Коңгар-Баадай
Эге-Дугураан кадынныг,
Тайга сын дег Айдыӊ-Кыскыл аъттыг чүвең иргин.
Аъттыг кижини аъды-биле,
Ыттыг кижини ыды-биле сыырар,
Эзер, казар ыттыг чүве-дир.
Үстүүртен чаңнык дыынмас,
Алдыыртан четкер халдавас
Тос каът малгаш кара бажыңныг чүвези-дир.
Түмен кижини сүрээдедир көөр,
Муң кижини кызырады көөр,
Аяк дег ала карактыг,
Черниң аңын черге кырар,
Сугнуң аңын сугга кырар,
Экер эрес, эрээн кишти эрнинден кылдыр кожар,
Кара кишти караандан кылдыр кожар,
Эки эрлик чүве-дир.
Коңгар-Баадай улуг чаага
Чоруурда ап чоруур
Улуг дошкун чалыг,
Биче чаага чоруурда ап чоруур
Биче адыр чалыг,
Улуг чаага чоруурда,
Улуг алдын каңгай эзерлиг,
Биче чаага чоруурда,
Биче алдын каңгай эзерлиг чүве-дир.
Ол аңнаарда сыра чалыг,
Сыйда октуг чоруур кижи-дир.
Коңгар-Баадай эвээш-биче малдыг чүве-дир.
Берт-Караның таңдызы деп бир таңдылыг,
Мерзейтиниң таңдызы деп ийи таңдылыг,
Арзайтыныӊ таңдызы деп үш таңдылыг,
Аржытының таңдызы деп дөрт таңдылыг кижи-дир.
Курттуг хүндүс өгге хүнзевес,
Эки эрлик эр чүве-дир.
Коңгар-Баадай Арзайтының Мерзейтиниң таңдызынче-
Эзер, Казар ийи ыдын эдерткеш,
Маңнадып чорупкан чүвези-дир.
Ийи таңдынын аразынга барып
Хонуп туруп-тур.
Ол дүне дымыр харны чагзып туруп-тур.
Ам эртен эрээн кишти эриинден,
Кара кишти караандан кылдыр
Кожуп туруп-тур.
Берт-Караның таңдызындан
Муң лаң өртектиг ак, кара кишти сүрүп алгаш,
Чиге соңгу чүгүнче углааш, чоруп каап-тыр.
Үш хемни кежир,
Үш артты ажыр,
Ийи ыдының изи-биле чоруп олурган.
Ийи ыды үш артты ашкаш,
Үш хемни кешкеш,
Дуюглары турлуп,
Дыргактары хоорлуп калган,
Өлестеп өлүп чыткан-дыр.
Таңдының аңын хээ чара аткаш,
Ийи ыдынга үлей, хуваап туруп-тур.
«Сен кулугурну, кара кишти
Айдың-Кыскыл четпес болза,
Хыл балдыры тос дооралзын,
Коңгар-Баадай сени чедип өлүрбезе,
Кош кырызы хоорулзун!»— дээш,
Соондан сүрүп чоруп-тур.
Үш хемни кежир,
Үш артты ажыр
Сүрүп кээп-тир.
Бир талазы эзим каскак,
Бир талазы доштуг булуктуг,
Бир талазы шораан хаяже үнүпкен.
Көруп турарга, шораан хаяның бажында
Өөм эдээниң бажында
Кара киштиң бажы көступ чыдып-тыр.
«Хан, чин кылбайн өлүрүп алыйн»— дээш,
Көк хаяны үзе каккаш баар
Каң боозу-биле кертип үнүп чыдып-тыр.
Ол кертип үнүп чыдырда,
Бажының, кыры-биле
Ажа халып дүшкеш,
Дедир соңгу изинче
Барып ужуп-тур эвеспе,
Аъдының аксын, азыг дижин чара шелип,
Чодазын чара хап, кымчыланып,
Кара кишти сүрүп үнүпкен.
Үш хемни кешкеш,
Үш артты ашкаш,
Кылын кара арганың эдээнде бар чыдып-тыр.
Ызырты четкеш, киштиң кудуруунуң дөзүнден алгаш,
Чуу тыртып сегирип ап турган-дыр.
Аксын томагалааш,
Алдын, мөңгүн меңгизин иштинче
Киир каап ап-тыр.
Ам Коңгар-Баадай
Артыштыгның аңы-меңин хээ чаза аткаш,
Айдың-Кыскылдыц адыр кулаа көзүлбес кылдыр,
Артынгаш дедир чоруп каан.
Эгер, казар ыттар ийи адыгыр кара сыынны
Ызырып алгаш чанар
Чаңчылдыг ыттар чүве-дир.
Аал биле аразы дүштүктүг черден
Мурнап чанар ыттар чүве-дир.
Аалының бетинде кес баалыктың бетинде
Чыдар ыттар бооп-тур.
Коңгар-Баадай соондан чедип келгеш:
— Чанар чаңыңар-биле чана бербейн,
Чүге чыдар ыттар силер?—деп айтырып-тыр.
— Аалывыста Айдың-Кыскыл аътты
Баглаар баглаажывыста
Калчан-Сарыг аът тур.
Оон корткаш, сүрээдээш,
Чыдыр бис — деп-тир.
— Аалдап келген аалчывыс боор чадавас
Ары-чаавыс-даа боор чадавас,
Силер кичээнип, болганып,
Мурнап барып көрүңер!—деп
Ийи ыдынга чугаалап-тыр.
Ийи ыт барган соонда, [аътты]
Бирээзи эзерниң башкы бажы-биле
Катай сыырып,
Бирээзи соңгу бажы-биле
Катай сыырып туруп-турлар.
Коңгар-Баадай соондан чортуп кирип кээп-тир.
Эге-Дугураан эгер, казар ийи ытты
Тос каът демир бажыңче кииргеш,
Шоочалап каап-тыр.
Өгден улуг эр үнүп келгеш,
Артыын дүжүржүр деп барып-тыр.
Эъдин, кежин-даа дүжүрүштүрбейн,
Боду эът каар азар сери кырынче
Октавыдып-тыр Коңгар-Баадай,
Ол кижи Коңгар-Баадайга бараалгап,
Мендилежип турган чүвези турган-дыр.
Өгге кирип кээп-тир.
Кирип келгеш:
—- Аал-чуртуң кайдал,
Адың-чолуң кымыл?— деп,
Коңгар-Баадай айтырып-тыр.
— Улуг-Сарыг аъттыг,
Эӊ Шара-Mөгe мен — деп-тир.
— Агым-биле аалдап келген
Аалчы кижи мен,
Аъдымны ыттарың чипти, эжим — деп-тир.
— Ийи ыттың чаңын билбес эвес сен!—деп,
Эге-Дугураан кадыны чемелеп олуруп-тур.
Чаа, изиг шайны хайындырып,
Изиг эътти дүлгеш,
Эжи-биле деңге олуруп-тур.
Коңгар-Баадай аъттангаш чорупкан.
Эвээш-биче малындан
Сес диштиг өле, сес диштиг ала
Ийи малын чедип кээп-тир эвеспе.
— Бирээзи хөлүңнүң орну болзун,
Бирээзи көгээржииңниң аксы болзун!— дээш,
Ийи аъдын берип-тир.
Ол эшти үш хемни кежир,
үш артгы ажыр үдеп эрттиривит,
Эге-Дугураан кадын — деп,
Коңгар-Баадай чугаалап-тыр.
Үш хемни кежир,
Yш артты ажыр
Үдеп чоруп каап-тыр,
Эге-Дугураан кадын..
— Че, сен Коңгар-Баадайга
Күш четпес кижи-дир сен,
Канчаар сен?—деп,
Коңгар-Баадай чокта каттыжып турганы
Эге-Дугураан кадын чугаалап
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
— Мен күш четпес-тир мен.
Сүр-сүнезин база бар болза,
Бир канчаар ийик мен — деп,
Эң Шара-Mөгe чугаалап туруп-тур.
— Бо бар чыткан сыныңның бажында
Үш дилик калчан каът бар.
Ортузунда калчан каътта
Үш мыйгак бар.
Ооң бирээзинде сүлде чаяан ында боор — деп,
Эге-Дугураан кадын чугаалап-тыр.
Ол-ла чоруткаш, ол сынның ужунга келирге,
Үш дилик калчан каът көстүп келген.
Харап көрүп олурарга,
Үш мыйгак оъттап кылаштап чоруп-тур.
Демги ийи аъдын салгаш,
Эзер, чонаан тайга даш аразынга шыгжааш,
Үш мыйгакты кедеп чоруп каап-тыр.
Үш мыйгакты кедеп келирге,
Бирээзи ишти черге дээп чоруур
Мыйгак бооп-тур.
Ол мыйгакты кес баш тыртып тургаш,
Адып туруп-тур.
Ол мыйгактың иштинден
Алдын хааржак уштунуп чаштай берип-тир.
Ол хааржакты чүгүрүп баргаш,
Чара тептип-тир.
Үш алдын өдүрек ужуп үнүп-тур.
Ол өдүректен аът баштыг хартыга бооп
Ужуп үнүп-тур.
Үстүү оранга үш үндүрүп,
Алдыы оранга үш киирип
Сывырып-тыр эвеспе.
Алдыы оранга кирип келгеш,
Борбак кара дааның кырынга
Үш өдүрээн чидирипкен-дир
.
Ол борбак дагның кырынга
Аът баштыг хартыга бооп алган
Эӊ Шара-Мөгe хонуп ап-тыр.
Борбак кара даг дээн чүвези
Улуг кара мөгениң
Малгаш кара тос каът бажыӊы бооп-тур.
— Чүү болду, Эге-Дугураан кадын?—деп
— Одун оттулуп көр, Эге-Дугураан кадын — деп,
Коңгар-Баадай чугаалап чыдып-тыр.
Одун оттулуп көөрге,
Үш өдурек Коңгар-Баадайның
Ужунда-бажында ужуп туруп-тур.
— Чүве-даа чогул — дээш,
Одун катап өжүр булгапкаш,,
Кадын катап чыдып ап-тыр.
«Чүве чок-тур» деп
«Чүнү ынчаар кадын боор?»—дээш,
Коңгар-Баадай туруп кээп-тир.
өдүректиң бирээзи думчуунче,
Бирээзи үдүнче,
Бирээзи хойнунче кирип туруп-тур.
Катап чыдыш алгаш, көрүп чыдарга,
Малгаш кара бажыңының дүндүүнде
Аът баштыг кара хартыга олуруп-тур.
Бүдүү торгун-чемзээн сывырып олуруп-тур.
