Биеэде Калга Моол-биле Дөрбеттиң Далай хаан, Сорукту хаан чаалажып турганнар чүве дээр. Баштай калгалар бир удаа тиилээн. Ийи дугаарында Сарыг-Маадыр баштаан дөрбет тиилеп үнген.
Дайын үезинде бир сааттыг херээжен туттурган чүве-дир. Ол үеде сааттыг кижини өлүрбес дүрүмнүг турган. Сарыг- Маадыр ону алгаш келген.
― Бо херээженни чуртунга кааптар болза айыылдыг — оол уруг божуза, оозу маадыр кижи болуп, бисти ат кылгай. Маадыр кижи силер кадагалап көрүңер — дээш, демги сааттыг кижини Сарыг-Маадырга дужаап берген чүве-дир.
Сарыг-Маадырның бодунуң кадайы база сааттыг чүве иргин. Ийи херээжен божуур чеде бергенде, Сарыг-Маадыр аңнап чоруур апарган.
― Чаа келген кадайның божаан уруу оол болза, өлүрүп каар силер, кыс болза, өлүрбейн азырап алыр силер — дээш Сарыг-Маадыр аңнап чоруй барган.
Чаа, ооң соон дарый ийи кижиниң эъди деңге аарааш, оон деңге божаан. Чаа келген кадайның уруу.— оол, Сарыг-Маадырның кадайының божаан уруу — кыс бооп-тур. Демги ийи кадай чугаалашкаш, чаш чүвени канчап өлүрер боор дишкеш, уругларын солчупканнар.
Сарыг-Маадыр чедип келгеш:
― Туттуруп келген кижиниң уруу чүү болду? — деп айтырган.
Кыс болду дишкен. Бодунуң кадайы оол уруг божаан болган.
Сарыг-Маадыр олура:
― Ол-даа бооп тур — деп каан.
Оон ам демги оол өзүп келген. Ооң адын Бөөвей деп адап алганнар.
Сарыг-Маадыр аңнап чорааш даг бажынга көрүп олурарга, ийи буга үскүлежип турган. Оглу девип-девип маңнай бергеш, оларны ийи холу-биле мыйыстарындан туткаш, чара соккаш, час ойтур каггылааш, мыйыстарын черже кадай иткилеп каап, девип маңнап-маңнап кээп, бугаларны адыра тыртып каап турар болган. «Ээ мээң оглум черле орта эвес кижи-дир» дээш, демги оолдуң байдалын шинчип көрүп олурарга, черле өске болган. «Бо болза ол туттурган кижинии-дир» деп сезигленгеш, Сарыг-Маадыр бүгү кожуун-биле чугаалашкаш, ол оолду ам даарта өлүрер деп шиитпирлеп алган. Демги оол кежээ кээрге, иелери чугаалаан:
― Сен болза Калга кижи оглу-дур сен, олчаа келген. Бо улус ону билип алган, эртен сени өлүрер деп тур. Сен бо дүне дургуннап чорувут.
― Оол тургаш, ажырбас, аваларым, хаан сүрүүнге чеде берзимзе-ле, ажырбас боор мен — дээш, хап-ла чоруткан.
Оол-даа хаан сүрүүнге чеде бергеш, маадыр кижи мунар Арын-Чула аът тып мунуп алгаш, дүне дедир хап кээп, ийи иелериниң бирээзиниң биче шемежин кезип алгаш, бирээзиниң ортаа салаазын кезип алгаш, чоруп берген.
Ол аразында Сарыг-Маадыр арттар кырынга болгаш орук-чирик аксынга хөй таңныыл шериг тургузуп каап-тыр.
Эртен демги оолду хөй улус сүрүп чоруп турда, Сарыг- Маадыр чугаалаан.
― Мен барбас мен, мээң оглум аттыг, мээң азырап каан кижим-дир, силер өлүрүп кааптыңар — дээш, аалынга олуруп калган.
Хөй амытан кышкырышкаш, Бөөвейни сывырып чоруп бээрге, ону дыңнааш, Сарыг-Маадырның чүрээ хөөреп, аъттаныпкаш, хамык улустуң бажынга баргаш, оглунга чеде бергеш:
― Оттууң дажы үш-түр, аъдың ууп чадап чору, үш даг
артынып алган чоруур-дур сен. Бирээзин ап каавыт. Оон башка сени улус ыратпас апарды — деп алгырган.
Бөөвей ону дыңнааш, оттуунуң аксын ажыткаш көөрге, шынап-ла дажы үш болган, бирээзин алгаш согупкан, оон артыы чиигеп, аъды алдырбайн барган. (Ону дыңнааш чүве ийикпе, оттук дажы саарзык кылдыр сукпас дээр болгай.)
