Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар

Шүүжем-Бег, Амыр-Санаа, Хүлер-Канзаң, Төмүр-Санаа деп улустар Кыдатка тура халыышкын белеткеп турган чүве-дир. Ол херээ будалырга, дезип үнгеннер. Хүлер-Канзаң туттурган, ону шаажылап каан.
Шүүжем-Бег, Амыр-Санаа, Төмүр-Санаа дезип үнгеш, Тожуга келген. Аңаа сүрүп кээрге, Таңды одурту дескеш, Хөндергейниң шивээге оңгу туткаш, туруп алган. Оозу ам-даа бар. Аңаа сүрүп кээрге, чаалажып турган. Аңаа алдын, мөңгүнүн каггаш, дезип чоруптарга, сүрген улус ол хамык алдын, мөңгүннү калбак даш кырынга балды-биле үзе шаап туруп үлежип алган. Ону кезип турган дажында изи ам-даа бар.

Межегейниң Доора-Хадыңга инек фермазының саанчызы Оюн бир оол-биле таныжа берген. Элээн үе эрткенде ол оол уругга келбестей берген. Сураан дыңнаарга, соңгаар ховуда бир малчын аалдың уруунда туруп алган күдээлеп турары билдинген.
Межегейниң Доора-Хадыңдан Шоол аразы элээн ырак чер, ынаар саанчы уруг чедип албас, ажылы база чай чок болган. Хостуг үези дүн болуп турган. Таныжының Шоолда аалдап күдээлей бергенин баргаш бүзүрээр деп бодаан.

Бурган башкы бүгү-ле дириг амытаннарны чаяап турар үеде аразында сөзүн билчип чугаалажыр чүвелерге чүгле кижи биле ытты чаяаган.

Херээжен кижи болгаш-ла хүрешпейн чораан. Оон башка айыылдыг мөге кижи Аяңгаты чурттуг кайгал Хүрең-оолдуң кадайы дээр-ле болгай. Инек саап олурда чанынга буга кээп бустай бээрге, кылыы хайныр: «Хоранныын бо. кодур молдургажыктың» — дээш, тура халып барып, улуг буганың ийи мыйызындан туткаш, шыкче киир шанчып каар турган кадай-дыр.
Мөге-мөге-ле дээр, чогум кайы хире күштүг кадайыл аан бо, ийи караам-биле көрүп көрейн адырам дээш, бир-ле катап Аяңгатыга тараалап барган Сүт-Хөлдүң мөге Сарыг-оглу ооң өөнге келген дээр.
Эр ол өгден шайлааш, үнерде:

Эңгедей кадай ушкан ыяш кырлап кежип чыткаш, аңдарылгаш, шапкын хемни куду баткаш, амы-тынныг арткаш, мынчаар чалбарып турган дээр чүве: «Өршээ бурган, хем далай амым өршээди, бо хемниң ады Ыдык болзун!». Хемниң адын ол хевээр чон Ыдык-Хем дижи берген, ооң адырын, кадайның дүжүп баткан хемин, Эңгедей-Хем дээн чүве-дир.
Кыс-Халыыр
 

Бир ядыы кыдат кижи хоорайга чорааш, дыңнап турарга, кончуг сөс садар кижи дыңналы берген. Ядыы кижи чүгле бежен лаң мөңгүннүг чораан. Чүү кандыг-даа болза аңаа баар- дыр дээш, чеде бергеш:

Кертик-Кара дөңмээниң эъдин үзе манзылаткаш, оозу куйлаан хилинчектенип чыткаш:
    ― Чеже-ле дириг кижи ханы соруп чоруур деп сен, черле бирээни көргей-ле сен, кедереп барып-тыр сен, Сеңгин, хептели бээр хүнүң бар-ла эвеспе!— деп, Сеңгин-Чаңгыга өжээн-килеңи хайнып кыжанган дээр.
Сеңгин-Чаңгы бир-ле кыжын Чадаана кирип, ноянның өргээзинге шагаа-найырга чорааш, Ишкиндиве чанып бар чоруп-тур. Орайтаан. Соок-даа чыккыладып кээп-тир. Чаңгы соогунга

Тере-Хөлдүң албаты чонун шаг шаанда Элчиген-Кулак деп хаан чагырып турган дээр. Кулаа эктинге халаңайнып олурар болгаш, чон караанга көзүлбес хаан-дыр. Бажын чүлүдер дээнде, албатыларының аразындан шевер дээн кижини хааларынга 
 
эккелдирип алыр. Ооң элчиген кулактыг бажын чүлээн кижи хаанның тууйбу өргээзинден дедир амылыг чанмас турган. Бажын чүлээн кижи ооң чажыдын улуска сөглептер дээш, ону ол-ла черинге бажын кестирип кааптар хаан турган.

Хөлчүктүг, Чечектигге чурттап турган сарыглар дээр улус шаандан тура, хүрээ-хиитке чүдүвес, аңаа удур чораан улус дээр. Бир-ле кыжын Чечектигниң мээзинге, оларның кыштаанга бурган деп чуруктуг саазыннар чүктеп алган, сагыл четтиртир улус бис деп, моолдуң өөлеттери четкилеп келгеш, аалдардан ааржы-саржаг, алгы-кеш хавырып туруп берген. Өөлеттерге сарыгларларның өдү чарлы бер чыгыы хорадаан дээр чүве. Оларны мээске кедеп чыткаш туткулааш: «Ашта-тодугда аяк чылгаар ламалар, соокта-чылыгда кижи мурну-биле эртер силер!» — дээш, кадыр ийни куду чууп бадырыпкан.