«Кижи өзү баарынче салыптыӊ, эжим»—дизе,
Эң Шара-Мөге бооп-тур.
— Ыттарын аъдын чиптерге,
Таан кончуг эзеп-човап олурдум,
Чаалап келген ары-чаам-дыр сен,
Аалдап келген аалчым эвес — деп,
Коңгар-Баадай чугаалап-тыр.
Эң Шара-Mөгe кирип кээрге:
— Эки чугаа чугаалап олур, эш — деп-тир, Коңгар-Баадай
— Сээң азыг дижиң кажара берген-дир,
Сээң ээн аалынга келгеш,
Эге-Дугураан кадының-биле
Эгечеп-хоначап турдум —деп-тир.
Эге-Дугураан кадынны албадап-торбадап,
Эки шайын хайындыртып,
Эьдиң, чемин эжи-биле кады
Дайнап олуруп-тур.
— Ам эртен бо карак четпес
Сарыг ховунуң ортузунга
Ийи боттуң шыдалы билзин!—деп,
Коңгар-Баадай чугаалап-тыр.
Даң, бажы шара,
Даш бажы кара шокар турда,
— Бис ийиде чөп, буруу чок боор, эжим — дээш,
Бирээзи сарыг ховунуң бажындан куду,
Бирээзи адаандан өрү
Девип чоруп каап-тыр.
Ийи эр сегиржип ап-тыр.
Бир айның алдан хонукта
Амыр-соксаал чокка үргүлчүлеп
Тутчуп туруп-тур.
Үжен хонукта тудушкаш,
Коңгар-Баадай Эӊ Шара-Мөгени
Кара черни хак кылдыр каап ап-тыр.
Боскун үзе кескеш,
Борбак бажын дээр шаар аскаш,
Мөң эъдин өрү шаар өргүп,
Чажып турган-дыр.
-— Ыяшчы эдерген ыт ышкаш,
Кижи дашты карактап чорааш,
Сезен бир халыын амы-тынын оскунуп чыткан
Ооӊ чаргаш тону кымга ажык болурул,
Эт, малы кымга мал болурул?
Ооң эдин-даа алгаш чоорул!— дээш,
Олуруп турган-дыр.
Коңгар-Баадай эки эрес эр
Аңын аңнап, алды-кижин кажырып,
Сүрүп өлүрүп чорааш, чанып кээп-тир.
Эге-Дугураан кадынны эвеген чанагаштааш,
Тос каът демир бажыңче кииргеш,
Шоочалап каапкан чүвези-дир.
Эге-Дугураан кадын:
— Шын сөзүм сөглээйн,
Шын өчүүм өчүүйн,
Мени салып үндүруп көр!—деп чыдып-тыр.
— Эки сөзүӊ, эки өчүүӊ чүл?
Чугаалап олур!—деп-тир.
— Сээң сооңда Хан-Шилги аъттыг
Эге-Байырты деп кижи келген.
Ооң-биле үш хонукта эгечеп-хоначап турдувус — деп-тир.
Оруннуң азар сегизиниң алдында
Чеден күстүк тамының иштинде
Нуруп бузуп чыдар—деп-тир.
Оруннуң азар сегизин бузуп кээп-тир.
Чеден күстүк тамының иштинде
Сарыг шайын хайындырып алган
Дери мыжыгайндыр шайлап олуруп-тур.
— Бо эрниң ямбылыын-хүндүлүүн!— дээш,
Курундан илбектээш,
Үндүр тыртып эккеп-тир.
— Мен албан көрүп алыйн — дээш,
Эге-Байырты үнгеш, олчаан чидип туруп-тур.
Соондан үнүп көөрге,
Доозуну кожайып туруп-тур.
«Че, ол хөөкүй-даа кайнаар баарыл?»—дээш,
Коңгар-Баадай боду эъттеп, шайлап олуруп-тур.
Эъттеп, шайлап алгаш,
Бичии алдын каңгай эзери-биле
Айдың-Кыскыл аъдын эзертеп тур.
Бичии азар-бажың саадаан куржанып,
Бичии дошкун кара чазын хоюндуруктап алгаш,
Барыын башкы чүгүн көргеш,
Чылдыктыг черни айга деңнээш,
Айлыктыг черни дүштүкке деңнээш,
Чорупкан иргин.
Удатпайн-дүдетпейн үш хемни кежип,
Үш артты ажып келип-тир.
Бичии Чиңге-Кара хемниң кыдыында
Бичии тос каът шил бажың көстүп туруп-тур.
Эге-Байыртынын Хан-Шилги аъды
Ол бажың чанында көстүп туруп-тур.
Чеде халыдып келгеш,
Хан-Шилгиниң чанынга
Айдың-Кыскылды баглап-тур.
Айдың-Кыскыл кырнының дүвү-биле
Хан-Шилги аъттың сиртиниң кыры-биле
Ай, хүн ойбаңайндыр хүннеп туруп-тур.
Кылаштап кээрге,
Тос каът шил бажыңны
Тос шооча-биле шоочалап каан бооп-тур.
Тос шоочазын кыңгырт кылдыр
Ажыда соп ап-тыр.
Кирип кээрге, Эге-Байырты база-ла
Дерин мыжырады шайлай берип-тир.
Тура халааш, Коңгар-Баадайны
Эге-Байырты бодунуң олурган
Олбук-кудузунче чалап олуртуп туруп-тур.
Олурарга, ширээзи углуп дүже берип-тир.
«Хөөкүйнүң бо эрниң чаптанчыын-чавырганчыын»—деп
Коңгар-Баадай Эге-Байыртыны ынчап олурган.
Чаа, Эгер-Байырты
— Өлүрүңге эки-дир бе?
Өзериңге эки-дир бе?— деп айтырган.
—Өлүрүнүң эки чүзү боор!
Өзер-төрүүр дег эки чүве кайда боор, акым — деп,
Эге-Байырты чугаалап-тыр.
— Иезинден төрээле ийи алышкы бооп
Көрээли, акым, амы-тыным
Өрүчүлеп көр, акым — деп-тир.
— Эдиң-малың чүү кижи сен?— деп,
Коңгар-Баадай айтырган-дыр.
— Эдим, малым-даа чок,
Тос каът шил бажыңым көжүрүп чоруур
Тос ак шарылыг мен — деп,
Эге-Байырты харыылап-тыр.
— Тос ак шарыңны ойладып кел!—диген.
Тос ак шарыны ойлаттырып келгеш,
Тос каът шил бажыңын чүдүрткеш,
Дедир чаныпкан чүвең иргин.
Көжүрүп эккелгеш, кодан шыырыныӊ кыдыынга
Хондуруп ап-тыр.
Ол дүне хонган эртен даң бажында
Улуг одун ужуткаш,
Акызының одунуң адаанга кезек олургаш,
~~Көк дээрни хоккугайндыр,
Кара дээрни хаккыгайндыр
Хөөмейлеп олуруп-тур.
— Чаңгыс дуңмам чүге муңгарады, сырынналды?- деп,
Коңгар-Баадай айтырып туруп-тур.
— Чаа, акым, барыын-башкы чүкте
Көк дээрниң кыдыын чурттап турар
Билигжи Сарыг-Мөге, Билигжи Кара-Мөге
Ийи алышкы-биле адыш-чарыш,
Оюн-наадымдан кылып көрээли — деп,
Дуңмазы чугаалаан.
— Ооӊ орнунга аӊдан аңнаалы,
Алгы-кештен кажыраалы
Дивес сен бе сен, кулугур!
Менден эрткеш, азар дээрниң ораны билзин,
Чадараан уссур—деп акызы кончаан.
— Ынаар барбас болза,
Чидиг бижектиң бизинден,
Чиңге багның бажындан баар мен— деп-тир.
— Болбас-даа, дөспес-даа кулугур-дур сен,
Ийи кижиниң күш-хүнезининден дөгер — деп,,
Акызы ынча дээн.
Ийи кижиниӊ күш-хүнезинин дөгергеш,
Ийи алышкы торгун-чемзээн азынгаш,
Чоруп каап-тыр.
Барыын-башкы чүгүн көргеш,
Ийи алышкы чоруп-ла каан.
Та кажанга, та чеженге чедир
Чораан чүве ыйнаан.
Доора карактыг, докпак баштыг
Кижи-даа чок оран болган-дыр.
Чоруп-ла олуруп-турлар.
Айдыӊ-Кыскыл аът:
— Эки эрлик кижи соонче хая көрүнмес чүве бе?— деп
Кылаштап олурган.
Эрге-Байырты эки дуӊмазы
Чочагай дег апарган чоруп олурган.
Хан-Шилги аъды тоолай дег апарган чоруп олурган.
Сигени сигенден артык мегежилдиг чаагай,
-Суу сугдан артык суӊгулак чаагай,
Черге дүжүрттүнгеш,
Эрге-Байыртыны аъшкарып-чемгерип,
Хан-Шилги аътты чемгерип тургаш,
Эрги хевинге киирип ап-тыр.
Алышкылар база-ла чоруп каап-тырлар.
Чоруп олурарга, чыдыг кара туманныг
Чүү-даа чок оранга таваржып кээп-тир.
— Кандыг черниӊ айы, хүнү чок,
Чыдыг кара туманныг боор чүвел?
Эки аъдым, Айдыӊ-Кыскыл?— деп,
Коӊгар-Баадай айтырып-тыр.
— Билир бе дээрге билир ышкаш,
Билбес бе дээрге билбес ышкаш,
Ай, хүн чок деп чүӊ боор?—деп,
Айдыӊ-Кыскыл аъды чугаалап-тыр.
— Билигжи Сарыг-Мөгениӊ тайга сында
Улуг-Сарыг аъдыныӊ тыныжы
Чамбы-дипти бүзээлээни бо-дур.
Билигжи Сарыг-Мөге
Тос чылын демир чааны дозулдур билир,
Уш чылын демир чааны уктулдур билир болгаш
Бисти уткуп болчап чорааны бо-дур.
— Эге-Байырты дуӊмаӊны эки сөгле
Кичээн, болгаан — деп,
Карак четпес сарыг ховунуӊ ортузунга
Билигжи Сарыг-Мөге Коӊгар-Баадай ийи
Ужуражып кээп-тир.
— Кайы кайызы дүже халааш,
Эжик дөрү дег черге бараалгажып-тыр.
— Эге-Байырты дуӊмам,
Канчаар ужуражып тур?- дээш,
Кылчаш кылдыр хая көрүнген.
Сугда ыяш дег сирилээн, кавылаан
Акызыныӊ артында сыӊнып туруп-тур.