Бөөвей ол-ла чоруткаш, Калга чуртунга баргаш, ийи-чаң- гыс арткан улустар-биле чугаалажып, кара чааскаан канчап өжээн негеп алыр боор деп муңгарап боданып чоруп турда, дүне када Богда-Ууладан ийи от хып бады келген. Уткуй хап чеде бээрге, кара карактыг аът мунган, ак торгу тоннуг кончуг эр болган.
Эрлер ол орта чугаалажып таныжып туруп турлар:
Оозу тургаш:
Сен чааскаан муңгарап чорууруңга сеңээ ужуражыр дээш келдим. Мен Богда-Ууланың ээзи кижи мен. Дуу турган хем кыдыында бир херээжен кижи чурттап турар. Ооң ады ам үнмейн турар, чогум ады Кадын-Маадыр деп кижи эвеспе, ол кижини барып эдертип алгаш, өжээн негеп чорзуңарза, шыдаар боор силер.
— Ам, сеңээ херек чүве бо-ла боор — дээш, ай ышкаш ыргак ок бергеш — Сарыг-Маадырны бо ок шыдаар. Баштай Сарыг-Маадырны өлүрүп албас болзуңза, хоржок — деп чагааш демги кижи чоруй барган.
Бөөвей оон чоруткаш, Кадын-Маадырны эдертип алгаш, Дөрбетке хап кээп, бузуп хүнзээннер. Ол дүне када дилеп чоруткаш, Сарыг-Маадырны тып чадааш, Улаан-Кумда кызыл тейниң кырынга барып кедеп чыдып алганнар. Эртен хүн чаа шалып үнгеш, чүгле хөөреп келгенде, Сарыг-Маадыр улуг тайганың хүн үнер талазындан ковайып кээп-тир. Бөөвей-Маадыр ол-ла черинден демги ай ышкаш ээтпек огу-биле тыртынып-тыртынып адар орта, Сарыг-Маадырның мойнун одура, тайганың бажын үзе алгаш барып-тыр. Оон бээр ол тайганы Бажын-Кескен тайга деп адаар апарган.
Бөөвей-Маадыр Кадын-Маадыр-биле иелээн Богда-Уула- ның ээзиниң берген ай ышкаш огу-биле дайзыннарның мойнун одура адып туруп, Кадын-Маадыр өскелерниң иштин чара кезип туруп, доозазын баскаш, өжээнин ап чанып чоруй барганнар. Бөөвей-Маадыр ийи иезин биеэки кезип алган салааларындан танып ап-тыр. Дөрбеттерден кашкыя кижи Шөөк-Тайга деп тайгаа чаштынып чыдып калган. Оон бээр дөрбеттер Шөөк-Тайгазынга кижи үрезини арткан чүве деп чугаалажыр чүве ийин. Ол Шөөк-Тайгаа арткан улустар ол эрткен-барган төөгүнү кончуг-ла хүндүлеп сактып чоруур. Шөөк-Тайганың кырында куй бар. Ол куйнуң ишти кончуг делгем. Артып калган
дөрбеттер ол куй иштинге саң салып, чажыг чажып турган чүве-дир. Оон бээр-ле дөрбеттер саң салырда, өгге салыр; чажыг чажарда өгге олура дүндүктен үндүр «Шөөк-Тайга өршээ» деп чажар, ону мен-даа көрген мен, артканнары эрткен төөгүзүн хүндүлээри ол дээр чүве ийин.
Дөрбеттиң эр улузунуң бөргүнүң, соо узун болур. Ону ай октан камгалалы ол дээр. Херээжен улузу кур куржанмас боор чүве. Ону иштин чажырып турары ол чүве дээр болгай.
Калганың Бөөвей-Маадыр дээрге алдарлыг кижи турган бир-ле катап Бөөвей хөй өөрлүг аян-чорук кылып чораан чүве иргин. Бөөвей-Маадыр удуп эгелей бергенде, черле одунмас кижи чүве-дир. Бир дүне койгу деп, кижи чүвези былаап чиир дээрбечи улустар оларның хамык чүвезин доозазын үптеп алгаш барып-тыр. Өөрү Бөөвей-Маадырны оттуруп чадаан. Эртен Бөөвей-Маадыр туруп кээрге:
Чоп кончуг кижи боор силер, хамык чүвевисти дээрбечилер булаап, үптеп алгаш барды — дээрге — Аа-аа, чоп солун чоор! — дээш, Арын-Чула деп аъдын мунгаш, өөрүнден ырадыр халдып барып, кышкыргылаан соонда, дедир хап келгеш:
— Че, чоргулаңар, хамык чүвелерни ап алыңар—деп-тир. Улус ол чүкке чеде бээрге, хөй-ле койгуларның баштары чарлып чаштай бергилээн болган. Маадыр кижилерниң кышкызы безин мындыг кончуг боор чүве деп, бурунгу улус чугаалаар боор чүве ийин. Бо чугааны дыка хөй кижиден дыңнаан мен. Ачам база-ла чугаалап чоруур чүве.
Кыс-Халыыр