Таңдының Межегейге хөөмейлээр Бүдүкпен деп кижи чурттап чораан. Алыс боду ядыы арат.
Таңдының Ары болгаш Өвүр талаларынга Бүдүкпенге чедир хөөмейлээр кижи турбаан чүве-дир.
Бүгү Таңды-Тываны чагырган Амбын ноян ону арт-сын ажылдыр кыйгырып эккелдиргеш, хөөмейледип чораан.
Бурунгаар Кыдат болгаш Моолдан улус дужаалдыглар келгенде, Таңды-Тываның бүгү кожууннарындан эрге тутканнарны кыйгыртып эккелгенде, оларга аян тутсун дээш ыяап-ла Бүдүкпенни элчи каксып кыйгыртыр турган.
Тываның аай-дедир хемнериниң белдири болгаш, ол чер шаандан тура чаа-дайынның шөлү, хөлдүг-шимээнниг чер турган.
Ынчангаш чаа-дайын хөлү турган болгаш, Чаа-Хөл деп аттыг апарган чер дээр. Херек кырында ол черде хөл-даа чок.
Чаа-Хөлдүң девискээринде ындыг чаа-дайын-биле холбашкан аттарлыг шериг даргалары сүмележип турган боорга, Сүме-Бел деп каан, доскуулчу харап көрүп турган боорга, Хараар-Тей деп каан, кортук чаңгы дезе берген боорга, Чаңгы-Дезии суг-суг деп адап каан черлер Чаа-Хөл деп аттың тывылганын база херечилеп турар дижир.
Кыс-Халыыр
Шаг шаанда Хөндергейниң улуг арты, Чадаана база-ла садыг-наймааның, дайынчы походтарның таварып эртер улуг төп белдири турган дижир. Бир шагда Бээжин хоорайдан келген чаргычы кыдат (та садыгжы, та ноян кижи чүве) чаргызын аңаа үзүп чадаан. Ынчангаш чон ол ногаан шивилиг онза чараш чуртун оон бээр Чадаана деп адай берген дижир.
Кыс-Халыыр
Шаанда Улаастайның чанчын-сайыт кызыгаар эртип чорааш, келир хуусаазын эрттирипкен чүве-дир. Манчы хаанга «ооң дугайында көпсү-билдириишкин бижээн:
«Эрхарийн-кол деп хем бар-дыр. Ону кежип чадааш хожудадым. Калчан-Арт деп сын бар чүве-дир, ону ажып чадааш саададым».
Оон бээр Эрзинни чарлыкка четкен хем дээш сал, оңгача- биле салдап кежер апарган, Калчан-Артты ажарда, чарлыкка кирген арт дээш, чанчын-даа кижи аъдындан дүжүп алгаш, чадаг ажар апарган.
Демги чанчындан Манчы хаан айтырган:
― Тыва деп черде чүү бар-дыр?
Муңгаш-Ак деп хемниң бажында Дунчу тайгазынга аңнап чораан кайгал Кара-Боочу деп кижи мыйгак бакка адыпкан чүве-дир. Аңчы мыйгакты истей-истей кээрге, кончуг берге артты ажып чоруй барган болган.
Арттың кырынче үнерде ояр-кыяр-даа арга чок он беш кулаш хире черде хая аразы-биле эртер эң айыылдыг кызаа одуругжугаш бар. Кызааның хемдиве талазы чадагай. Аъттыг кижи таалыңын дүжүрбейн оладып чортар болза, аът тендирээш, чүс ажыг кулаш дөвүн шын, иштинче шимеш-ле дээни ол.
Чыргакының шеңнезиниң чечээ дег кызыл чаактыг, белдириниң чодураазы дег кара карактыг, чойган дег хөнү сынныг чараш кыска ынакшаан эрниң эрези ядыы эр чораан. Оолдуң карааның огу болган чараш кыстың төрелдеринге ол черниң байлары шагда-ла суй белекти сунупкан турган чүве-дир.
Турамык байлар оолдуң душтуун хунаап алыр деп кээп-тир. Ынчаар орта күжүр эр чүгүрүк аъдын мунупкаш, уругну ушкарыпкаш, дезип бар чорда, кысты кудалап турган бай оолду боолапкан.
Алдан-маадырларны туткаш, доскаар иштинге чүгле баштары көстүп чоруур кылдыр бектээш, тевелерге чүдүргеш, бажын кезип шаажылаары-биле Улаастайже алгаш барган.
Оларны аңаа аппарып, үш хемниң белдиринде турган шораанга28 хоругдап каан. Шой аптаралар иштинге үттен чүгле бажы көстүп олурар кылдыр бирээ-бирээлеп олурткаш, шоочалап каан, караңгыда кажаа иштинде хойлар ышкаш, хөөртүйлерниң чүгле карактары кылаңайнчып олургулаар турган.
Шаанда Чыргакы, Аяңгатыга чок дээн шевер, ат-сураглыг Чаңгаа, Балапай деп ийи дарган чурттап чораан дээр. Оларның кайызы-даа мөңгүнден угулзалаан нарын эдилелдер -чавага, билзек, кулак сыргазы, өөк, оттук-бижек, чулар-чүген, эзер базыткыыжы, чес-хола, хөл-шыдыраа дээш черле кылбас-тутпас чүвези чок дарганнар иргин. Ол ус-шеверлерниң кылган каас-шиник эдилелдерин чон Ары өвүр чок эдилеп чораан.
Бай дүжүметтер оглу-кызын өглээрде, оларны кыйгыртып аппаргаш, үр үеде халас узандырып дарганнадып алгаш, хөлезининге чүнү-даа бербес турган.
Биеэ шагда чүвең иргин ам. Бир лама улуг хемни хемелеп кежип келген олурда, ол хемниң кыдыынга чурттап турган балыкчы оол ламаның чанынга кылаштап кээп-тир.
Лама тургаш:
― Аалың кайдал, адың кымыл, оолак?— деп-тир.
Оол тургаш:
―Аалым-даа чок, адым Чечен ийин, башкы — дээн.
Лама олургаш:
― Чечениң кайы хирел, оолак?— деп-тир.
Оол тургаш:
― Чечен менде, чечек черде — деп-тир.
Лама олургаш:
― Чечен-не кижи-дир сен, сенден он чүүл чүве айтырайн, чугаалап бер — деп-тир.
Оол тургаш:
Шаанда Хан-Дээрниң бетии адырынга бир хемге чеди кыс бестеп чеде бергеш, чадыр кылып ап-тырлар. Ол чадыр турган черни Чеди Кыс-Чадыры деп адаан. Чеди кыс аңаа бестеп тургаш, ойнап халчып турда, бирээзиниң бажында боошкунунга чинчизи үзүлгеш, черже төктү берген.
Кыстар чинчизин черден четче чыып чадап кааннар. Оон олар: «Хайыраан чинчивисти ынчап төп алдывыс. Ам тывылбас-тыр. Чинчивистиң орнунга бо черни Чинчилиг деп адап каар-дыр» — дишкеннер.
Оон бээр-ле аңчылар Чеди Кыс-Чадырынга хонуп, эртип тургаш, ол черни төөгүлеп чугаалашкаш, Чинчилиг деп адаар апарган чүве дээр.