«Орта дидир мен»— дээш,
Боду-биле деӊнештир тыртып эккеп турган-дыр.
Билигжи Сарыг-Мөгеден:
— Аал-чуртуӊар кайда боор?
Ат-шолаӊар кымнар боор?— деп айтырган.
-Чиге соӊгу чүктү эжелей төрээн,
Тайга сын дег Айдыӊ-Кыскыл аъттыг
Коӊгар-Баадай дээри мен боор мен.
Эге-Байырты дуӊмалыг,
Эге-Дугураан кадынныг.
Силерниӊ ат-алдарыӊар кым боор?— диген.
— Барыын башкы чүктү эжелей төрээн
Билигжи Сарыг-Мөге дээри мен боор мен — диген.
Чүдертей олурар мөге дуӊмалыг,
Чылын келир чааны уткуп болгаап билир болгаш
Уткуп болгаап чор мен, эштер-диген.
-Силер болза ийи кижи,
Мен болза чаӊгыс кижи,
Чунуӊ-биле оюн-наадым кылыр бис?-диген.
-Дарганнарныӊ кылып берген
Кадыг-кара чемзээ-биле болур бис бе?
Оюн-наадымныӊ баштыӊын
Мен эгелеп көрейн.
Мен болза чаӊгыс кижи-дир мен- деп,
Билигжи Сарыг-Мөге ынча дээн.
— Ийи алышкы катташкаш,
Узун сарыг ховунуӊ бажынга
Олуруп беринер!—деп-тир.
Ийи алышкы олуруптарга,
Билигжи Сарыг-Мөге
Башкы шолбан кылайып турда тырттынгаш,
Адар даӊны атсы тырттынып кээп-тир.
Даӊ саарыында ча туткан холунуӊ огу
Чайырткайнып турган.
Кес туткан холунуӊ ыжы
Буртуӊайнып турган.
Коӊгар-Баадайны көөрге,
Даштыы боду каӊ демир,
Иштии боду шулу хая турган-дыр.
Эге-Байырты дуӊмазын көөрге,
Эът-мага кижи турган-дыр.
Амы-тыны үш сыры чылан бооп,
Дээрже шөйлүп үнүп туруп-тур.
«Шак ону үзе адып каар-дыр»—дээш,
Огун салып чорудупкан чүвези-дир.
Ол ок Коӊгар-Баадайныӊ тейиниӊ кыры-биле
Сыыӊайнып эрткен.
Артында дирт дээн чүве-ле бар,
Хая көрнүп көөрге,
Эге-Байырты дуӊмазы ойта душкен чыдып-тыр.
Ары-чаага сүлбээревээн күжүрнүӊ
Чүрээ чайлы берди бе?—дээш,
Ханы ойнуӊ иштиндиве
Карыш бистиг казыдаан иштинче адыпкаш,
Кара сугну ушта адып үндүргеш,
Дуӊмазын шаптап үндүрүп туруп-тур.
Ол ынчап чыдырда
Билигжи Сарыг-Мөге чедип кээп-тир.
— Сээӊ-биле бис ийи
Дөрт ада-иениӊ кадырган
Дөрт кызыл чудуруу-биле
Туржуп көрээли!—деп туруп-тур.
Ийи аъдын так кылдыр кастааш,
Ийи боду дагдынып, шүгдүнүп туруп-тур.
Бирээзи сарыг ховунуӊ бажындан куду девип баткаш,
Бирээзи адаандан өрү девип чоктаан.
Сарыг ховунуӊ ортузунга
Хап-шак кылдыр сегиржип алган дээр.
Бир айныӊ үжен хонуунда үзүк чок
Тутчуп туруп-тур.
Ийи айныӊ алдан хонуунда
Доктаамал чокка тутчуп туруп-тур.
үш айныӊ тозан хонукта үргүлчүлеп туруп-тур.
Дөрт айныӊ чүс чээрби хонукта хүрешкеш,
Хурежир деӊгел тавыр эртип келгеш,
Шашкылажып каап,
Карак кулаан чушкужуп каап туруп-тур.
Ийи эр чыдып алгаш, хүрежип чыдар бооп-тур.
— Че, эжим, ийи бодувус
Хайыраан амы-тынывысты оскунар-дыр бис,
Амы-тынывысты камгалап үнзүвүссе кандыгыл?—деп,
Билигжи Сарыг-Мөге чугаалаан.
Эр кижи ырмалаан ырмазындан ара дүжерге,
Соӊгу сүнезини думчуунуӊ үдү чок,
Дөӊгүр көк буга бооп төрүттүнер — деп,
Коӊгар-Баадай ынча дээн.
Билигжи Сарыг-Мөге арып-чудап
өлүп каап-тыр.
Хоочун шынарлыг Коӊгар-Баадай
Ажырбайн, алдыртпайн дириг үнүп-түр.
Эжиниӊ мөӊ эъдин хээ чаза кескеш,
Боскун үзе кескеш,
Борбак бажын дээр шаар шанчып,
«Азар дээр дагыдым»— деп турган.
Билигжи Сарыг-Мөгениӊ эки аъдын
Изиг сарыг ховуга ыыттавас кылдыр,
Изиг тарбы кииргеш,
Соок сугну ишпес кылдыр,
Соок тарбы киирип каап-тыр.
Демир кижен-биле киженнээш,
Демир суглуун ужулгаш,
Ээзиниӊ огун-чемзээн дергилээш,
«Чоруй алыр мен»— дээш,
Ол ховуга салыпкан-дыр.
«Эге-Байырты дуӊмамны
Канчап өлүрген чоор?»— дээш,
Аӊдара-дүӊдере тудуп туруп-тур.
Балыг-бышкын билдирбес турган.
Бүгү бодун шинчилеп көөрге,
Кежеге сагааныӊ адаанда
үш када берген чылан чораан.
үш када берген чыланны ап алгаш,
Думчуунуӊ үдүнче суккаш,
үш катап тарбыдаарга,
Эге-Байырты дуӊмазы дирлип келген.
Эге-Байырты дуӊмазын эдертип алгаш,
Коӊгар-Баадай чоруп каап-тыр.
Оъттуг, суглуг черге дүжүрттүнгеш,
Ал-боттары чемненип,
Эки аъттарын оъткарып-чемгерип,
Эрги хепке кирип туруп-тур.
Чиге барыын буруӊгу чүгүнден
Билигжи Кара-Мөге
өндүр тайга дег кара аъдын мунган.
Мурнунда доозуну даш долу дүжүп,
Соонда доозуну кызыл туман долу дүжүп
Чоруп олуруп-тур.
«Орта соруктуг, орта таптыг
Бараалгаар сен!—деп, дуӊмазын
Коӊгар-Баадай чагып олурган.
үш эки эрлик кара ховунуӊ ортузунга
Чаӊгыс илиг дудуу чок,
Ийи илиг артык чок черинге
Ужуражып кээп-тир.
Оон-моон дүже халыжып,
Бараалгажып туруп-тур.
«Эки дуӊмам Эге-Байырты
Канчаар бараалгап тур?»—дээш,
Кылчаш кылдып каап-тыр.
Сугда ыяш дег сирилээн, кавылаан,
Коӊгар-Баадайныӊ артында
Оӊгуланып туруп-тур.
«Орта дидир мен»— дээш,
Боду-биле деӊнештир тыртып эккеп туруп-тур.
— Арныӊар-бажыӊар айга-хүнге аянчып калган,
Аът-хөлүӊер аян-чорукка суладап калган,
Ат-чолуӊар кым боор, эштер?—деп,
Билигжи Кара-Мөге айтырып турган.
— Чиге соӊгу чүктү эжелей төрээн,
Тайга-таӊды дег Айдыӊ-Кыскыл аъттыг
Коӊгар-Баадай дээри мен боор мен,
Эге-Байырты дуӊмалыг,
Эге-Дугураан кадынныг — дээн.
— Кайы чедер, кайы сунуп
Чораан улус силер?—деп,
Билигжи Кара-Мөге айтырган.
— Билигжи Сарыг, Билигжи Кара-Мөге
Ийи алышкы-биле
Оюн-наадым кылыр дээш,
Келген улус бис — деп-тир.
Улуг сарыг кижиден
Чүнү көрдуӊер, эштер?—деп,
Билигжи Кара-Мөге айтырган.
— Бежен сыын, бежен мыйгак [өлүрген]
Ындыг кижи чыткан.
Оттуруп чададывыс — дээннер.
— Силер кайыын оттуруп шыдаар силер!—деп-тир.
— Чаа, эштер, силер болза ийи кижи,
Мен болза чаӊгыс кижи-дир мен,
Дарганнарныӊ кылып берген
Кадыг-кара чемзээ-биле
Көржүп көрээли — деп,
Билигжи Кара-Мөге ынча дээн.
— Ындыг-дыр — дишкеннер.
— Кара ховунуӊ бажынга
Ийи алышкы каттажып бериӊер!
Мен оюн-наадымныӊ баштыӊы
Мен мурнаайн — дээш,
Ийи чүкче тарап чоруп кааннар.
Кара ховунуӊ бажынга баргаш,
Коӊгар-Баадай мурнунга олургаш,
Чарын болгаш төжүн чаткаш, олуруп турган.
Билигжи Кара-Mөгe кес баш тыртып барып-тыр.
Эртен тырттынган боду
Башкы шолбан кылайгыже,
Тырттынып кээп-тир.
Ча туткан холунуӊ халбыыш одун
Хайтыгайндыр тыртып келип-тир.
Кес туткан холунуӊ кезиниӊ ыжын
Буругайндыр тыртып келирге,
Ышкыныпкан чүвеӊ иргин.
Коӊгар-Баадайныӊ, төжүнге деггеш,
Көк демир дегген дег,
Шак дээш чаштап турган.
Чаа, Билигжи Кара-Мөге
Хап чедип кээп-тир.
— Дөрт ада-иениӊ кадырган
Дөрт чудурук-биле көржүп көрээли—- дээш,
Ийи эрлер сезен буур кежи содакты
Иштинден ыгый-дагый кедип турган.
Тозан буур кежи содакты
Даштындан ыгый-дыгый кедип турган.
Ийи эр бирээзи сарыг ховунуӊ бажындан,
Бирээзи сарыг ховунуӊ адаандан
Эгелеп девип-тир.
Ийи эр хап-шак кылдыр
Сегиржип ап-тыр.
Чаа, бир айныӊ үжен хонукта
үзук-соксаал чокка
Тутчуп кээп-тирлер.
