Шыяан. Эртенгиниң эктинде, бурунгунуң мурнунда, буга-деге мыйызы буступ дүжүп турар шагда, те мыйызы дээрге шаштыгып, тевениң чолдак кудуруу черге дѳжелип турар шагда чүвең иргин. Муң кара хойлуг, муң кара чылгылыг, ужа тура кылаштап турар оолдуг, Сайын-Куу кадынныг, эди эктин ашкан, малы бажын ашкан, бир узун чорук кылырда малын малдаар, бир узун чорук кылырда аңын аңнаар, карыш-кулаш хаайлыг Калчан-Шилги аъттыг Күре-Хевек деп эккер эрес эр-даа чораан чүвең иргин. Күре-Хевек малын малдап, бир узун чоруун кылгаш, аңын аңнап, бир узун чоруун кылып чоруп берип-тир эвеспе. Чиге соңгу чүкте ала тайганың баарында ак хемни ѳрү халыдып олурарга, ак хемни куду кѳк-бора аъттыг, түмен кижиниң дүрзүзүн баскан дүндүгүр кызыл шырайлыг, муң кижиниң мурчузун баскан мучугур кызыл шырайлыг кончуг эр хап бадып олуруп-тур эвеспе.
Демги эр халыдып олура кѳѳрге, ак хемни ѳрү алзы чүс дилги кежи бѳргүн хаваанда салып алган, муң кижиниң мурчузун баскан мучугур кызыл шырайлыг, түмен кижиниң дүрзүзүн баскан дүндүгүр кызыл шырайлыг, калчан шилги аъттыг, азынган ок чемзээ ай, хүннүң херелин дуглай берген кончуг эр халыдып ѳскеп олурган-даа чүвең иргин. Ийи эрлер ужуражып келгеш, амыр-мендизин айтыржып, чаъс баштыг, хаш соруулдуг даңзаларынга тапкылажып, чугаалажып олурган-даа чүвең иргин. Kүре-Хевек олура:
— Аал-чуртуң кайдал, адың-шолаң кымыл, эжим? - деп айтырган.
Мен бо-ла тайганың артында Алдын-Хѳлдүң кыдыын чурттаан Кѳк-Бора аъттыг Кѳк-Хевек деп кижи мен. Силерниң аал-чуртуңар кайдал, адыңар-шолаңар кымыл эжим? — деп удур айтырып олурган иргин.
- Мен чиге мурнуу чүкте Хүрең тайганың аар ийин чурттаан карыш-кулаш хаайлыг Калчан-Шилги аъттыг Күре-Хевек деп кижи мен — деп-даа харыылаан Күре-Хевек иргин. Кайы бар чыдыр сен эжим дижип удур-дедир айтыржырга, кайызы-даа аңнап чораан улус бооп-тур эвеспе. Ийи эккер таварышканда адаан-мѳѳрей, адыг-чарыш кылыр-ла болгай деп чугаалашкаш, дарганнарның таптап каан каң демири-биле-даа, иелерниң тѳрүп берген ийи кызыл чудуруктары-биле-даа кѳрүшкей-ле бис, даарта эртен даң бажында болзун, кады хѳѳрежип хонаалы дижип, ийи аъттарын киженнеп салгылап, аргазынче үне маңнажып, аң-меңин аткылап ап, кош аргаларны хоора тырттып эккелгеш, сырыглыг одун оттулгаш, эьдин шиштеп чип, ооргалап удуп хонганнар-даа чүвең иргин. Даң бажы шара хере, даш бажы сарыг шоккар турда тура халыжып келгеш, эьдин дүлүп чип, шайын хайындырып ижип олурганнар. Күре-Хевек олургаш:
— Чүнү дүжедиң, эжим?—дээрге,
— Ча согун, аң-мең, оък-чемзек дүжедим деп, Кѳк-Хевек харыылааш: — Сен чүнү дүжедиң, эжим? - деп удур айтырган.
— Ине-чүскүк, аъш-чем, ааржы-саржаг дүжедим дээн-даа Күре-Хевек чүвең иргин. Кѳк-Хевек тура халааш, инчиин сывыра тырткаш, Күре-Хевекке туткаш:
— Чаа, эжим, адаан-мѳѳрей, адыг-чарыш кылыр чүү боор, дүжүвүс кончуг эки болган-дыр, менде кыс бар, сенде оол бар-дыр, кудалышкы болур ужурлуг улус-тур бис дээрге, Күре-Хевек тура халааш, база инчиин сывыра тырткаш, харыы кылдыр туткан-даа чүвең иргин. Оттуктарының хаг дажын база орнажып, кудалышкы болуп алгаш, бирээзи чиге буруңгаар, бирээзи чиге соңгаар хап чоруй барганнар-дыр эвеспе. Күре-Хевек аалынга чанып келгеш, бир чорук кылырда малын малдап, бир чорук кылырда аңын аңнап турган иргин. Бир-ле эртен туруп келгеш, кадайынга:
- Мен болза назы дѳгүп кырый бердим, чаңгыс багай оглувус ѳспес, ѳѳнделевес-тир, сен аштавас-сускавас хамык аъш-чемден кыл, элевес, үзүлбес эки идик-хептен даара, мен ок-чемзек, ча-согун кылыйн. Бо дүне дүжүм багай болду, мени кырый берген деп дыңнааш, муң кара чылгыны, муң кара хойну олчалап алыр дээш хортан дайзын амытаннар чедип келири чадавас, оглувустуң соңгу амыдыралын белеткеп каалы - деп чугаалап олуруп тур эвеспе.
