1880 чылда Ашак-Чымба арагалап тургаш, Чамбалды хорададыпкан. Күжүр Чамбал кош бижээн ушта соп кээп:
Колдук алды соолаңнадыр
Кош-ла бижээм, хоолуг бижээм,
Кодан аалды хоозурадыр,
Хоолургак Ашак-Чымба —
дээш, дап бээрге, оозу үне халаан.
Даартазында Чамбалды байысааргаг
― Мыйыстыг буга дөңгелчик бажы чазарлап турда, Дөңгүр буга ээги-төжүн дөгеп бээр чүве бе — дээш, алдырбайн барып-тыр.
Шаанда бир аскан аңчы кижи тайга кырынга үнүп кээрге, Мөрен хемниң солагай талазында бус буруңайнып үнүп турар болган. Одагланган аңчылар-ла бар-дыр ында дээш, аңчы ол черге чедип кээрге, кижи-даа чок, изиг суг бусталып үнүп чыдар бооп-тур. Долгандыр ак хар, тос тостуң соогу хирезинде ол сугну долгандыр ногаан сиген, чечек чимис чайгы хевээр саглаңайнып үнүп чыткан.
Бо черле орта эвес суг-дур дээш, аңчы таалыңындан доң элик буду уштуп эккелгеш, ол сугже суп кааш, кезек болгаш кылаштап кээрге, эъди быжа берген турган. Ону чип, караа ажып, аңчы-даа амырай берген.
Таңды тайгазының Ыдык деп бедиинге аныяк эр аңнап чораан. Хенертен улуг хар дүшкен, кижи-даа, аът-даа чоруур аргажок кылын хар улдуртур дуглапкан. Аът-даа оъттаар аргажок апарган. Ам канчаар, аъдын соп алгаш, ооң-биле аргаланып, часка чедир чурттаан.
Игил чазап алгаш, аъдының кудуруунуң хылы-биле хылдааш, сеткил-хөңүн чазалдырып алыр турган.
Бир кежээ бызаанчылап олурарга, кончуг каас аныяк кыс көстүп келген. Оон ол кыс чоокшулап чедип келгеш:
- Ойнаарың дыка тааланчыг-дыр, акый. Мурнунда-ла ырактан дыңнап чордум. Чүге мында чедип келгениң ол, акый? – деп айтырган.
Шаг шаанда делег чуртун орустуң Ак-Хаанынга чарып бээр дээрге, Калзын-Даа деп хаан аңаа удурлангаш, Эжен хаанга барып чаргылдашкан чүве-дир. Ынчаар орта Эжен хаанның таңды-тос дүжүметтери-биле Ак-Хаанның коңзулдарының14, база Калзын-Дааның аразында улуг маргылдаалыг чыыш бооп-тур. Чыылган чон аът-хөлүн ийи дытты үттээш, аңаа баглап турган. Мөген-Бүренде Yттүг-Сыра деп черде ол дыт ам-даа турбушаан дээр.
Калзын-Даа дээрзи тургаш:
Төлгелээр чүвеге чарын салырын тыва улус бурунгудан ажыглап келген. Аңнаарда, чорук чогуп, олчалыг болурун баш удур чарын салып төлгелээр, мал-маган чиде бергенде, ыяап-ла чарын көөр кижилерни сураглап чорааш, барып чарын салдырар чораан.
Биеэде кыдат чиң сөөрткен хөй тевелиг кижи Чыргакыны куду бадып орган. Күскээр дииңчи үези турган. Бир тевениң бурундуун мурнунда тевениң кудуруунга баглап каан, эжен-не эңдерик дизип каан чиң сөөрткен тевелер бадып органын көрүп кааш, ча, согуннуг бир кайгал аңчы ийи кызааның дужунга инек дег кара даштың артынга кедеп чыдып ап-тыр.
Ол шагда Чыргакының унунга чаңгыс-даа тевелиг кижи чок турган.
Демги аңчы ам чүү боор ийик: «Оранга сыңмас малды канчаар, эъдин чип-ле каар-дыр; орулбас эвес, торгуну канчаар, кедип-ле каар-дыр» дээш, демги бараан чүдүрген тевени кыштаанга эккеп соп алган чүве-дир. Ол кыштагны чон ол-ла хевээр Теве-Согар деп адап каан чүве дээн.
Кыс-Халыыр
Уру хемниң Берт-Хаяга бир аңчы кедергей улуг, узун мыйыстарлыг те адып каан. Ол тениң мыйыстарының чаражы аажок, ол хирезинде кылайты улчугуп калган, элээнинден шаарара берген болган.
Бурунгу ашактар те өлүргеш, ооң мыйыстарындан ооң каш чыл чурттаанын – харын санаар турган. Те бир чыл ажарга-ла ооң мыйыстарынга бир билзек кертик немежир дээр. Ону те хаваа дээр. Берт-Хаяга Дүгержап деп аңчының өлүргени тениң хаваа тозан алды болган-дыр. Ол тениң мыйызынга чылда ийи хавак-даа немежир турган болза, ол те дөртен сес чыл чурттаан болуп турар.
Элчиген-Кулак хаан улуг кудук кастырып алгаш, аксын дугладып турган. Хаанның албаты чонунуң иштинден бир кижи ол кудуктан суг узуп алгаш, аксын дуглавайн чоруй барган. Хөй суг аттыгып туруп берген, суг-биле кады улуг баштыг балык үнүп келген. Ол чер хөлдээш туруп бээрге, хаан-ара-албатызын эдерткеш, дезипкен.
Хаан Орху деп арт кырынга баргаш хая көрүнгеш: «Оох, Тер Нуурий!» — дээн (тер — дээрге моолдап дөө дээн; нуурий — хөл дээн).
Шаанда шагда Орган-Селеңги, Көге-Терезин деп черге Уйгур деп улустуң аймак боду Хүн-Дамбай деп чагырыкчылыг турган. Шаг баксырап, аш-чут апаарга, кожазында кыдат аймаан оорлап эгелээн чүве-дир. Ынчаар орта, кыдат албаты шериг оларны кырып-хыдып үндүр сывырып, Хүн-Дамбайның бодун өлүрүп каап-тыр.
Уйгурларның артканнары дезип чоруткаш, манчы-кыдат шеригге туттурбайн, Ыяш-Таңдызынче дезип келген.