Ийи айныӊ алдан хонукта
Доктаал чокка тутчуп кээп-тирлер.
үш айныӊ тозан хонукта
үзүк чокка тутчуп-турлар.
Дөрт айныӊ чүс чээрби хонукта
Хүрежип келгеш, шаг-шинээ төнгеш,
Туруп алгаш шашкылажып каап,
Карак-кулаан чушкужуп каап-тырлар.
Ийи эр чыдып алгаш,
Карактарын чушкужуп каап,
Арын-бажын дырбактажып каап чыдып-тыр.
Билигжи Кара-Mөгe
Назын-харын айтыржып кээрге,
Коӊгар-Баадай ийи хар улуг бооп-тур.
- Сезен бир амы-тынывысты
Камгалап көрзүвүссе, кандыгыл?— деп
Айтырган-дыр:
— Эр кижи ырбалаан ырбазындан ара дүжерге,
Соӊгу сүнезини думчуунуӊ үдү чок
Дөӊгүр көк буга бооп төрүттүнер чүве дээни кай
Кайыын боор!—дээн.
Чаа, Билигжи Кара-Мөге
Арып, чудап өлүп каап-тыр.
Коӊгар-Баадай хоочун хораалыг кижи
Ажырбайн үнүп-түр.
Эжиниӊ эъдин чара-чире кескеш,
өргүп, чажып турган.
Борбак бажын одура кескеш,
«Дээр дагыдым»—деп турган.
Дээр шаар шанчып кааш,
Ээзиниӊ эки аъдынга огун-чазын дергилээш,
Изиг оътту оъттавазын —дээш,
Изиг тарбы-биле киирип,
Соок сугну ишпезин — дээш,
Соок тарбы киирип турган.
Аъдыныӊ демир суглуун ужулгаш,
Он ховаа салып-тыр.
Эки дуӊмазы Эге-Байыртыны эдерткеш,
Чиге барыын бурунгу чүгүнче чоруп-тур.
үш хемни кешкеш,
үш артты ажып кээп-тир.
Одар-мелчиир, бажыд-балгат деп чүве
Чырыткылыг көстүп туруп-тур.
үш кода-сүмениӊ чанында
Тей бе дээрге өг ышкаш,
Улуг өг көстүп-түр.
Ол өгнуӊ даштында
Аът бажы очурлуг
Улуг кара баглаашка дүжүп-түр.
Алдын-сара өргээге кирип кээп-тир.
Кирип кээрге, хүнден айдан шолбанныг,
үнген хүнден херелдиг,
Алдын-Сарала кадын
Олуруп туруп-тур.
Кадын-биле мендилежип-чугаалажып-тыр:
— Кайын үнген улус силер?
Кайы чедериӊерил?— деп,
Кадын айтырып туруп-тур.
— Чиге соӊгу чүктү эжелей төрээн
Айдыӊ-Кыскыл аъттыг
Коӊгар-Баадай мен боор мен.
Эге-Дугураан кадынныг,
Эге-Байырты дуӊмалыг кижи боор мен
Билигжи Кара-Mөгe биле
Билигжи Сарыг-Мөгени өлүргеш,
Черге калыр чевиниӊ үзүүн,
Чуртка калыр чуруунуӊ үзүүн
Алыр дээш келдивис — деп-тир.
— Ам-даа оларныӊ чевиниӊ үзүүн
Ап болбас силер.
Чүге дээрге барыын башкы чүгүнде.
Yш баштыг кара маӊгыс бар.
Оларныӊ укталып төрээн чүвези
Ол чүве — деп-тир.
Алдын-Сарала кадын
Сарыг шайын чигир-чимизи-биле
Шайладып туруп-тур.
Оон аъттангаш, ийи алышкы
Хап чоруп-тур, чоруп олурарга,
Чиӊге-Кара хемниӊ кыдыында
Тос каът алдын шил бажыӊ барааны
Көстүп кээп-тир.
Ол алдын шил бажыӊга барып
Дүжүп-түр, дүшкеш, кирип кээп-тир.
Кирип кээрге, үнген айдан шолбанныг,
үнген хүнден шолбанныг,
Ийи даӊгына олуруп-тур.
Ол ийи даӊгыналар-биле мендилежип,
Чугаалажып олуруп-тур.
Чугаалажып, таныжып кээрге,
Билигжи Кара-Mөгe биле
Билигжи Сарыг-Мөгениӊ
Ийи кадайлары ол бооп-тур.
Баштай кирген улуг өгде
Алдын-сарала кадын
Билигжи Кара-Мөге-биле,
Билигжи Сарыг-Мөгениӊ иези бооп-тур
— Силерни өлүрзүн дээш,
Мегелеп орары ол-дур.
Yш баштыг кара маӊгыс
Укталган угу-даа эвес — деп,
Ийи даӊгына ону сөглеп-тир.
— Арган, кырган куякты өлүрүп кааш,
Кулактыӊ дыжы-биле чурттаар — деп,
Ийи даӊгына чугаалап-тур.
— Эр кижи аазаан аксын ээлевеске,
Соӊгу үеде думчуунуӊ үдү чок
Дөӊгүр көк буга бооп төрүттүнер чүве — дээн.
— Чоруур-дур — деп, Коӊгар-Баадай
Мону сөглеп-тир.
— өлбээн бодуӊ өлүп-даа болур,
өшпээн одуӊ аа өжер сен — деп,
Болган чоктуӊ кырындан
Коӊгар-Баадай чоруур апарган.
Чиӊ шайын ижип,
Чигир-боовазын чип алгаш,
Ийи алышкы чорупкан.
Ийи алышкы үш хемни кежип,
үш артты ажып чоруп-тур.
Карак огу четпес кара хову
Шөйлү берген чыдып-тыр.
Кара ховунуӊ ол чарык кыдыында
Хаялыг кара тайга көстүп чыдып-тыр.
Кара ховунуӊ ол чарыы, бо чарыы
Чеже хире чер деп бодаар сен?—деп,
Айдыӊ-Кыскыл Коӊгар-Баадайдан айтырып-тыр.
— Кара ховунуӊ ол чарыынга чедир
Чеди айлыктыг чер деп
Бодап тур мен — деп, Коӊгар-Баадай чугаалаан.
— Ол чарыында чыткан
Хаялыг кара тайга
үш баштыг кара маӊгыс ол чүве — деп,
Айдыӊ-Кыскыл чугаалаан.
Кара тайганыӊ орту үезин
Бодап салыптар
Эргектиг эр болза — деп,
Айдыӊ-Кыскыл чугаалаан.
Дошкун кара чазыныӊ кирижин дыӊзыткаш,
Карыш бистиг огунуӊ бизин оттуктааш,
Кес тырттынгаш турупкан.
Кара эртен тырттынгаш,
Башкы шолбан кылайгыжеге
Тырттынып-тыр.
Ча тырткан холунуӊ бажындан
Чалбыыжын үндүр.
Кес тырткан холунуӊ бажындан
Ыжын буруладыр тырттынгаш,
Ышкына чоруй салып-тыр.
Коӊгар-Баадай туӊ сагаан дижин ырзайткаш,
Ай шолбан караан аӊдара көрүп,
Огунуӊ соондан көрүп туруп-тур.
Че-даа айлыктыг черни ок
үш шак болгаш,
Хаялыг кара тайганыӊ ортузунче
Караӊайнып барып кирип-тир.
Ол ок четкен соонда,
өртемчейниӊ ораны үш катап
Агын шашпып-тыр.
Алдыы талазы суг далай бооп,
үстүү талазы кара тайга бооп үстүп-түр.
Артында тирилээн чүве бар бооп-тур.
Коӊгар-Баадайныӊ эки аъды
Думчуу-биле чер шанчып алган
Согаӊайнып чыдып-тыр.
«Эки аъдым канчап баары ол?»— деп
Куспактап алгаш, ыглап оруп-тур.
Көрүп олурарга, чулчургайындан
Сирге дег кызыл хан төктүп кээп-тир.
«Мээн Айдыӊ-Кыскылым маӊаа өлүр бе?»—дээш,
Улуг эргээ-биле чода тудуп-тур.
Аъды биле кады аӊаа согаӊайнып,
Бир айныӊ үжен хонгаш, аӊаа өлүп-түр.
Демги ийи даӊгына:
«Коӊгар-Баадай аъды-биле каяа анаа чоруур?»—дээш
Ийи кара дас бооп алгаш,
Ужуп чоруп каап-тыр.
үш хемни кежир,
үш артты ажып кээрге,
Коӊгар-Баадай аъды-биле өлген чыткан.
Даӊгыналар Коӊгар-Баадайны
Алдын домбуда эмин ижирткеш,
Мөӊгүн домбуда эмин даштындан чуггаш,
Эми-биле эмнеп,
Дому-биле домнап туруп-тур.
«Эмин эрттир удудум бе?»— деп,
Арны-бажын суйбаттынып тургаш,
Халып каап-тыр, Коӊгар-Баадай.
«өлүр деп чүве ындыг амыр эвес,
өзе-менди чаагай орган болзуӊза,
Алдын кара кежегеӊни холувуска
Үш артыжап туткаш,
өрүп бээр бис» — деп чугаалаан.
Чаа, ам даартаныӊ белээнге амыр-менди
Соӊгузу хүннүӊ белээнге солун чаагай ужуражыылы — дээш,
Даӊгыналар-биле кады чоруп каап-тыр.
Aй чартыы он беш хонуктуг черден
Алдын-сарала кадынныӊ
өөнүӊ барааны көстүп кээп-тир.
Карыш бистиг казыдаан ушта тырткаш,
Кес тырттынгаш, алдын-сарала өргээни
Адып туруп-тур.
Алдын-сарала өг чаг өрттеткен дег
өрттенип үнүп туруп-тур.
«Кижиниӊ бодун алыр, алдын акшазын,
Мөӊгүн бөглезин чип каар,
Чаӊгыс кадынчык келбес»— деп
Ажынып, хорадап шыжыгып-тыр.
Ийи даӊгынаныӊ, тос каът шил бажыӊынга
Хап чедип кээп-тир.
Oл даӊгыналарныӊ өөнге келгеш,
Чиӊ шайын ижип,
Чаглыг эъдин чип,
Алдын-сарала кадынныӊ
Орган черинге кээрге,
Чүү-даа чок, өрт хуюу
Чип каап туруп-тур.
Ол ийи алышкыныӊ хая дег эдин,
Хараган дег малын
Көжүрүп алгаш, ийи алышкы
Хап чоруп олурган.
Ол ийи даӊгынаны Эге-Байырты дуӊмазынга
Бээp дээш кызып чораан.
