Шыяан ам, эртегиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, буга-шары мыйызы буступ дүжүп турар шагда, ирт-серге мыйызы ирип дүжүп турар шагда, Сүт-Хөл сүзүм шалбаа, Сүмбер-Уула сүвүр тей турар шагда-даа чүвең иргин аан.
Чечектигни черлеп чурттаан, чединмес ядыы, чеп курлуг чевенектер, баг курлуг баганактар дирткен, арга-таңдызындан айлап, бестеп, Мыйырактап азыраныр, аялап-сээннеп, аңнап- дииңнеп амыдыраар, алаак сыңмас ала-була малы-даа чок, азырап-тэжээн ажы-төлү-даа чок мындыг ашак, кадай чурттап чоруп-тур эвеспе аан.
Шыяан ам, күжүр ашак, кадай ийи та канчап чоруп, бир-ле черден ала бызаа азырап ап-тырлар. Айын айлап, чылын чылдап чорааш, ала бызаазы ала инек-даа болу берип-тир эвеспе аан. Ашак, кадайның амырааны-даа кончуг, ала инээн ажы- төлү дег ажаап-карактап ала караандан ыратпас, айлап, бестеп, аңнап, дииңнеп чоруурда-даа, аът-ынаа кылып, арттынып-коштанып, азырап чоруур мындыг чүве иргин.
Шыяан, ашактың кадайы уруглавас-даа, ала инээ бызаалавас-даа мындыг болган чүвең иргин.
Бир-ле катап ашак олура:
― Чаа, кадай, ашак-кадай болгандан бээр үр-ле болдувус, ажы-төл-даа чок улус-тур бис, азыраан ала инээвис бызаалавас-даа чүве-дир. Ам канчаар улус боор бис? Азыраан ажы-төл, ала мал чок, канчап чурттап чоруур боор? Ам канчаар, ала инекти Ак-Куйда саадаан аржы-соржу башкыга өргээш, авыралдаза кандыгыл?— деп, кадайындан айтырып-тыр.
― Ала инекти Ак-Куйда саадаан аржы-соржу башкыга өргүпкеш, айлап, бестеп, аңнап, дииңнеп амыдыраарда, чадаг канчаар бис?— деп, кадай ала караан ыжыды ыглап-сыктааш, кара шору бооп-тур эвеспе.
Ам канчаар, ашак күжүр. кадайын аргалап көгүдүп чадап кааш, бир-ле хүн ала инээн мунуп алгаш, база-ла айлап, бестеп, мыйырактап ап чоруп каап-тыр.
Ашак-даа чүү боор ийик, ала инээн Сүт-Хөлүнүң кыдыынга оъткарып кааш, чүк-чүкче тейлеп-тейлеп алгаш, айлап, бестеп, мыйырактап чоруп-ла каап-тыр. Ашак ары-сарыг хүннү бадыр айлап, бестеп, мыйырактап алгаш, чедип кээрге, аанакайың ала инээ Сүт-Хөлүнче көрүп алган, эдип-эдип, ыйнып турар мындыг бооп-тур. Ашак шак ол орта кайгап-харап көрүп турарга, Сүт-Хөлү чалгып хөлзээн, сүвүр мыйыстарлыг, даг дег сүрлүг чаагай ала буга бустап-бустап хөлче сирти көстүп кирип бар чоруп-тур. Алаң кайгап, аңгадаан-сүрээдээн ашак-даа чүү боор ийик, «Хөл хайыраканның ээзи-ле болган-дыр ийин» дээш, хөлүнче сөгүрүп-сөгүрүп, ала инээнге айын, безин, арбын мыйыраан арттынгаш, аалынче чанып кээп, көрген-билгенин кадайын- га чугаалап берип олуруп-тур.
Ашак, кадай эртенинде көөрге-ле, аанакайын, ала инээ боос болган мындыг чүве иргин.
— Ам-на амыраан-дыр бис, алаак сыңмас ала-була инектерлиг болурувус бо-дур! Ону ажаап малдаар ажы-төл чок канчаар улус боор бис?!—дижип, ашак, кадай амырааны-даа кончуг, черге безин дегбес чүве дег, чоруп турганнар иргин.
― Инээвистиң көңгүрээзи дүже берип-тир!— дижип, ашак, кадай ол-ла амырап чоруп турарга, долгады берген ала инээ, хугбайыраан, бызаалап чадааш туруп берип-тир оо...
