Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар

Биеэде Калга Моол-биле Дөрбеттиң Далай хаан, Сорукту хаан чаалажып турганнар чүве дээр. Баштай калгалар бир удаа тиилээн. Ийи дугаарында Сарыг-Маадыр баштаан дөрбет тиилеп үнген.
Дайын үезинде бир сааттыг херээжен туттурган чүве-дир. Ол үеде сааттыг кижини өлүрбес дүрүмнүг турган. Сарыг- Маадыр ону алгаш келген.
    ― Бо херээженни чуртунга кааптар болза айыылдыг — оол уруг божуза, оозу маадыр кижи болуп, бисти ат кылгай. Маадыр кижи силер кадагалап көрүңер — дээш, демги сааттыг кижини Сарыг-Маадырга дужаап берген чүве-дир.

Алдыы-Ишкинге ачамның адазы Имандай дээр кончуг игилдээр чылгычы кижи чораан. Ооң игилдээрин дыңнаар дээш кайыын-даа кижилер аян-чорук кылып чедип келгилеп тургулаан.
Игилчиниң бир онза чүвези – янзы-бүрү, омак-хөглүг, хоюг-уян аялгалар-биле кады, мал-маган болгаш өске-даа амытаннарның алгыржырын ол-ла хевээр ойнап келир кижи чораан дижир чүве.
Игилинге көшкен аалдың малын сүрүп бар чоруурун, кижилерниң мал-маган хай деп алгыра кааптарын, хой, өшкүнүң болгаш анай, хураганның алгыржырын олчаан-на дыңналдыр ойнап келир кайгамчык кижи чораан дээр болгай.

Актыг чарынчы кижи оор чарынчы кижини сүрүп чоруп олурган. Актыг чарынчының чарнынга оор кижи ону билгензиг, оруун будап чоруур кылдыр дүшкен. Мээң сүрүп олурарымны билип чоруур база чарын салыр кижи-дир бо, ындыг эвес мону кажарлаар-дыр деп, актыг чарынчы боданган.
Ол бөргүн, тонун, идиин дедир кедипкеш, аъдын дедир эзертээш, дедир мунупкаш, кезек дыштанып орган.

Ол шагдан бээр ам дөрт ада үези эрткен. Шом-Шум, Улуг-Уру деп черлерге Борбак-Сат, Кара-Чода деп чок дээн эрес кайгал эрлер чурттап турган чүве-дир. Ээн, кадыр-кашпал черлер боорга, аңаа кижи-даа чурттавайн турган. Байлак болгаш хостуг-шөлээн оран боорга, ол ийи эр аңаа турлагжып, боттарының эрес кайгалынга, мөге-шыыраанга менээргенип, тамчык-шөлээн чурттап туруп-турлар.
Тыва чурту ынчан кыдат чазак чагыргага турган чүве-дир,

Ийи катышкы аңнап чораан чүве-дир. Олар одагга келгеш, өлүрген аңының эъдинден ок тып алганнар. Ок угунда-ла күдээзинии болган.
Күдээзи олургаш:
― Мээң боом огу ышкажыл бо, катым — деп чытпыже:
― Бо Каңгылаарга чежени каңгылатпаан чүве дээр сен мени, оглум •— дээш, ашак шымдай-ла окту эът-биле кады боскундува ажырыпкан. Үлежин бербес дээш, каты кижи харамнанганы-ла ол боор. Ынчангаш ол черни Каңгылаар дээн чүве дээр-ле болгай.

Алдан-маадырларны Моолдуң Улаастайга шаажылааш, «бо тывалар моон соңгаар төре херээнге удурланып кежээлевезин, ырмазы сынзын боларның» дээш, оларның баштарын тевелерге чүдүргеш, оларның турум чуртунга эккеп арттар, даглар кырынга аскылаан.
Амгы Алдан-Маадыр суурнуң артында көк дагның кырынга оларның баштыңчыларының баштарын аскылаан. Ынчангаш ол дагның ады Кижи-Баштыг болган.
Кыс-Халыыр
 

Хан-Дээрниң Биче-Чинчилииниң бир талазында Куй-Даш деп чер бар. Ол черниң куюн аксындан бакылай бээрге, хөлчок ханы. Ооң алды-чеди метр ханызынче кире бээрге, дош бар. Сугнуң дамдызы куй ханаларындан сыстып дамдылап турар. Ол куйнуң иштинде чудук чадаландыр салгылап каан. Сөөктер-даа бар. Чайын аңчылар ол куйга чеже-даа эътти суп каарга, көңгүс олчаан чыдар. Ооң иштинге кире бергеш кижи дидирей бээр. Ол чернин кую ол хире ханы боорга, Куй-Даш деп адаан. Куй-Даштың куйлуг чадырының баары суглуг. Ол ооң үстүнде ырак эвес бир километр хире черде тулаалыг хөлден агып баткан.

Шаг шаанда ол хемниң ады-сывы-даа чок турган. Ооң аксынга диленип-колданып чоруур кадай кижи чурттап чораан чуве-дир. Кадай хаш элик кежинден улуг-ла таакпы хөөдейи даарап алгаш, оозун улуг орук аксынга дытка азып кааш, аалдардан ааржы-саржаг диленип чоруй баар.
Күжүрнүң, бо кадай кижиниң, амыдыралының берге деп чүвезин эрткен-дүшкен улус билир апарган. Эрткен кижи бүрүзү-ле чанчыын кактап-даа тургаш, кадайның дытка азып каан хөөдейинге шымчым-даа таакпыны уруп эртерчүве иргин.
Чыргакыда ол хемниң аксын ынчангаш Куряктыг-Аксы дээн дээр.
Кыс-Халыыр
 

Куу куш бурганның ыдыктыг кужу дээр. Ынчангаш куу куштуң хонар чери безин буянныг арыг чер болур. Куу шагдан бээр ховар куш. Кууну өлүрүп болбас турган.
Шаанда Тере-Хөлге чурттап чораан Соруктуг-Дарган деп кижи эштиг куунуң бирээзин боолап каан. Эжи өлген кыс куу чайны чайладыр алгырып ыглап келген. Ол алгыра бергенде, ооң үнүн дыңнаан кижилерниң куйга-бажы адыяр, дыка-ла кээргенчиг турган дээр.

Шаанда Чөөн Саянны ажыр Иркутск хоорайже мал сүрүп чорудар улуг орук турган дээр. Ол орук амгы үеде дуглалып, аргыжылдан шуут уттундурган, ыяш-даш, оът-сиген дуглай берген.
Ол орук турар шагда Каа-Хем салчактарының бир ырак аалга куш чугаазы дыңнаар бичии уруг турган-дыр. Ол бичиизинде өг даштынга үнгеш, куштар алгы-үнүн дыңнап тура хүнзээр турган. Беш-алды хар чеде бергеш, куштар чүү деп аразында чугаалашканын билип чугаалаар апарган.
Бир катап өг чанынга хөй саасканнар шуугажы бергеннер. Бичии уруг ону дыңнааш, авазынга кээп чугаалап-тыр.