- Мээӊ аал-чуртум,
Эге-Дугураан кадыным
Менди чурттап орар бе?
Төлгелеп көрүӊер — деп
Ийи кадынга чугаалаан.
Ийи даӊгына төлгелеп көргеш:
- Хамаарышкан Эге-Дугураан кадыныӊ-биле
Эге-Байырты дуӊмаӊ
Эгечип-ханычып чораан улус-тур.
Сени ийи алышкыга
өлүртүп кагзын деп чораан улус-тур.
-Кызыл тыным та тып алган,
Бо ийи даӊгынаны бо кулугурга бербээйн адыр.
Ол кулугур арган-кырган чеӊгезин алзын — деп
Бодап олуруп-тур.
Коӊгар-Баадай ийи алышкы
Дүн, хүн чок көжүп-ле орган.
Та чежеге кешкеш,
Бодунуӊ, чуртунуӊ чанынга
Душтуктуг черге келгеш,
өг хондурар черинге өөн хондуруп,
Бажыд тудар черинге бажыӊын хондуруп алгаш,
Эге-Дугураан кадынче кижи чорудупкан.
Эге-Дугураан кадын кээп-тир.
Оон эъттедип, шайладып туруп-тур.
— Эгежээн-ханыжаан Эге-Байыртыӊ-биле
Ажыл кожуп тур сен бе?— деп,
Коӊгар-Баадай ону сөглээн.
Эге-Байырты дуӊмазы тура халааш,
Дискек кырынга сөгүргеш, үне халаан.
Эге-Байырты эрги чуртунга,
Коӊгар-Баадай чаа чуртунга олуруп-тур.
Ам даарта даӊ сарыында
Эге-Байырты Коӊгар-Баадайныӊ
Будунуӊ адаанга улуг одун ужуткаш,
Будунуӊ адаанга бут баштап олургаш,
Эге-Байырты от адаанга олурда:
— Эки дуӊмам чүге кударады, сарыдады?—деп,
Коӊгар-Баадайдан кадай айтырып-тыр.
— Че, акый, барыын башкы чүкте
Долбан шокар аъттыг Талаандай-Мөге-биле адыг-чарыш,
Адаан-мөөрейден кылыыл — деп-тир.
— Ооӊ орнунга аӊ-меӊден аӊнаалы,
Алды-киштен кажыраалы дивес сен бе?
— Сен ынаар барбас болзуӊза,
Чидиг бижек бизинден,
Чиӊге багныӊ ужундан баар мен — деп-тир.
— Болбас-даа, дөспес-даа кижи-дир сен,
Ийи кижиниӊ күш-хүнезининден дөгер — деп-тир,
Ийи алышкы күш-хүнезинин дөгергеш,
Ийи аъдын мунгаш,
Чиге барыын чүгүнче чорупкан.
Чаа, ийи алышкы
Та чежеге, та кажанга чоруп олурган чүве.
Ийи алышкы айы-хүнү чок
Кара туманныг оранга
Таваржып чоруп орган чүве-дир.
-Кандыг черниӊ айы-хүнү чок
Кара туманныг болур чүвел,
Эки аъдым, Айдыӊ-Кыскыл?—деп айтырып оруп-тур.
- Билир бе дээрге билир ышкаш,
Билбес бе дээрге билбес ышкаш,
Тарлан-шокар аъттыг
Талаанда-Мөгениӊ аъдыныӊ
Чамбы-дипти бүзээлеп келгени
Ол-дур — деп, аъды харыылаан.
Азынган саадааныӊ хөлегези
Ай, хүннүӊ караан дуглап келгени бо-дур — деп-тир.
Эге-Байырты дуӊмазын Коӊгар-Баадай:
- Орта таптыг бараалгап көр — деп сургап чораан.
Тарлан-шокар аъттыг Талаандай-Мөге-биле
Ийи алышкы сарыг ховунуӊ ортузунга
Ийи илиг артык чок,
Чаӊгыс илиг дудуу чок черге
Ужуражып келип-тир.
Чүведен кортпас сүрээдевес
Коӊгар-Баадай эжик дөрү дег черден
Дүже халааш бараалгап-тыр:
-Чаӊгыс дуӊмам канчаар бараалгап тур эвес — дээш көөрге,
Коӊгар-Баадайныӊ артында база-ла сыӊнып турган.
— Ыяшчы эдерген, сугга кирген ыт ышкаш,
Бо чүү чүвел?—деп-тир.
- Эки эштиӊ силерниӊ дириг чакпааӊардан корткаш,
Ынчап орары ол-дур — деп, Коӊгар-Баадай харыылаан.
Мендилежип, чугаалажып олуруп-тур.
Арныӊар, бажыӊар ай-хүнге аянчаан,
Аъдыӊар-хөлүӊер аян-чорукка суладаан
Улус-тур силер.
Кайы сунуп чораан оолдар силер?—деп айтырып-тыр.
- Аа, силерниӊ-биле өӊ-тала болур дээш,
үнген бис — деп, Коӊгар-Баадай ынча дээн.
- Сагыш чокка сагыш киирген,
Угаан чокка угаан киирген,
Талаандай-Мөге-биле адыш-чарыш кылыр бис — дээш,
үнмедиӊер бе, чоп мегелеп олур сен?—деп,
Талаандай чугаалаан.
-Илереди айыткаарындан корткаш,
Сылдарады айыткап олур мен — деп,
Коӊгар-Баадай чугаалаан.
Талаандай-Мөге биле Коӊгар-Баадай
Дөрт кызыл чудуруу-биле көржүр бооп-тур.
Ол ийи он сес өөктерин чешкеш,
Ийи эдээн азынгаш девип, шорлуп үнүп турлар.
Сарыг ховунуӊ ортузунга таваржып келгеш.
Ийи боду дидинмейн,
Буганыӊ хыйыртаары дег хыйыртажып эртип-тир.
Бир келирде буураныӊ чөӊгээзи-биле
Чөӊгээлежип эртип-тир.
Бир келирде чөп-буруу чокка
Сегиржип ап-тыр.
Даг черни шөл кылдыр,
Шөл черни даг кылдыр
Тыртып туруп-турлар.
Бир айныӊ үжен хонуунда
үргүлчү тутчуп туруп-тур.
Ийи айныӊ алдан хонуунда
Доктаал чокка тутчуп келген дээр.
Yш айныӊ тозан хонуунда
үргүлчүлеп тутчуп турган,
Дөрт айныӊ чүс чээрби хонуунда
Тутчуп келген.
Ийи эрниӊ хүрежир деӊгел-дамыры
Эртип калган, туруп алгаш, шашкылажып,
Карак, кулаан чушкужуп тургаш-ла,
Назын-харын айтыржып турган.
Талаандай-Мөгениӊ назы-хары
Коӊгар-Баадайдан улуг кижи бооп-тур.
Иезинден төрээле ийи алышкы бооп,
Амы-тынын камгалажып,
Чугаалажып туруп-тур.
Талаандай-Мөгени ары-чаа чип барган дизе,
Коӊгар-Баадайныӊ изин истээр,
Коӊгар-Баадайны ары-чаа чиген дизе,
Талаандай-Мөге изин истээр мындыг бооп-тур
Кайы-кайызы карыш бистиг казыдааныӊ бизин чылгап,
Бады-даӊгыраан бержип-тирлер.
Ынчангаш ийи боду сөгүржүп каап-тыр.
— Чаа, сээӊ бо дуӊмаӊ Эге-Байырты
Сагыш чокка сагыш киирер,
Сарыг аътка кымчы кагар кижи-дир,
Ооӊ оруун эдербейн чор — деп-тир.
Коӊгар-Баадай оран-чуртунче чанып каан.
Эге-Байырты дуӊмазы-даа чанып каан-дыр.
Ийи алышкы чанып келгеш,
Човаан боттары дыштанып,
Човаан аъттары дыштанып-тырлар.
Бир эртен даӊ сарыында
Коӊгар-Баадайныӊ одунуӊ адаанга кезек олургаш,
Көк дээрни хөккүгайндыр,
Кара черни хаккыгайндыр,
Хөөмейлеп олуруп-тур.
— Ча, ам бо чүге кударадыӊ,
Чүге сарыннадыӊ, кулугур?— деп-тир.
— Чаа, акым, чиге соӊгу чүкте
Тевек Сарыг-Мөге, Чүдерти
Кара-Mөгe ийи алышкы-биле
Адаан-мөөрейден кылыылы — деп-тир.
— Дээр кыстары Теве-Ногаан ийи кадынын
Тегерип көрээли — деп-тир.
— Аа, сен кулугурдан эрткеш,
Дүктүг даванныг чүвениӊ
Дөрт даваны турлуп калыр оран-дыр — деп,
Коӊгар-Баадай ынча дээн.
—- Сен хамаан чок, эки эр Коӊгар-Баадай мен,
Мээӊ эъдим биле кежим
Кээр, келбес чер-дир.
Эртине мунуп алгаш,
Айдыӊ-Кыскылдыӊ бажы, дүгү
Кээр, келбес чер-дир.
— Сен ынаар барбас болзуӊза
Чиӊге багныӊ бажындан,
Чидиг бижектиӊ бизинден боор мен — деп,
Эге-Байырты дуӊмазы ынча дээн.
Ийи алышкы күш-хүнезинин
Деӊге дөгертинип туруп-тур.
Эге-Дугураан кадын бир эртен туруп келгеш:
Азырганчыг-даа, кээргенчиг-даа амытан-дыр сен.
Конгар-Баадай ары-чаага баарда,
Сыырып алыр балар эртинезин
Сеӊээ оорлап берип көрейн — деп
Эге-Байыртыга чугаалаан.
Эге-Дугураан кадын чоруткаш,
Коӊгар-Баадайныӊ балар эртинезин
Оорлап эккеп-тир.
Ийи алышкы чиге соӊгу чүктү көргеш,
Чоруп каап-тыр.
Эге-Байырты боду эр кижи деӊинге
Чоруп-даа олурар,
Аъды аът деӊинге чоруп-даа олурар
Мындыг бооп-тур.
Элеш дээр, караш дээр,
Доора карактыг кижи чок оранга
Чоруп олуруп-тур.
— Эки эрлик кижи соонче
Эргип көрбес бе, Коӊгар-Баадай?— деп,
Аъды чугаалап-тыр.
Эге-Байырты боду чочагай дег апарган,
Аъды бора-тоолай дег апарган
Чоруп олуруп-тур.
