Хаан адазының ширээзинге олурар эрес маадыр кижи кым болур эвес дээш, Амыр-Санаа биле Шүшпең- Бег ча адып адаан-мөөрей кылып турганнар. Төрениң дөрт дүжүмеди оларга бир буганы тургузуп берип-тир. Оолдарның кайызының-даа согуну буганы өткеш, черже төш чартыы хире кадалы бээр бооп-тур. Алышкыларның кыдат кижи алган угбазының Шунун деп оглу ол маргылдааны көрүп турган чүве-дир.
― Чээн оол, сен база шенеп көрбес сен бе?— деп, оолдар аңаа чугаалаан.
― Мен чүге адар мен, хаан болур дээн эвес мен — дээш, оозу ынаксавас болган.
― Бисти ажыр адыпсыңза чүге хаан болбас деп сен, чээн оол — деп, оолдар демгизин хөөреткен.
― Атса аткай-даа-ла, чүве хорай бээр эвес — дээш, Шунун адар орта, ооң согуну буганы депшик өткеш, черже бир кулаш төш чартыы хире кире берип-тир.
― Шунун хаан болган-дыр — деп, төрениң дөрт дүжүмеди шиитпирлеп каан.
Ол шагда моолга ызыгуур салгап хаан болуп турган чүве- дир. Ийи оол алаң кайгап калган, аразында чугаалажып олурганнар:
― Адавыстың хаан ширээзинге кайы-бирээвис олурар ужурлуг чүвени кыдат кижиге чайлап бээр кончуувусту-даа. Канчап багай атка кирер боор. Ындыг эвес, ам даарта Шу- нунну эдертип алгаш, аң аглаар-дыр. Сегит бажынга олургулап алгаш, чүү-даа болза, аныяк кижи сен аң сегит чээн дээр-дир. Аң соондан эртип чыдырда, ийи чартыындан өттүр адып өлүрүп кааптаалы. Ол ок эндээ-ле болур ыйнаан — дишкеннер.
Кежээ үш оол арагалап олургулааннар. Шунуннуң иези дуңмаларынга дашка тударда, «чээн—эш болбас, чеп — кур болбас, ам даарта аң аглаарда, куяк хептен кедип алгылаңар» — деп ырлап-ырлап тудуп турган.
Шунун иезиниң элдээрткен ырын билип кааш, эртенинде аңнаарда, анаа хевиниң иштинге куяк хевин кедип алгаш туруптуп-тур. Аң сегирткен Шунун эртип чыдырда ийи алышкы адар орта, октары куяк хепке дыынмайн кайтыгып сыыңайнчып чоруй баргылаан.
Шунун хаан ширээзинге саадапкан. Ынчаар орта Амыр-Санаа ол хаан-бнле өжешкеш, өске кожуунга барып чурттап тура, хаан төрезинге удур демисел чоруда берип-тир.
Хаан ону кыйгыртырга, барбас мен деп бижик бижээш, тарбаган кулаа-биле тарбаган мойнун бижикке кады хаптааш чорудупкан. Хаан бижикти номчааш, тарбаган кулаа-биле тарбаган мойнун чүге чоруткан ужун билип чадап кааш, билигжи кыдат чалап эккеп аңаа шинчиткен. Шинчээчи кыдат ону көргеш, «сеңээ чагыртпас мен, аткактыг алды мойнум кестир дээни ол-дур. Сээң карааңга көзүлбес мен, сээң кулааңга дыңналбас мен, ынчалза-даа чер кырынга чурттаар-ла мен дээни ол-дур» — деп-тир.
― Канчаар харыылаар бис? — деп, Шунун хаан шинчээчиден айтырып-тыр.
— Дас чүү биле тарбаган өштүн бижик-биле кады чорудуптуңар — деп сүмелээш,— ооң ужуру болза кижиге четтирбес кай баар сен. Дас болза ужуп чоруй баар, тарбаган болза черже кире бээр дээй эртик — деп, ол билигжи тайылбырлаан.
Амыр-Санаа хаанның бижиин алгаш — хаан төрени-черле дүжүргеш, дең эргениң төрезин тургузар мен — деп харыылаан болган.
