Самбажыктың чоок эжи Ооржак Комбулдай (Кожагар- Комбулдай деп шолалыг) Хемчиктиң Оргу-Шөлде Кара-Дагга эш-өөрү-биле турумчуп турда, оларның-биле Амбын ноянның шериглери барып аткылажы берип-тир.
Ок-чемзек эвээжеп кээр орта Комбулдай өөрүнге:
― Ээй, оолдар! Ам атпаңар, октарыңар камнаңар! Кедээр хемнер бажынче көрүңерем, шөлээнин! Ында ха-дуңма, дөргүл-төреливис чон бисти манап турар. Дүрген аңаа чедээлиңер. Силер Хөлегелиг-Сайырже кириптиңер! Бо Садыяа-Хүндү деп чүве бээр дытпакталып чоруп олур, сөөлгү окту аңаа хойладыптайн — дээш, чанында харааштан бакылай берген.
Комбулдай бакылаан дораан-на, кудургай куду шыгаагаш, Садыяа-Хүндүнүң борбак бажын боо хараалынга киирип алгаш:
― Хайырааты! Бертиңерде даңза барды!- деп чоруй, боозунуң мажызын баскан-на.
Садыяа-Хүндүнүң аъды хойдуккаш, күстүге дүшкен, боду чуулган барба дег, Кара-Дагны куду мукулдураш-ла дээн.
Чазый-чилби Садыяа-Хүндүнүң ынчан чаа-ла чиңзе кадап алган турган үези ол чүве-дир. Комбулдайның огу арай өрү барып дээрде, Садыяа-Хүндүнүң чиңзези чаңчарлы бергени ол чүве иргин.
Комбулдай өөрү-биле Акты кешкеш, Манчүректи өрү үнгеннер. Оон-на ыңай-бээр арттар, хемнер ажып-кежип, кышты
эрттирип аарын-на сүмележип чорааннар. Оон Манчүректиң Алдыы-Чыраалыг-Ой деп черниң бажынга кончуг билдирбес чигилдир деспээнге хензиг аастыг, ишти делгем куй каскаш, ооң довураан оортан ырадыр чажырып каапкаш, аңаа кыштапканнар. Оларны ол кавыга турган чоок улузу чем дажып берип, хайгаарап азырап кыштаан.
Дүжүметтер оларны чеже-даа истеп, сүрүп, дилеп турза, безин эскербээннер.
Час дүжүп, ала-харлап турда, Комбулдайның өөрү куйдан үнгеш, чоогалап баткаш, кыштагда аалдан барып чемненип ап турар апарган.
Бир-ле катап Комбулдай бир эштиг куйга чыдып калгаш, ол кыштагда аалче барган өөрүнүң соондан бүдүү көрүп чытканнар. Ол аалдың дужунда арттан ажып келген оруктуг өзен бар. Оон иштинден хөй аъттыг кижилер үнзе-ле төнмес. Олар дегийт-ле аалды бүзээлей каапкаш, аңаа олурган алдан-маадырларның өөрүн тудуп алганнар.
Комбулдай-даа эжин эдерткеш, аъттаныпкаштарның чооганың бажы-биле Yстүү-Чыраалыг-Ойже ажа халыткаш, Ак бажынче хирт-ле дээннер.
Улуг-Ак бажынга бир аалга кире бергеш, оортан эъттеп, шайлап алгаш, Комбулдай чүвениң ужурун ирей, кадай улуска чугаалааш, оларны аңаа чораан деп кулактыг амытанга дыңнатпазын дилээн. Ону дыңнааш, өгнүң ээзи ашак:
— Чаа, кадай. Бо бачым-далаш чоруктуг эзир дег эрлерге күш-хүнезин-даа болур ыйнаан. Бир шээр чүведен айтып берээли, шай, дус база от, таакпыдан таарыштырып берип көрем — деп-тир.
Шынап-ла бир шыырак ирт айтып берген. Ам чүү боор, эрлер оозун бурт-сарт дөгере тырткаш, таалыңнай шаап алганнар.
Оон аъттангаш, Она-Даа дижир Аны бажының калбак ногаан эзиминиң кадыр-берт, хая-туруглуг черлеринче эрес эрлер шымнып кире бергеннер.
Оларны феодал-дүжүметтер кедеп сүрүп пат-ла турганнар. Ынчап турда «дургуннарның» кайнаар уг-шиглиг чорутканы хугбайыраан дыңналы берген. Садыяа-Хүндү албадап туруп «эң-не шыырак» дээн элээн каш чазый, чашпаа кижилер эдерткеш, Аны бажынче чорупкан. Аңаа барып сураглааш, ис тыппааннар.