«Олут кижиге чугаа болган,
Чорук кижиге саат болган
Бо-ла чүвени!»—дээш,
Дошкун кара чаныӊ
Алдан сес кошказыныӊ чанынга
Эге-Байыртыны киир идип ап олуруп-тур.
Хан-Шилги аъдын алдын-мөӊгүн меӊгизинче
Киир каап ап-тыр.
Кежегелиг кара сынныӊ кырынга үнүп кээп-тир
Ооӊ ындында карак огу чедип болбас,
Кара шынаа чыдып-тыр.
— Бо кара шынааже кижи кирип
Болбас чер-дир, Коӊгар-Баадай.
Кедээзинде көп кара шатты дектээр-дир — деп
Эки аъды ынча дээн.
— Көстүп чыткан кара шынаа чыткыже,
Көп кара шатче үнгеш канчаар?—дээш,
Кара шынааже кириптип-тир.
Хап кирип келирге,
Соок деп чүвези инек мыяа
Чарлып чаштап турар,
Чыдыг кара малгаштыг,
Соок оранга таваржып келип-тир.
Айдыӊ-Кыскыл эзеӊгиден кылдыр
Чара-диле челип орар.
Кара шынааны орту киир челип орда,
Эзер чавызындан шыыгайнып олурган.
Айдыӊ-Кыскыл могап-даа калбас,
Шылап-даа калбас чоруп олурган.
Баштай кирерде эзеӊгиден диле челип,
Соонда кирерде эзер чавызындан кылдыр
Чоруп олурган.
Ол аът могап, шылап-даа болбас болган.
Ол чоруп олурарга,
Чер-дээр аксы эрткен ышкаш кыннып турган.
-— Чүү мындыг чүве болду?— дээш,
Айдыӊ-Кыскылдыӊ аксын тырткаш,
Дыӊнап тургаш, көрүп турган.
Айдыӊ-Кыскылдыӊ дөрт даваныныӊ
Дошталган коӊгураазыныӊ даажы,
Коӊгар-Баадайныӊ салыныӊ
Дожаӊналган дожунуӊ даажы
Чер, дээр аксы коӊгурткайнып
Турган ышкаш болган.
Ындыг кончуг соок оран чүвеӊ иргин.
— Дүшкеш сидиктээн сидииӊни
Көрүп көрем, Коӊгар-Баадай?—деп,
Аъды чугаалап турган.
Сидиктээн сидик черге четкелек чорааш,
Кожая доӊуп турган.
«Соок оран деп мону ынчаар чүве бе,
Эки аъдым?» — деп-тир.
Бир айныӊ үжен хонуунда
үргүлчүлеп чоруп келгеш,
Ол соок орандан уштунуп үнүп-түр.
Ол-ла хап олурган.
Кежегелиг ак сынныӊ кырынга үнүп келген.
Карак оду чедип болбас,
Куургактыг элезинниг сарыг хову көстүп келген.
-Бо сарыг ховуже барып болбас,
Дуу кедээзинде ак шатты эдектээр чер-дир,
Коӊгар-Баадай — деп, эки аъды чугаалаан.
—Көстүп чыткан сарыг хову чыткыже,
Ак шатты эдектеп чыткаш чоорул?—дээш,
Сарыг ховуже кирипкен дээр.
Инек мыяа мыргыткайндыр хайнып чыдар
Изиг оранга таваржып келип-тир.
Көгээрээн-хөргээн Коӊгар-Баадай
Сарыг ховуну одурту хап каап-тыр.
Айдыӊ-Кыскылдыӊ эзеӊгизинден
Элезин коӊгурап куттулуп олурар чер бооп-тур.
Орту хире чорда,
Айдыӊ-Кыскылдыӊ
Эзер чавызындан шыыгайнып
Олуруп туруп-тур.
-Эки эрлик кижи соонче
Хая көрүнмес бе, Коӊгар-Баадай?—деп,
Айдыӊ-Кыскыл аъды чугаалаан.
Хая көрнүп көөрге,
Айдыӊ-Кыскылдыӊ мыяктаан мыяа
Черге четкелек чорааш,
Хуртугайндыр хып үнүп чораан-дыр.
-Изиг оран деп мону ынча дээр чүве бе,
Эки аъдым?—деп, Коӊгар-Баадай
Аъдынга чугаалаан.
Бир айныӊ үжен хонуунда үргүлчүлээн,
Ол сарыг ховудан уштунуп үнген-дир.
Кеден сарыг ховунуӊ ортузунга четкеш,
Коӊгар-Баадай карыш бистиг кызыл казыдаа-биле
Сарыг ховунуӊ ортузунче киир аткаш,
Кара сугну пойтыгайндыр
Ушта адып турган-дыр.
Чаа, дошкун кара чаныӊ
Алдан сес дошказыныӊ аразындан
Коӊгар-Баадай Эге-Байырты дуӊмазын
Уштуп алгаш, эр боттары
Ол сугга аъштанып-чемненип,
Эки аъттарын ол сугга суггарып турда,
Човаан боттары дыштанып алгаш,
Човаан аъдын дыштандырып алгаш,
Ам-на ийи алышкы чоруп каап-тыр.
Эге-Дугураан кадынныӊ оорлай берген
Балар эртинезин Эге-Байырты сыырып ап-тыр.
Эге-Байырты-даа, Коӊгар-Баадайдан
Дудак чок, оон артык эптиг-таптыг
Чоруп олуруп-тур.
Аъды-даа, боду-даа чиге соӊгу чүгүнден
Кара доозун хайныгып чоруп олуруп-тур.
Сарыг ховунуӊ ортузунга
Чиге соӊгу чүктүӊ
Тевек Сарыг-Мөге, Чүдерти Кара-Мөге
Ийи алышкы-биле дөрт алышкы
Чаӊгыс черге таваржып келип-тир.
Дөрт боду удур-дедир мендилежип,
Бараалгажып туруп-тур.
Дөрт боду чугаалажып,
Ат-шолазын айтыржып туруп-тур.
-Барыын башкы чүгүнден үнген улус бис,
Тевек Сарыг-Мөге, Чүдерти Кара-Мөге
Ийи алышкы силерниӊ-биле
Оюн-таамык кылыр дээш,
үнген улус бис - деп-тирлер.
—Ындыг-дыр, ийи бодувус —
Тевек Сарыг-Мөге, Коӊгар-Баадай
Бо турган черивиске
Дөрт кызыл чудурук-биле көржүүлү,
Ийи дуӊмавыс дуу чыткан
Калчаа далайныӊ ол чарыынга
Адаа оюн-таамык кылзын — деп,
Тевек Сарыг-Мөге ынча дээн.
Ийи боду-даа дагдынып, шүгдүнүп туруп калган.
Ийи дуӊмазы чоруп каап-тыр.
Удатпаанда ужур чок алгы-кышкы үнүп-түр.
—Тевек Сарыг-Мөге акым,
Мени өлүрдү, чидирди — деп кыйгы үнген.
Тевек Сарыг-Мөге олче ыӊай боор деп чыдырда,
Коӊгар-Баадай белинден куспактапкан иргин.
Коӊгар-Баадайны Тевек Сарыг-Мөге
өшку дег дегээлээш,
Час ойтур каап алган.
—Эге-Байырты эки дуӊмаӊ
Мени өлүрдү, чидирди — деп кыйгы салган.
Холдуӊ, буттуӊ күжү-биле
Амы-тынга четпейн чыткан.
Удаткан-дүдеткен чок
Эге-Байырты көөрге,
Бо аъдындан дүжүп чыткан.
Эр кижи эр эшке хайыралыг,
Эр аът ээзинге хайыралыг чүве болгай.
Тевек Сарыг-Мөгениӊ
Даг дижин чаак дөзүнге чедир
Чара тепкеш, час ойтур каап ап-тыр.
Ийи алышкы эмеглеп тургаш,
Тевек Сарыг-Мөгениӊ амы-тынын үзүп каап-тыр.
Ол ийи алышкыныӊ ийи аъдын
Демир суглуун ужулгаш,
Демир кижен-биле киженнээш:
—Бо ховунуӊ оъдун оъттап,
Суун ижип туруӊар!— дээш,
Ээлериниӊ торгун-чемзээн дергилээш,
Салыпкан иргин.
Ийи алышкы аъттангаш,
Чиге соӊгу чүгүн эргип чоруп каап-тыр.
Айдыӊ-Кыскыл бодап, сактып чоруп олуруп-тур.
—Бо Эрге-Байыртыныӊ эр боду канчап
Эр шинчи кире берди?
Эки аъды канчап
Эрес шинчи кире берди?— деп,
—Эге-Дугураан кадын Коӊгар-Баадайныӊ
Ары-чаага таваржырда
Сыырып алыр балар эртинезин
Мында оорлап берген боор — деп бодап чораан.
Эге-Байыртыны мурнай чорудупкаш,
Айдыӊ-Кыскыл соондан
Туман былгызын былгырып туруп-тур.
Балар эртине Эге-Байыртыныӊ
Чушкуузундан уштунуп чаштай берип-тир.
Коӊгар-Баадай ол балар эртинезин ап-тыр.
Ийи алышкы ийи сарыг ховуну дөткеш,
Ийи халыыннарны кежип келип-тир.
Сарыг баалык кырынга үнүп келип-тир.
Сарыг ховунуӊ ортузунда
Дөрт улуг демир чүрек өргээлер
Көстүп келип-тир.
Теве-Ногаан ийи кадыннарныӊ
өргээлери көстүп келген.
«Бо Теве-Ногаан кадыннар
Бисти билип каар болза,
Чер куду курт бооп үттеп кире бээр.
Дээр өрү куш бооп үне бээр»—деп-тир.
—Ындында турган демир чүрек өгнүӊ
үне бээр эжиин, үне бээр дүндүүн
Дуглап көр, Эге-Байырты — деп турган.
Коӊгар-Баадай карыш бистиг казыдаан
Уштуп эккелгеш, черже кире бээр черин
өргээлерниӊ адаан огу-биле
Халыптай адып туруп-тур.
Хей салгын бооп кииский бергеш,
үне бээр эжикти дискээ-биле дуглааш,.
үне бээр дүндүктү хөрээ-биле дуглааш,
Туруп ап-тыр.
Куш дег чүве ол өгнүӊ иштинде
Тооладыр долдурткайндыр ужуп,
Хаалгада халырткайндыр ужуп
Туруп туруп-тур.
—өлүрер дээш келген кижи сен бе?
өстүрер дээш келген кижи сен бе?—деп-тирлер.
өлүрер дээш-даа келбедим,
өстүрер, төрүдер дээш келдим — деп,
Коӊгар-Баадай ынча дээн.