― Хаан күрүнүң иштинге Амыр-Санаа каяа-даа чорза, ону өлүрүп каңар! Хаан төрезинге удурланган кулугур — деп, кыдаттың эжен хаан чарлык тараткаш, хөй шериг чорудупкан чүве-дир.
Дөрбеттиң Далай хаан биле Сорукту хаан Көгей сынынга Амыр-Санааны бүзээлеп ап-тырлар. Ынчаар орта Амыр-Санаа дүне дургуннап үнгеш, Өвүрнүң Саглы аксында Кара-Ыяш бетинде хову ортузунда чаңгыс дытка аъдын баглап алгаш, бузуп хүнзээн. Ол дыт чанында кудук бар болган. Ам чүү боор ийик, күжүр эр оон суг узуп, шай хайындырып ижип, аъдын дыштандырып алгаш, чоруурда мындыг йөрээл салып-тыр: «Далай хаандан оол уруг төрүзе, доктаавас болзун, мени оглунга дөмейлевээн кулугур оң. Ооң орнунга бо чаңгыс дыт чүс сарыг дыт бооп өөрлешсин, бо кудук булак суг болуп өргүзүн!»
Хөй аг-шериг Амыр-Санааны Успа-Далайга чыгап кээп-тир. Ымыраа үглеп турар ырма сынчыг караңгы дүне болган. Эртенинде демги аг-шериг көөрге, Амыр-Санаа Успа-Далайны аъдының дуюунга өйлей доңуруп алгаш, кежип чоруй барган болган.
Хову ортузунда турган чаңгыс дыт ам дөргүн арыг болган. Ол арыгның адын моолдап Су-Карагай деп, тывалап Чүс Дыт деп адай берген. Биеэки кудуу булак суг болуп, ол арыг иштинде өргүп агып чыдып-тыр.
Ымыраа-сээк ышкаш үй-түмен хөй шериг Амыр-Санааны ызырты сүргеш, Хемчик кашпалынга чыгап кээп:—Ам-на кай баарыл бо — дижип, амырап хонуп чыдарга, дүне када чалым-на шаккыңайнып турар болган. Эртенинде көөрге Амыр-Санаа дээрде шашкан чалымнарны кержек-биле чүгле аъдының дуюунга өйлеп кертип чорааш, одуруй берген болган.
Ол хөй аг-шериг оон-на оюп-кыйып чорааш сүрүп чоруп олурарга, Амыр-Санаа Самына сынын ажып, чүгле бөргүнүң дошказы шала көстүп бар чораан. Сарыгларның Булдулдай маадыр деп кижи ооң чүгле дошказын үзе адып чыдып каап-тыр.
Амыр-Санаа Самынаны ажып бар чоруй: «Коданның кулааның каразы чидерден бээр, чаш уруг ыңаалап ыглаардан бээр, сандан ыяш ирип дүжерден бээр, ядыы чоннуң дең төрезин мен тудар мен» деп аашкынган дээр чүве.
Амыр-Санаа түме-сая кыдат, моол аг-шеригге алдырбайн, ынчалдыр-ла орус чуртунче дезип кире берген.
Та каш чыл эрткенде, бир-ле катап Амыр-Санаа чуртун эргиир дээш, халдып чоруп каап-тыр эвеспе. Ол-ла халдып чоруп олурарга, орус чурту бир хоорайда паш хайнып туруп-тур. «Аас кежии чайлаар» дээш, хайнып турган паштан хой чодазы ушта соп алгаш халдып чоруп каап-тыр. Шеми-Аксынга кээп бир тей кырынга тура дүшкеш көөрге, хоюнуң чодазы сооваан, бузу буругайнып турган. Амыр-Санааның соксап тура дүшкен тейиниң кырында тос-таңма паш аксы хире калбак дашта аът изи бар. Ооң аъдының изи ол. Соксай дүшкен тейин оон бээр Соксаал деп адаан.
Амыр-Санаа чуртун эргип, ол-ла халдып чоруп тура: «Соксаалга соксадым, Дээлээ тептим, Базырыкка бастым» деп чораан дээр. Ол черлерде калбак даштарда Амыр-Санааның аъдының изи ам-даа бар ийин деп, бистиң ада-өгбелеривис чугаалажыр.