Ашак ол-ла мөгүдеп халып тура, бир көөрге-ле, инээниң көңгүрээзинден мыйыс көстүп келген турар мындыг бооп-тур. Ашак, кадай азааргап-даа, аңгадап-даа туруп-турлар.
― Аа, өршээ-дадай, айлап, бестеп, мыйырактап ап чорумда, Сүт-Хөл хайыраканче адам-энем ала буга бустап кирип бар чораан ийик, кандаай чоор, кадай?— деп, ашак ам кээп алаң кайгап туруп-тур. Ала инээ ам-даа бызаалап чадааш туруп берге-эн.
― Ам канчаар улус боор бис, ашак? — деп, кадай айтырып-тыр.
― Канчап канчаар боор ийик, Ак-Куйда саадаан аржы- соржу башкыга авыралдаардан башка — деп, ашак мындыг бооп-тур.
― Авыразын-азыразын, ашак, ынчанмайн-на көр! Азалыг- буктуг дээш ала инээвисти алгаш барза канчаар бис?— дээш, кадай-даа база-ла алдырбаан.
― Ынчаарга ам канчаар боор, азыраан малының ажыын-на көргей — дээш, ашак аңчы бижээн чидидип-чидидип алгаш, белеткени берип-тир.
Ала инээ долгатпышаан.
Ашак-даа чүү боор ийик, ала инээнче көрүп туруп-туруп,— Оран-таңдым, өршээңер! — деп, ол-бо чүкче тейлеп-тейлеп, ала инээниң иштин өрүплеткен— ала инектиң иштинден эр ала бызаа үне кылаштап кээп-тир эвеспе-э.
Ашак, кадай ала инээниң аа сүдүн саап алы-ла, тейлеп- тейлеп, ала бызаазын эмискиктеп эгелеп-тирлер. Ала бызаазы бир хонгаш-ла, дешкилеп, бустап турар бугажыгаш болуп-тур. Ашак, кадай амыраанындан ала бугажыындан ала караан салбас бооп-турлар. Ала инээнден үнген ала бызаазы ындыг янзы ала буга болуп өзүп, доругуп чоруп берип-тир оо...
Ашак, кадай бир катап-ла ала бугазын мунгаш, база-ла айлап, бестеп, мыйырактап, аңнап-меңнеп чоруп каан иргин, Хөөрткүйлер ол хүн олча-даа чок чанып кээп, ам канчап амыдыраар улус боор бис дижип, база-ла алаң кайгап олуруп- турлар. Ол-ла ынчап ашак, кадай бир хүн-не дыңнап олурарларга, ала бугазы арга-таңдызын чаңгыландыр бустаан турган. Ашак, кадай үне халчып кээп көөрге-ле, ала бугазының ийи саадының ханы ийи таалың ышкаш эдип келген туруп-тур.
― Ам канчаар чүвел моң, ашак?—-деп, кадай аңгадаан девидээн айтырып-тыр. 1
― Амытанда алымым, өскелерде өрем бар эвес, аштап, түреп-даа чорааш, азырап алган малында аас-кежии турар-ла ыйнаан — дээш, ашак бугазының саадын ханнапкаш, аттыккан ханын деспизинге аксып ап-тыр. Бугазы-даа оожургаан, бустаары-даа намдаан. Ашак, кадай бугазының ханын пашка хооруп чигеш, харын-даа адак-бышкаа чиигеп, аныяксып, аян кирип кээп-даа турлар эвеспе. Шак оортан эгелээш-ле, бугазы бустай бээрге-ле, саадын ханнап, оозун хооруп чип, тодуг-догаа айлап, бестеп, мыйырактап, аңнап-меңнеп чурттап чоруп-ла чорааннар иргин.
Бир-ле катай ашак кадайы-биле айлап, бестеп чорааш көөрге, аанакайын, кадайы саатталып, довук боду .тода берген бооп-тур. Ашак амыраанындан ала бугазынга кадайын ушкаргащ, дүрген-не чана болган. Аалга кел-ле, кадайы чиигепкен — чаңгыс карактыг оол бооп-тур. Оол-даа төрүттүнүп төк кээп дүже-ле—авай, ачай!—деп алгырып — адым-шолам кымыл?- деп айтырып, бир хонгаш бир харлыг, ийи хонгаш, ийи харлыг бооп турар ындыг оол бооп-тур.
Алды хонганда, оол олургаш:
― Авай, ачай, адым-шолам кымыл, адап хайырлап көрүңер — деп мындыг болган.
― Адың-шолаң ала бугалыг Адакан болгай аан, оглум — деп, адазы ашак чугаалап-тыр.