Элээн үр болганда
—Кирип көр — деп-тир.
Кирип кээрге, тос каът ширээниӊ кырында
үнген айдан херелдиг,
үнген хүнден шолбанныг,
Алыӊгы чажынче алдын-мөӊгүн бадырган,
Соӊгу чажынче шуру-шуузун бадырган
Кончуг даӊгына олуруп-тур.
Коӊгар-Баадай ол даӊгынаныӊ
Сол чаагын суйбай чоруй,
Солагай будун база чоруй олуруп-тур.
Кадын-биле хөөрежип, чугаалажып олуруп-тур.
Кадын тура халааш, Тевек-Сарыг-Мөгениӊ
Yш ишкеш төтпес чемин хайындыргаш,
Алдын домбуга кудуп туруп-тур.
Yш чээш төтпес эъдин дүлгеш,
Салып туруп-тур.
Төдүзүн ижип чипкеш,
Ында дуймус олуруп турар бооп-тур.
Аъшты-чемни ишкеш, чээш,
Коӊгар-Баадай үне кылаштап келирге,
Эге-Байырты дуӊмазы ам-даа
өөк чавыдактавышаан турган.
—Каткан хувурааныӊ бажы, кулугур!
Чүдерти-Кара-Мөгени өлүрдүм дивес сен бе?
—Чүдерти-Кара-Мөгени өлүрдүм!—деп-тир.
—Кирип көр — деп, даӊгына чалаан.
Эге-Байырты кирип келген.
үнген айдан херелдиг,
үнген хүнден шолбанныг,
Даӊгына олуруп туруп-тур.
Ол даӊгына-биле мендилежип,
Чугаалажып олуруп-тур.
Даӊгына тура халааш,
Чиӊ шайын хайындырып,
Чигир-боовазын салып,
Эът-чемин дүлүп туруп-тур.
Ийи алышкы аӊаа
Човаан аъды дыштанып,
Човаан боттары дыштанып ап-тыр.
Чаа, ийи даӊгынаны алгаш, чоруур дээрге,
Сүт-Хөл суггаттыг,
Сүүр-Тей одарлыг,
Бистиӊ Хой-Сарыг, Кулун-Сарыг
Ийи аъттарывысты тудуп эккелиӊер — деп,
Даӊгыналар ынча дээн.
Ийи алышкы ийи аъдын мунгаш,
Чоруп каап-тырлар.
Хап олурарга, дыка ыракта
Сая-түмен теве кадарган ашакка
Таваржып келип-тир.
Ашак-биле мендилежип, чугаалажып туруп-тур.
—Сүт-Хөл суггаттыг,
Сүүр-Тей одарлыг
Хой-Сарыг, Кулун-Сарыг кайдал, ашак?— деп айтырган.
- Ам-даа чеди чыл болгаш
Чедер силер — деп-тир.
—Сая-түмен теве кадарган
Ажыл-буурул ашак чорзуӊза-даа,
Алыс-чүрээӊ кара ашак-тыр сен — деп-тир.
—Сая-түмен тевеӊни төрүткеш,
Соон көрүп чыткаш, өл!—деп-тирлер.
Коӊгар-Баадай каккаш үнүпкен.
Ашактыӊ кадарган тевезиниӊ
Торум-Тевези тоглап дүжүп турган.
Эвээш-биче хап олурарга,
үш-дөрт кара инек кадарган ашак чораан.
Ол ашак-биле мендилежип,
Ужуражып турган-дыр.
—Сүт-Хөл суггаттыг,
Сүүр-Тей одарлыг
Хой-Сарыг, Кулун-Сарыг ийи аът кайда турарыл?
—Улуг ыракта эвес, үш кырны ажарыӊга,
Сүүр-Тейниӊ бажы көстүп,
Сүт-Хөлдүӊ барааны көстүп келир — дээн.
Ийи алышкы хап каап-тыр.
үш кырны ажып кээп-тир.
Сүт-Хөлдүӊ-даа, Сүүр-Тейниӊ-даа
Барааны көстүп келип-тир.
Хой-Сарыг, Кулун-Сарыг ийи аът
Көден сарыг барааны көстүп,
Быттанып туруп-тур.
— Хой-Сарыг, Кулун-Сарыгны
Канчап тудуп алырыл, эки аъдым?— деп,
Коӊгар-Баадай айтырган.
Тудуп алырыӊны, албазыӊны бодуӊ билгей сен.
Чадаган дег чарап чораан,
Хомду дег хозап чораан
Күжүр бодум ол кулугурларныӊ
Хыл балдырынче халый-ла бергей мен — дээш,
Ийи алышкы ийи аътта чеде берген.
Ийи аът ийи таӊды бажы көргеш,
Салып берип-тир.
Айдыӊ-Кыскылдыӊ аксын
Азыг диш чайыннады чаза шелипкеш,
Чодазын кажык сөөк чайыннады
Чара каккаш, салып туруп-тур.
Айдыӊ-Кыскыл удаткан-дүдеткен чок
Ийи аъттыӊ хыл балдырын кезе халып кээп-тир.
Алдан кулаш аргамчыны
Ийи аъттыӊ мойнундан кожа туткаш,
Супкан иргин.
Ийи аъды ийи чарыктап келгеш,
Айдыӊ-Кыскылдыӊ орту үезинден
Кылыжапкан дээр.
Коӊгар-Баадай хаван чадаг
Сүрүпте берип-тир.
Коӊгар-Баадайны ортун белинден
үзе кылыжапкан иргин.
Коӊгар-Баадай өндейген херээ-биле
Сүрүпте берген.
Боолайган мойнундан үзе кылыжапкан иргин.
Алдын кулаш аргамчызын ызырып алгаш,
Ийи аътты үстүү оранга үш үндүрүп,
Түмен сылдысты бир кылдыр,
Борбак бажы-биле соп келген.
Алдыы оранга үш киирип келген.
Ийи аът хая-даштыӊ аразынга ам
Шыгырт турупкан.
Коӊгар-Баадай ийи аътты
Аксы-дижи-биле хөөместеп,
Чүгеннеп ап турган.
Аксы-дижи-биле чедип алгаш,
Көндейген хөрээнге чедип келип-тир.
«Бай кижиниӊ чуртунга чыдып калган
Чарык бүлгээр дег хөөкүй хөрээмни!»—дээш,
Улай тарбыданып ап-тыр.
Белинге кээп-тир.
«Бай кижиниӊ чуртунга чыдып калган
Адыр далгыг дег хөөкүй белимни!»—дээш,
Улай тарбыданып ап-тыр.
Ийи аъттыӊ даваны сес кылыштыг туруп-тур.
«Карачал кижиниӊ аъдыныӊ дуюу
Чүге кара мыйыс боор чүвел?»—деп-тир.
«Хаан кижиниӊ аъдыныӊ дуюу
Хан кылыш болур чүве бе?»— деп-тир.
Тура шапкылааш октапкан-дыр.
Айдыӊ-Кыскылга кээп туруп-тур.
«Бай кижиниӊ чуртунга чыдып калган
Дүктүг көгээр дег хөөкүй аъдымны!»—деп-тир.
«Бай кижиниӊ чуртунга чыдып калган,
Адыр далгыг дег хөөкүй аъдымныӊ белин!»— дээш,
Улай тарбыдап ап-тыр.
«Айдыӊ-Кыскылдыӊ чедер черинге чедер,
Чоруур черинге чоруур силер бе, кулугурлар?»—дээш,
Кожа хап туруп-тур.
Алдыы, үстүү оранга тургузу
Сывыртап каан ийи аът
Чер ортузунга тургулапкан-дыр.
Ийи аътты ужур иткилээш,
Дөрт даванындан бөле шарааш,
Айдыӊ-Кыскылга арта каап ап-тыр.
Эстеди халыды челип олуруп-тур.
Даӊгыналарныӊ кодан-ширээзиниӊ
Чанынга келгеш, дүжүрүп салып ап-тыр.
Демги даӊгынаныӊ өөнүӊ чанынга дүшкеш,
Аъдын баглааш, көрүп турарга,
Эге-Байырты дуӊмазыныӊ
Хан-Шилги аъды
Демги даӊгынаныӊ баглаажыныӊ чанында туруп-тур.
—Че, Эге-Байырты кайнаар чордуӊ?— деп,
Коӊгар-Баадай айтырып турган.
—Ийи аътты сүрүп ыӊай боорда,
Доозун довураанга азып тенип келгеш,
Чанып келдим — дээн.
Эге-Байыртыныӊ кежегеден алгаш,
өл ыяш иригиже,
Кургаг ыяш куурааже эриидеп туруп-тур.
Коӊгар-Баадай:
-Бөлүк-даа болза чурттуг,
Бөкпек-даа болза малдыг кижи мен — деп-тир.
Ийи даӊгынаныӊ хараган дег малын
Казырады бөлгеш,
Хая дег эдин казырады чүдүргеш,
Даӊгыналарны эдерткеш,
Ийи алышкы чоруп каап-тыр.
Та чеже, кажа көштү ыйнаан,
Оран-чуртунуӊ кыдыынга кирип келип-тир.
—Аалды сен көжүрүп чоруп олур,
Мен аӊнап чанайн — деп,
Эге-Байыртыга Коӊгар-Баадай ынча дээн.
Коӊгар-Баадай Арзайтыныӊ таӊдызын
Кырлады аӊнап олурган.
Кыйыг черде кызыл элик оъттап чыткан.
Кызыл дытка деӊнеп чыткаш адып-тыр.
Эликте дээпкен болган.
Кызыл элиин каткан кара оол алгаш,
Ыӊай бооп-тур.
«Мен дег эът адып чиир эргээ чок
Көрүнчүк бе!» — дээш,
Кара баары каткыжеге каттырып-тыр.
Шат кыры черни аӊнап чоруп-тур.
Сараадак мыйгак оъттап чыдып-тыр.
Адыпкан-дыр, адарга дээпкен.
Демги-ле каткан кара оол база-ла
Алгаш ыӊай болган.
— Мен дег эът адып чиир эргээ чок
Көрүнчүк боор бе!
Кижиниӊ ийи аткан аӊын алгаш,
Баар дээш кара баары каткыже,
Каттырып туруп турган.
Сын кыры-биле черни кырлады
Аӊнап чоруп олурган.
Сырыглыг сыын оъттап чыткан.
Ол сыынны кызыл элге деӊнеп чыткаш,
Адып каап-тыр.
Оол алгаш база-ла ыӊай болган.
