Хемчикти Шанчыглап, Ийме бели-биле ажырар деп чорда, даайы Чиңгис ужуражып кээп-тир.
Чиңгис тургаш:
    ― Хемчикти кайыын бадырдың, оол?— деп-тир.

Шаанда ол дагда кыштагга бир кайгал кижи чурттап турган. Сегей-Бора деп чурт чанар аъттыг эр-дир. Оозун мунуп алгаш, шынаага байларның өөнге чортуп кээр турган. Кежээ аъдым оъткарып каайн дээш, өгден үнүп чоруткаш, сувай бени шалбалааш, Сегей-Боразының мойнунга кошкаш салыптар. Сегей-Бора тура-даа дүшпес, кожаанда малды кыштаанга чедире бээр. А кайгал хонган өөнден суксуннап алгаш, аъдым боштунуп чоруй барып-тыр дээш ол аалдан мал ачылап мунуп алгаш, чанып кээп, сувай бени кышкы чиш кылдыр үүжелеп алгаш, кыдазын дайнап кыштаар турган.

Таңды-Тыва болгаш Моолга сураглыг сыдымчы Иргит Уваңтоп деп кижи Тес-Хемге чурттап чораан. Ооң дергизинден кажан-даа сыдым ыравас турган. Ол канчаар-даа маңнап чораан аътты черле чандыр кагбас сыдымнаар чораан. Ооң сыдымы черге дүжүп деггенин кым-даа көрбээн. Ийи сыдымны улааш, чоога кежир ол чарыында чораан малды чандыр кагбас тудуп алыр кижи-дир. Ынчан безин сыдымы черге дегбээн болур турган.

Чай боорга тарбаганнаар, кыш боорга аңнаар Сыптык мөге деп кижи чораан. Ол бир күзүн акызы-биле аңнап чорда, одагдан чазыйлаан адыг ооң акызын алгаш ыңай бооп чыткан. Сыптык халаан ояар баргаш, адыгның ийи будундан барып сегирип алгаш, бөөлдей бээрге, ол ооң акызын салыпкаш, алгыра берген. Мөге эр адыгны бөөлдеп-бөөлдеп чоон дытка белинден үзе шаап дүжүрүпкен-дир.
Даргаттар деп моол улустуң мөге ламазы ону дыңнааш, Сыптык-биле күжүн шенексей берген. Ол лама Сыптыкты үш улай октаан. Сыптык:

Шаг шаанда Кызыл-Тайга эдээнге чаңгыс доруг аъттыг, каш Өшкүлүг Дарбалдай деп ашак чурттап чораан. Чай боорга, хөл кыдыынга көжүп кээр ашак-тыр. Хөл кыдыының мыйыраан барба-барбазы-биле чүдүрүп алгаш, кадырып кургадып, ону чууруп далган кылыр. Дарбалдайның ала чайны өттүр ажылы-ла ол. Хөлдүң мыйыраа аажок сүтсүг болган. Кызыл-Тайга кырындан ол хөлдү көөрге, база-ла ногаан эзимнерге хаажылаткан, чалаң ак сүт чажыпкан чүве ышкаш, чапты берген чыдар. Ынчангаш ол хөлдүң адын Дарбалдай ашак Сүт-Хөл деп адап каан дээр чүве.
Кыс-Халыыр