Тывада база бир бедик арттарның бирээзи — Мөңгүн-Тайгада Саадак-Арт ол. Амыр-Санаа ол арттап ашкаш, ооң кырында оваага саадаан азып каапкан. Ынчангаш ол артты Саадак-Артты дижи берген чүве-дир.
Амыр-Санаа дээрге, шаанда калга-моолдуң бир аймааның баштыңчызы турган кижи-дир. Ол угунда-ла манчы-кыдаттың чагыргазындан хосталып алыр дээш демисел үндүргеш, орта аштыргаш, оон дезип чоруткан кижи-дир. Оон чоруткаш, Саглы-Аксы Успа-Далай кыдыы-биле кел чыткаш, чаңгыс оолдуг ирей, кадай дөрбет улустуң өөнге кире дүжүп-түр.
― Мээң соомдан сүрүп олурар хөй аг-шериг бар эвеспе. Олар келгеш: «Кыскыл аъттыг кижи өөңерге кирди бе?» деп айтырза, «Ийе, ындыг кижи өөвүстүң мурну-биле челдирип эрти-ле харын. Багай оглум чазы-биле адарга, мындыг чүвези үстүп чыдып калды ийин» дээш, баштыңчызы улуг чанчынынга мону бээр силер» деп чугаалааш, ирейге чиңзелиг бөргүнүң одагазындан бир чүг кезип бергеш, чоруй барган.
Амыр-Санаа ол-ла чоруткаш, Саглыны өрү алгаш, Арзайтылап ашкаш, Тоолайлыгны өрү өскээш, Дүмзе-Хемнээш, Саадактап ашканы ол чүве-дир.
Шыята, ону сүрген шериг далай кыдыында самдар өгге кирген-дир харын.
― Кыскыл аъттыг кижи болап эрти бе?— деп, шериг баштыңчызы айтырган.
― Ийе, ындыг кижи өөвүстүң мурну-биле челдирип эрти-ле харын. Бистиң багай оглувус чазы-биле адарга, мындыг чүвези үстүп чыдып калды ийин — дээш, ашак биеэги чүгнү ап берип-тир.
― Эр хей-дир оо! — дээш, Кыдатгың он түме шериин даап36 чораан чанчын ол өгнүң бичии оглунга — Успа-Хөлдүң Далай Чанчын-Хааны болур сен — дээш, кызыл чиңзе берип каап-тыр.
Оон бээр Дөрбетке Далай-Хаан деп чүве доктааган.
Ол хөй шериг киргеш, үнүп турда, ол өгнүң эжииниң аксынга эртен чаа чадып каан аът кежи дештип хыралып калган бооп-тур.
Каргы-Хемниң унунда Кыскаш-Үстү деп черде ам-даа карара берген чыткылаар чүс-чүс даш ожуктар бар. Амыр-Санааны сүрген аг-түме кыдат шеригниң дүъштээн чери ол дээр болгай.
Амыр-Санаа ол чоруткаш, амгы Алтай чуртунуң Көжээ-Ыяш деп черинге кээп ыяш көжээ кадааш:
― Бо көжээ ирип дүжерден бээр, сарыг-кыскыл аъдымның кудуруу черге деңнежирден бээр, чер кырынга амыр-чыргалдыг төре тудар мен!— дээш, аъдының кудуруун чолдайты кескеш, Алтай таварып Орус чуртунче кире берген дижир боор чүве.
Кыс-Халыыр