«Кижиниӊ үш аткан аӊын үжелдирзин
Алгаш баар хоранныг оол боор!»—дээш,
Аъдыныӊ аксын азыг диш чайнады шелипкеш
Чодазын кажык сөөк чайыннадыр шелипкеш,
Сүрүпкен-дир.
Хемин кешкелек, артын ашкалак чыдырда,
Сыр соондан четкен оолдуӊ
Узун дынындан алгаш,
Айдыӊ-Кыскылдыӊ эзеӊги баанга
үш ораай туткаш төрепчилепкен.
«Кижиниӊ үш катап аткан аӊын
үшкү биле алыр, кулугур сен!»—деп-тир.
Оол дап берген.
Коӊгар-Баадай белинден кужактап туруп-тур.
Коӊгар-Баадайныӊ анай өкпези
Аксындан ушта чаштап турган.
—Мен барыын башкы чүктен
Олчалап келген ийи даӊгыналарныӊ оглу мен.
Каткан кара аъттыг, Каткан-Кара оол деп кижи мен,
Адам ады Коӊгар-Баадай деп кижи мен деп-тир.
—Кижиниц адазыныӊ адын,
Кара таӊдызыныӊ аӊын
Аӊнап чоруур чүү мындыг
Дүктүг кара ашак сен?—дээш,
Кара баарын эзерниӊ бажынга
үш харлыктыр соктадып туруп-тур.
Эзериниӊ соӊгу бажынга
Ашактыӊ ак чуургазын
үш чуура дүжүрүп-түр.
—Амы-тыным оочулап көр, оол!— деп,
Коӊгар-Баадай ынча дээн.
Оол-биле ам таныжып, чугаалажып кээп-тир.
Улуг кадындан Улуг Каткан-Кара оол,
Биче кадындан Биче Каткан-Кара оол турган болган.
Каткан-Кара оол Коӊгар-Баадайны
өлеп-сөлеп алгаш, аалче алгаш чорупкан.
өөнге эккелгеш, Коӊгар-Баадай адазыныӊ
Адыр кара кежегезин чулуп туруп-тур.
—Даӊ адарга, хүн үнерге,
Ары-чаа сактыр ашак-тыр сен.
Деӊ эжин өлүрер деп чүве
Ындыг амыр эвес-тир — диген.
—Эжинге өлүрткен кижиниӊ
Төре-аралчып төрүүрү белен-дир,
Эжин өлүрген кижи
Төре-аралчыыры берге-дир — диген.
—Чаа, соӊгу, буруӊгу назын сактып,
Ашак кижи маанай көскеӊ кичээн!—деп,
Оглу чагаан.
Улуг-биче ийи Каткан-Кара-оолдар
Чанынче кээп турганнар.
Коӊгар-Баадай улуг-биче ийи чазын,
Улуг-биче ийи Каткан-Кара-оолдарга
үлеп берип олурган.
үстүкү үжен үш дээрни өрттендир чиртипкеш,
үжүүр чараш он сес даӊгыназын
Хавырып албас силер бе?—деп,
Коӊгар-Баадай ынчап орган.
Ийи оглу үжен үш дээрниӊ
үжүүр чараш даӊгыназын олчалаар дээш
Ийи Каткан-Кара-оолдар чоруп каан.
үжен үш дээрниӊ агазы
Коӊгар-Баадайныӊ ийи оглу чоруп олурар-дыр.
үжүүр чараш он сес даӊгынаны олчалаар дээш
Хылдыг мыйыстыг көк буганы,
Чүс сес азыглыг каӊ колурт буураны
Кодан кыдыынга киир хавырыӊар!—дээн.
Коӊгар-Баадайныӊ ийи оглу
Дошкун Курбусту Дээрниӊ
Агазыныӊ орду-ширээзиниӊ
Кыдыг шагазынга кире берип-тир.
Эӊ мурнай чүс сес азыглыг каӊ буура
Башкы мөген кырында мойнун салыпкан,
Соӊгу мөгенниӊ кырында
Чолдак кудуруун салыпкан кээп-тир.
Улуг Каткан-Кара-оол:
«Мен барып көрейн»— деп-тир.
Биче Каткан-Кара-оол:
«Мен барып көрейн»—дээш,
Болганчоктуӊ кырындан чорупкан.
Ийи чеӊни төжүнге ораай туткаш,
Алдын довурзак кымчызын
Холунга туткаш чорупкан.
Буураныӊ аксынче алдын довурзак кымчызын
Кагыыштай идипкеш,
Бир холу-биле чаактан,
Бир холу-биле кулактан алгаш,
Хенче анай мойну дег буураныӊ мойнун
Сый идипкен-дир.
Хылдыг мыйыстыг көк буга
Хок кылдыр бустаарга,
Аът бажы оӊгаӊайнып турар,
Хөк кылдыр бустаарга,
Кижи бажы оӊгаӊайнып турар бооп-тур.
База Бичии Каткан-Кара-оол барган.
Оӊ чарыкы холунга изиг тарбы кииргеш,
Изиг мыйыстан ап-тыр.
Солагай холу-биле чаактан ап-тыр.
Хылдыг мыйыстыг көк буганыӊ мойнун
Хенче анайдан дора сый идип каап-тыр.
Дошкун Курбусту агазыныӊ өөнге кылаштап кээп-тир.
Пар бииле арзылаӊны өгнүӊ эжиинде
Удур-дедир кескилей баглап каап турган.
Хаанныӊ өөнге оол кирип кээп-тир.
Хаанга доӊ черни довук дөзүнге чедир,
Эриг черни эмиг аразынга чедир
Чара базып бараалгаан-дыр.
—Арнында шоглуг, караанда оттуг, оглум,
Адыӊ-чолуӊ кымыл?— деп-тир.
Коӊгар-Баадай хеймер оглу биле
—Каткан-Кара-оол дээрзи мен боор мен.
Силерниӊ үжүүр чараш он сес даӊгынаӊарны
Адыг-чарыш, адаан-мөөрей кылгаш,
Алыр дээш келген бис — деп-тир.
— Чаа, оглум, ийи улуг мөөрейден
Ажып эртип үнгениӊер ол-дур.
үжен үш дээр, үжен үш кодан-малды үскеш,
үжүүр чараш он сес даӊгынаӊны
Бээр-дир бис — деп сөглээн.
Харыг черни өӊ чазаан
Кыс эртине турар ужурлуг-дур.
Доӊ черни өдек чазаан
Хой эртине турар ужурлуг-дур — диген.
- Харын кыс берген черинге олурар ужурлуг.
Даш кагган черинге чыдар ужурлуг,
Харын берээли — диген.
үжүүр чараш он сес даӊгынаныӊ
өг-өрегезин тип,
үжен үш дээрниӊ үжен үш кодан малыӊ
Бөлүп каап-тыр.
Дошкун кызыл Курбусту дээрниӊ
Хараган дег малын дөрт хуулааш,
Ийи хуузун үзүп турган.
Хая дег этти дөрт хуулааш,
Ийи хуузун берип турган.
үжүүр чараш он сес даӊгыналар
Дүне-даа хүндүс дег,
Хүндүс-даа дүне дег чараш турган.
үжүүр чараш он сес даӊгынаны
Тос-тос кылдыр ийи алышкы үлежип,
Хуваажып ап-тыр.
Көжүп, чанып-ла кааннар.
Адазыныӊ чуртунда
Артыштыг деп таӊдыныӊ белинге
Сарыг ховунуӊ ортузунга дүжүрнүп-түр.
Тарымал ыяшты чара хап үндүргеш,
Дамырак кара сугну казып үндүргеш,
Ол ховунуӊ ортузунга өдек өбелзээни,
Одар сигенни тургузуп турган-дыр.
Ада-иезин «Шайлаңар!»—деп кыйгыртып чалаан
Ада-иезин шайладып турган.
Коӊгар-Баадайныӊ ийи оглу
Эки эрлик улус туруп турган.
Алды чүс шеригни арып куруп алгаш,
Ары-таӊдызынче аӊ-меӊни аӊнап чоруп-тур.
Беш хонук хире аӊнап чоруп-тур.
үш дүннүӊ ортузунда дыӊнап чыдарга,
өвүр таӊдыда улуг чуртунда
Кончуг улуг шимээн үнүп турган-дыр.
Ийи алышкы аъттангаш, хап каап-тыр.
өвүр таӊдызынга хап келирге,
үжүүр чараш он сес даӊгынаныӊ
Эӊ тергиининиӊ өөнде үреш төөгү үнүп турган.
Ийи алышкы кедеп чүгүруп кээп-тир.
Эге-Байырты эки акызы эвиген-чанагаш туруп алгаш,
Даӊгына-биле баш бажындан тутчуп туруп-тур.
Оолдар дедир чүгүрүшкеш,
Коӊгар-Баадай адазынга сөглеп туруп-тур.
—Эки дуӊмаӊ үжүүр чараш керниӊ-биле
үжүүр чанагаш баш тутчуп тур — деп.
—Ам аяа долган-дыр, кырны тоткан-дыр,
Боттарыӊар билиӊер, оолдарым!—деп-тир.
Биче Каткан-Кара-оол чүгүрүп келгеш,
Эге-Байыртыныӊ ийи чодадан алгаш,
Кара черниӊ кара ыяжынга,
Хая черниӊ хая-дажынга
Кымчылап маӊнап туруп-тур.
Эге-Байыртыныӊ биче-биче бирилбаазы
Ымыраа-сээк бооп үнүп-түр.
Улуг-улуг бирилбаазы
Чылан-пага бооп кылаштажып турганын
Ийи алышкы чуура шаап туруп-тур.
Эге-Байыртыны тарып баскаш,
Коӊгар-Баадайныӊ ийи оглу
Бегли-кожууннуӊ иштинге
Чар салып турган:
«Дөрт кожуун малдан
Бүгүй бүгүйү-биле быжырып келиӊер!
Бегли кожуунунуӊ иштинден
Бежен көгээр арагадан чыып келиӊер!»
Ай чартыы он беш хонганда,
Бежен көгээр араганы-даа,
Дөрт кожуун малды-даа
Күүседип эккелген.
Найыр эвес найырны кылып,
Чыргал эвес чыргалды кылып,
Кул кижиниӊ кулаа узап келгиже найырлап,
Ыттыӊ кудуруу хыралып келгиже найырлап келген.
Коӊгар-Баадай кезек улуг чуртун туткаш,
Уя малын азырап-тыр,
Ажы-төлүн төрүп,
Оюн оя, чигин чире
Чурттап, төөгүзеп, дөгерлип
Барып-тыр оо!