***
Амыр-Санаа дээрзи оор, кайгал-даа эвес, дургун-даа эвес, Эзең хаанга удур төре хунаажып, демисежип турган кижи.
Эзен хаан дээр кыдат хаан ооң бажын кезип каар дээш, аг- шериин ыдарга, Амыр-Санаа: көрүп-даа турзун, бо хаан төрезин дүжүргеш, чаа дең эргелиг төрени тургузар мен — дээш, соңгаар орус чуртунче алдыртпайн кире бергени ол дижир.
ШЫДАРБАН ДУГАЙЫНДА
Шаг шаанда Шыдарбан деп коргар чүвези чок, кончуг сураглыг кижи чораан. Ол база-ла Манчы-Эзең деп кыдат хаан-биле төре хунаашкан дижир. Ынчангаш Манчы-Эзең деп кончуг күштүг кыдат хаанның аг-шерии Шыдарбанны аглап, сүрүп чоруп турган дижир.
Шыдарбан Манчы-Эзең хаандан дескеш хөй өөрлүг ба- рыын-соңгу чүкче углапкан. Элээн каш чыл эрткенде, Шыдарбан дедир чедип келгеш, Моолдуң бетии кыдыы-биле аргып чоруп турган дээр. Ынчан Шыдарбан аңга дугаарында орус чуртундан келгеш, Эрзинниң Чинчилиг-Хемни өрү чоктап каан. Ол чоруп олура, Чинчилиг-Хемде чаңгыс дыттың дөзүнге:
― «Мен өлүрүмге кады өлүп, када бээр сен» — деп даңгырак берген.
Ынча дээш, Чинчилиг-Хемни өрү чоктаан. Ол чоруткаш, Даргатче киргеш, эң кыдыкы аалга кээп дүшкен. Ол аалдан Шыдарбанны даргаттар тудуп алыр деп келирге, оон дезип чоруткаш, бир-ле доштуг кызаага кээп, ону куду бадып каап- тыр. Ол-ла бадып олурда, хайлыг, аъды дошка тайып кээп дүжүп-түр. Ынчаар орта, даргаттар Шыдарбанны ам-на тудуп ап-тыр. Шыдарбан тура мынча деп-тир:
Мөңгүн даванныг хайлыын аътты
Мынчаар таяр деп билбээн мен,
Мөңгүн харлыг Шыдарбанны
Мынчап туттурар деп сагынмаан мен.
АМЫР-САНААНЫҢ КЫДАТ ХААН-БИЛЕ МЕСИЛДЕШКЕНИ
Калга моолга аалдар аразынга диленип чоруур багай самдар кадай оол уруг божуп алган чүве-дир. Карактары ай, хүн дег чайнап хып турар кедергей-даа эрес-шоваа оол болган-дыр. Ак баштыг кырганнар ону көргеш: «Бо-даа анаа эвес төл-дүр, төре-херээ тутчур боор бо, Амыр-Санаа деп адаар- дыр мону дижип тургулаан. Ол оол эр болуп, эртем-номга өөренип алгаш, нам тургузар мен деп чоруп турар апарып-тыр.
― Ядыы кижи эртемге өөренип деп чүзүл мооң, ооң орнунга хаанга салыр хой бажы өрттеткей бо —дээш, бир-ле катап
дүжүметтер кыдат хаан кижини хүндүлээр дээн хой бажын Амыр-Санаага өртеттирген дээр.
Амыр-Санаа башты куйгалап хайындыргаш, ооң чырыын, кулаан, караан будуу кескилээш, башты деспиге салып каап- тыр эвеспе.
Хүндүлел үезинде хаан ол башты кезер дээрге-ле, кезер черлери бош кээр ындыг бооп-тур.
Хаан ажынып-хорадап:
― Бо башты чүү кижи өртетти? Ол болза хаан төрезинге удур кижи-дир. Ооң үзел-бодалын мен бо баштан номчуп кааптым: Хаан төрениң аксын хаар, ооң дыңнаар кулаан боогдап хоруур; көрүжүн хөлегелээр деп турар кижи-дир, доп-дораан ону тудуп эккелиңер!—дээш, шериг чорудуп-тур.