Бир-ле катап оол ойнап чоруп-чоруп келгеш:
― Авай, ачай, арга-сында халчып чоруур ак-ак чүвелер бар-дыр, чүлер боор ол?— деп айтырып туруп-тур.
― Ол болза эъди эътсиг, мүнү мүнчүг койгун деп чүвелер- дир ийин. Шыдаар чүве болза, оон четтирип көрген болза — деп, авазы чугаалап-тыр.
― Ындыг болза ол эъди эътсиг, мүнү мүнчүг койгун деп чүвелерни олчалап эккээйн, ча-согунум кайыл?— деп, оол айтырып туруп-тур.
Ынчаар орта, ачазы ча, согун чазап, авазы сиир кадып берип-тир эвеспе. Оол-даа чүү боор ийик, кортпас, хойбас-даа койгун-тоолайны кыра аткаш, ада-иезин азырап турар кончуг эрес, опан-чипен эр бооп-тур оо.
Амытанга алдырбас, адаан-өжээнин аштырбас, аастыг- дылдыг чүве эннежип болбаан, адар-боолаар-даа, адам-энем улуг чаагай Адакан дээр эр болу берип-тир. Ада-иезин аңнап-меңнеп азыраар аңчы-даа эр болган иргин.
Бир-ле катап Адакан ала бугазын мунгаш, аңнап-меңнеп эккээр дээш, Доостугже ажа берген иргин. Аңчы Адакан Доостугга аңнап-аңнап, тос сыынны аткаш, ала бугазынга чүдүрген — тос сыынның эъди дооза сыңмайн барган. Ынчаар орта, сыыннарның дөңмээниң эъдинге өргеннер кадап туруп, арткан эъдин аңаа аскылап туруп чүдүрген — тос сыынның эъди ам-на доозазы сыңа берип-тир.
Адакан аңчы Хөлчүктүгнүң Чоон-Дытта аалынга олча-омактыг чанып кээп, коштаан сес сыынның эъдин дүжүргеш, ала бугазын чоон дыдынга баглап каап-тыр. Күстүң алдын- сарыг үезинде Адаканның ала бугазы алды хана өг хире дыдынга өгенирге, сара-ыяштың бүрүлери эстеп, чоон дыдының чочагайы тоглап дүжүп турган-даа чүвең иргин. Адакан аңчы ала бугазын игилдеп туруп бустадыр, ала бугазы Хөлчүктүгден бустаарга, Хөндергей бажынга чедип, Сарыг-Ыяштан бустаарга, Чадаана бажынга чедип турар-даа чүвең иргин.
Бир-ле катап Адакан ала бугазын мунуп алгаш, аңнап чоруй, боданып олуруп-тур: мынчап канчап чоруур боор, өгленип-баштанып алгаш, кырган ада-иени таптыг ажаап көөр-дүр деп бодап алгаш, ала бугазын мунгаш, Кызыл-Тайганың кырынче үне берип-тир эвеспе. Кызыл-Тайгазының кырындан харап көрүп олурарга, ынаар-ла дөвүн эвээш өшкүлерлиг ирей, кадай бар бооп-тур. Эр ол-ла харап олурарга, ол өшкүлерни бир-ле уруг кадарып чоруур ындыг бооп-тур. Адакан ам-на топтап шинчилеп көрүп турарга, шынап-ла, өгленип-баштанып
ап болгу дег, кончуг-даа ажылгыр, кончуг-даа чараш, чаагай, чазык-чадагай уруг бооп-тур.
Ам чүү боор, Адакни ол аал-биле аралажып, демги уруу- биле таныжып, ирей, кадайга аңнап берип, күдээлээш туруп ап-тыр оо. Ашак, кадай уруу-күдээзиниң куда-доюн кылып, аңаа өшкүлериниң иштинден бир сарыг өшкү дөгерип-тир. Адаканның кудазынга сарыг өшкү-биле дойлаан улусту оортан бээр Сарыглар дээр апарган чүвең иргин.
Шыяан ам, шак ол шагдан-на бээр, бо-ла Чечектиг, Хөлчүктүгнүң арат чону аңнап-меңнеп, алаак сыңмас ала-була мал-сүрүг өстүрүп, амыдырап чурттап чоруп каан чүве-дир ийин. Ала бугалыг аңчы Адакан аал-оранныг, алган кадайлыг, ажы-төлдүг, азыраан мал-маганныг болуп, ада-иезин амыр- дыштыг азырап-дежиреп, оюн оя, чириин чире чурттап чоруп каап-тыр оо...
Кыс-Халыыр