Адактың сөөлүнде дүне када «одаар» деп дугурушканнар. Шынап-ла, бир эң бедик харааштан дүне көрүп турарга, бир-ле караңгының ортузунда от бүлүрээрип турган. Ол отту, боо-биле шыгаагаш, хараалдап кааннар. Эртен чырып келгенде топтап
көрүп турарга, боо хараалының айыткан черинде билдирер-билдирбес дүдүскектелчек бичии ыш сомазы бар болган.
Көк-ле хүндүс сүргүнчүлер ону бүзээлеп чеде берген. Эрлер эзим иштинде дүңдерик-дүңдерик хая-даштыг, кончуг-даа берт черде чадырланып алган болганнар. Комбулдай эжи-биле аргажоктан ол улустуң холунга ынчап киргеннер.
Оларның кайызын-даа эзерлиг аъттарның кырынга чыпшыр шарааш, мурнундан четкеш, соондан сүрүп чораан, Аны бажында арт кырынга эккелген-дир.
Садыяа-Хүндү хардаачыларын кый дээш:
― Чаа, билбес эвес силер. Кожагар Комбулдай ышкаш аас-сөстүг, аргалыг кижи ховар-ла болгай. Кулугур мээң амы- тынымга халдап турган чүве. Мону маңаа амы-тынындан эндедип каар-дыр. Кай, мен бодум боолаайн мону — дээш, Комбулдайны үш катап боолаарга, ок дегбээн.
― Ам маңаа саадап болбас-тыр. Боо-хөө даажынга боларның дүргун-чакпыыл өөрү четкилеп кээр — дээш, Садыяа- Хүндү Ак бажындан далажып бадыпкан.
Актың Чоон-Дыт деп черге кээп дүштеп доктааган.
Туттурганнарны аъттарындан дүжүргеш, дыттарга, чыпшыр теп-теп аргамчы-биле шарып кааннар.
Садыяа-Хүндү олуруп-олуруп чадап, араатанзып:
― Көруп турзун, шак бо чүвелерни шак- маңаа боо-биле эндедип кагбаан черимде! — дигилээш, дытта чыпшыр шарыдып алган Комбулдайны ийи удаа улаштыр боолаарга, ок база-ла дегбес болган.
― Эш-өөрүң кайда чүве сен, кайы тайгада, кымнар барыл, сөгле тарийги?! — деп, Садыяа-Хүндү көксенгилээн.
Комбулдай тура:
― Мээң эш-өөрүм оранның оът-сигени-бнле дөмей көвей, харын чамдыызын кайда баглап-шидип алганыңар ол, оран- чуртунче салыңар! Оларның оруун дөмей-ле моондактап шыдавас силер! Мени хилинчектээш чүнү-даа сөгледип албас силер. Мээң өлүрүмнүң бетинде безин көрген хилинчээм силер кулугурларның дүне боорга, дүжүңерден, хүндүс боорга, сагыжыңардан ыравас эвеспе, ол безин кайы хире таптыг-дыр!— деп-тир.
Садыяа-Хүндүнүң эдертип чораан өөрлериниң бирээзи чилби-чазый Хүргүлек Комбулдайның мойнунга чораан сагыызынын үзе соккаш, Садыяа-Хүндүге эккеп тудускан. Ынчаар орта, Садыяа-Хүндү боозунуң аксын Комбулдайның мырыңай- ла хөрээнге үстүрүп келгеш, боолапкан. Комбулдайның чаа-ла хир хап чораан аккыр ой тонун ооң ханы шыва алы берген. Хүргүлек өлүрткен кижиниң дытка чыпшыр шараан шарыын чешкеш, ооң ой тонун уштуп дергилеп алган. Хүргүлектиң ак-бора
аъдының аъттаныр чарыкы саары хан шылба апарган. Ол чазый-чилби Хүргүлек дээрзи Элегес-Аксы чуртунга чедип келгеш демги тоннуң кызыл-шылба ханын аштааш, кедип алган. Ол хевээр-ле ону ук черниң улузу Шылба-Хүргүлек деп шолалай берген.
Комбулдайның мага-бодун чоок кижилери бүдүү баргаш, Актың Чоон-Дыт деп черниң артыы деспээниң кырында чудуктар-биле кажаалааш, ак черде орнукшудуп каан дижир чүве.
Кыс-Халыыр