Амыр-Санаа чуртундан ийи аъттыг, бир тевелиг дезип үнгеш, соңгу чүктүве Демир-Санаа деп акызын сурап бар чораан дээр.
Ол-ла чоруп олура, Улуг-Хемге келирге, дут бады барган болган. Ону сал тыртып турган бир ядыы мөчүт тыва ашак кежирип каан. Аңаа ооң аъдының бирээзи өеэди берип-тир.
Ынчаарга орта ашак тургаш:
― Аъдыңны сарыг-кидис-биле орааптайн — деп-тир.
Амыр-Санаа тура:
— Чок, тос каът торгу-биле ораар мен — дээш, тос каът торгу-биле ораапкан. Аът дөмей-ле өлген. Амыр-Санаа аъдынын, бирээзин мунгаш, оон ыңай база-ла челзип чорупкан. Демги торгуну ядыы ашак ап чыдып каап-тыр.
Амыр-Санааны сүрген хөй шериг дүне када сугга чардыр- гаш, хем кежир ооң дужунга хонган.
Амыр-Санаа тевезин боскааш, ожуун кызыткаш, тевезиниң мойнунга кедире каап каап-тыр. Ынчаар орта оозу буккуңайндыр алгырып тура хонган.
«Тевези алгырып чыдырда кай баарыл бо» дишкеш, ону сүрген шериглер сагыш амыр даң атсып алгаш, эртенинде ооң одаан кээп көөрге, Амыр-Санаа шагда-ла арлып чоруй барган, мойнунда ожук кедирип каан ооң эңгини алгырып чыдып-тыр.
Амыр-Санааның изин тыппайн, сүрген шериг Чиңгени өрү үнгеш, Чиңгениң бажында Чаламалыг деп арт кырынга кээп хонганнар. Кежээ, куш дүннээр үеде, ол хөй шериг одагланып, аштанып-чемненип алгаш, удуп чыдып турда хөй-ле өөр куу деп куштар оларның артында сынга кээп дүннээр дээш, дааш- шимээн үндүр хонуп туруп берип-тир.
Ол хамык куштуң алгы-кышкызын кыдат шериг уйгу кадында Амыр-Санааның хөй аг-шерии бисти бүзээлепкени ол-дур дээш,
хемни куду-ла баскылажып, угаан-кут чок дезип баткаш, ол-ла хевээр Бээжинче кире берген.
Ынчангаш ол шагдан бээр куу деп куш күзүн чанып, чазын катап келирге, ол үениң херээженнери — бистиң улуг бээвистиң тынын алган куш чүве бо — дээш, бажынга думаалай кедип, өөр куулар ужуп эрткен болза, оларга тейлеп чалбарып турар апарган чүве-дир.
Амыр-Санаа ол-ла чоруткаш, Манчүректиң Кежээ-Бажынга келген. Ол арт кырынга сарыг шайын хайындыргаш, сиген чулуп алгаш ооң бажын тааргаш, чажыын чажып олура, мынча дээн дээр:
― Кодан кулааның каразы чидерден бээр, дээрге демир куш ужуп кээрден бээр; демир удазын чугаалап турардан бээр; черниң алдын, мөңгүн бүгү байлаа чоннуу болурдан бээр эчис- күзелимге чедер мен! Ол үеде чон ха-дуңма болуп катчыр, орук, кызыгаар-даа аңгылашпас апаар, ыяш-даш, мал, тараа, сиген ажылдыг болур! Ынча дээш, ийи адыжынга ууштап орган оът-сигенин чүк сана чажыпкан.
Амыр-Санаа арт бүрүзүнге ынчаар-ла алганып-йөрээп, даңгыраан берип чорааш, Соңгу чүктүве олчаан арлы берген.
Амыр-Санаа, Демир-Санаа алышкылар соңгу чүкте улуг кодада чурттап турар. Олар өртемчейниң келир үезиниң дугайында улуг эртем чогаадып турар, ооң авыралы, кажан-на ийик — аас-кежиктиг үе келир — дижип, ол үениң улуг кижилери чугаалажып турган дижир.
Кыс-Халыыр