Тес-Хемниң Самагалдайга Бүргүт-Чаңгы деп кижи турган. Ол кижи Таңды Тываның Өвүр тываларын Манчы-Хаанның чагыргазындан чарып алыр дээш тос дүк албан чыып алгаш, хөй теве чүъктүг, чоннуң чартыы-биле чоруп-ла каап-тыр. Бургут-Чаңгы ол-ла бар чорда, ол чер чурттуң улузун чагырган Моолдуң Эртине-Мерген чагырыкчы деп кижизиниң аалы туруп-тур. «Чаа, бо Эртине-Мерген чүнү үүлгедип тур ирги?» дээш, Бүргүт-Чаңгы ооң аалынга баргаш чоруур деп бодап ап-тыр.
Демги чагырыкчы ону билип кааш:
― Борта кончуг кижи келир ышкаш, кадай, кээрге, ооң чорук уун айтыргаш чорудар сен — дээш, чоруй барып-тыр.
Бүргүт-Чаңгы демги аалга келирге, чагырыкчы-даа чок, чүгле кадайы олурган.
―Кажан үндүңер, кай бар чыдыр силер?— деп, кадай айтырган.
―Өвүр-Таңды гывазы кижи мен, аскыр өөр алдан дөрт чылгы чидиргеш, ону дилеп чор мен — деп, Бүргүт-Чаңгы харыылаан.
― Кандыг чылгы чүве ирги?— деп, кадай айтырып-тыр.
― Сөөк дижи эптерээн арган-кырган кара аскыр; кудуруунда, челинде уялыг, чаагында, саарында таңмалыг арган кара бе; тос чорук күүсээн долбанныг чыраа шокар аът — мындыг үш мал баштыңчылыг алдан дөрт чылгы чүве ийин— деп, Бүргүт-Чаңгы сөглээн.
Кадай кайгап-харап олуруп-тур.
Бүргүт-Чаңгы шай аартап олура:
― Эртине-Мерген кай барган ирги?— деп айтырган.
―Улаастайның чанчын-чургаан черинче чоруй барган — дээн.
Бүргүт-Чаңгы көрүп олурарга, Эртине-Мергенниң чаа кактаан таакпызының хүлү шала кырында бурулаан.
Бүргүт-Чаңгы даштыгаа үнүп кээп:
― Эртине-Мерген бистен корткан-на-дыр бо, чаштына берип-тир, шала кырында оон чаа кактаан таакпызының хүлүн көрбедиң бе?— деп, эжинге чугаалаан.
Демги улус аъттангаш чоруй баарга, Эртине-Мерген өөнге кээп:
― Чүү улус келгеш баарды?— деп кадайындан айтырган.
Кадайы олура:
― Таңды тывазы кижи мен, алдан дөрт чылгы оорга алыскаш, ооң чарын чарлап чор мен — дидир. «Кандыг янзылыг чылгы чүвел?» дээримге, сөөк дижи эптерээн арган-кырган кара аскырлыг; кудуруунда, челинде уялыг, чаагында, саарында таңмалыг кырган кара белиг; тос чорук күүсээн долбанныг чыраа шокар аът — мындыг үш мал баштаан алдан дөрт чылгы чүве дидир — деп-тир.
Эртине-Мерген олура:
― Ах, этсигий, ол-даа Бүргүт-Чаңгы-дыр, алдан дөрт аскыр өөр чылгы оорга алыстым дээн чүвези алдан дөрт өрегелиг мен, үстүп үндүм дээни ол-дур; сөөк дижи эптерээн арган-кырган кара аскыр деп мени сөглээн-дир; чаагында, саарында таңмалыг, кудуруунда, челинде уялыг кара бе дээрге сени сөглээни ол-дур; тос чорук күүсээн, долбанныг чыраа шокар аът дээн чүвези тос дүк белекти чыып алган мен дээни ол-дур. Кулугурну, мени мурнап Улаастайже чорупкан-дыр — деп, халактап олуруп каап-тыр.
Бүргүт-Чаңгы оон чоруткаш, Улаастайның чанчын-чургаанынга29 чеде бергеш, алдан дөрт өрегелиг бис, тускай улус болуулу дээш, хурал чыылдырып, данчык30 кылдыргаш, аңаа аъш-чем бүрүзүн делгээн, чүгле шайы кара бооп-тур. Шак ындыг данчыкты калганың дөрт аймаа кажан-даа кылып чадаан чүве-дир.
Ол хуралга чанчын-чургаан олура:
― Чурттуң девискээри кайы хирел?— деп айтырып-тыр.
― Шоолуг-даа чурт албас мен ийин, Сагаан-Толагай, Сарт-Толагай, Шара-Сүүр деп, үш ожук дажы ышкаш үш суур бар, ону алыр мен — дээн.
Оон чанчын-чургаан олура:
― Бо чуртуңнуң байлаа чүл?— деп айтырган.
―Ол үш суурнуң аразында Төрээ-Нуур деп хөл бар, ооң мурнуу чарыында Хаан-Көгей деп тайга бар, оларның ортузунга
өрген каккаш аът өртеп каарга, Хаан-Көгейниң оъдун оъттап, Төрээ-Нуурнуң суун ижип турар — мындыг байлактыг, бичии ынай чер чүве ийин — дээн.
Чургаан олура:
― Сен чуртуңну бичии кылдыр сөгледиң, назының кыска, ажы-төлүң эвээш болур кижи-дир сен — деп-тир.
Бүргүт-Чаңгы олура:
― Шында-ла, эртен, кежээ чылгы кээп суун ишкеш, ыяжынче девээлеп үне бээр чер-ле болгай — деп каан.
Чургаан биче када бодангаш:
Ындыг-дыр, ол чуртуңну ап-тыр сен. Алдан дөрт өрегең- биле тускай кожуун бооп чурттаар сен, ынчаарга сээң бо данчыкка чүгле манчың31 кара болду, ынчангаш Кара-Манчы деп аъттыг болур сен — дээш, таңма берип каап-тыр.
Оон Бүргүт-Чаңгы чуртунга келгеш:
― Чон ха-дуңма, мен мындыг херекти кылып келдим — деп, албаты чонунга айыткап-тыр.
Ол үеде аңаа улуг аш болган чүве-дир. Ынчан Кара-Манчы Моолдан бежен теве чүъгү далган чүдүрүп эккеп, албаты чонун аш-чуттан чайладып алган. Ону төлээр дээш, Бүргүт-Чаңгы Хаан-Көгейиң, Чаныылыгга кээп, биеэги чиңзелиг бөргүн ай сывынга азып кааш, боду баштааш, айлап туруп бежен барба ай казып ап-тыр. Ол черни ынчангаш Бежен-Барбалыг деп адап каан дээр. Биеэги өрезин төлээр дээш, казып алган бежен теве чүъгү ай-безин Моолга чедире бээрге, олары албаан. Ынчаар орта, Бүргүт-Чаңгы демги ай-безин дедир эккеп, албаты чонунга үлеп берипкен.
Оон бээр соян, оюн улустар Моолдан адырлып, Таңды Тывазының тос кожуунунуң бирээзи болган чүве-дир.
Кыс-Халыыр