Шыяан. Күре-Хевек чоруткаш, он чүктүң он дарганын, тос чүктүң тос бызаңын эккелгеш, тос кара пашты чаңгыс черге сырыладып тургаш, эьтке-сѳѳкке эмирилбес, чаг-сѳѳкке чаңчылбас хан сыспай казыдак кылдыргаш, тос хемниң ыяжын шилип тургаш кескеш, алдыы сагынга алдан улуну сиилбип, үстүү сагынга үжен улуну сиилбип туруп дошкун кара ча кылгаш, бузулбазын дээш булан чаагы-биле, чарылбазын дээш чаан сѳѳгү-биле чавылап тургаш, хүмүш эзер, хүлер чүген, чулар кылдыргаш кээрге, кадайы оолдуң идик-хевин шуптузун кылып каан болган. Муң кара хойнуң баштыңнары богданың бора ирттерин ѳлүргеш, бүдүнге быжыргылааш, хамык аъш-чем бүгүдезин иривес, чыдывас, соовас чайырлыг, баалыңныг саваларга суккаш, чиң шайын хайындыргаш, соовас саваа куткаш, хамык чемни, идик-хеп, хер-херекселди аалының артында сарыг хая баарында куйга суккаш, аксын даш хаалга-биле билдиртпес кылдыр кылгаш, бо хаалганы кым-даа ажыдып шыдавас, кымга-даа ажыттынмас, бир эвес ажыдар болза, мээң оглум Сарыг-Шокар аъттыг Шара-Хевек ажыдар деп, хаяны оя шаап туруп бижип каан-даа чүвең иргин.
Шыяан. Күре-Хевек база-ла малын малдап, аңын аңнап чурттап турган чүвең иргин. Күре-Хевек бир-ле эртен туруп келгеш, кадайынга:
- Бистиң кырып сулараанывысты билгеш, Кара тайганы чурттаан Каң-Мѳге кижи мени ѳлүргеш, муң кара чылгывысты, муң кара хоювусту олчалап алыр дээш чоруп олурар деп дүжедим, чааны үстүнге дүжүрүп болбас, ишпээн чиң шайың хайындыргаш, чивээн чигир-бооваң сал, чаглыг эьттен дүлгеш сал, кадай, ижип-чип алгаш чорууюн — деп олурган-даа чүвең иргин.
Ишпээн-чивээн ажын-чемин ижип-чип алгаш, карыш-кулаш хаайлыг Калчан-Шилги аъдын мунгаш, ок-чемзээн азынгаш, Кара тайганың уунче хап чоруп берген-даа чүвең иргин. Ол-ла хап олурарга дээрде шаштыккан кызыл доозун чоруп олурган, ол доозуну чедип келзе-ле Каңгай кара аъттыг Каң-Мѳге болган-дыр эвеспе. Ийи эр ужуражып келгеш, амыр-мендизин айтыржып, чугаалашкан:
— Каң-Мѳге кайы бар чыдыр силер?—деп айтырарга.
— Күре-Хевекти ѳлүргеш, муң кара хоюн, муң кара чылгызын олчалап алыр дээш бар чыдыр мен — дээн.
— Силерниң кай баарыңар ол? — деп айтырарга, Күре-Хевек тургаш:
— Каң-Мѳге кел чыдар деп дыңнааш, аал-чуртка хан-чин кылбайн уткуп ужуражыр дээш, бар чыдыр мен дээн.
Чаа ындыг-дыр, ийи эр таваржы-ла берген-дир бис, эртен даң бажында дарганнарның таптап каан кѳк демири-биле кѳржүүлү дишкеш, бирээзи бир таңдыже, бирээзи бир таңдыже чортуп үне бергеш, кайызы-даа сыын- мыйгаан ѳлүргеш, сырылыг одун оттулгаш, эьдин шиштеп чип алгаш, ооргалап удуй бергеннер-даа чүвең иргин. Даартазында даш бажы кара шокар, даң бажы сарыг шокар турда, Күре-Хевек кый дээн:
— Ижер-чиир дээш келген сенден болзун бе, ижирттир-чирттир дээш келген менден болзун бе?
— Ижер-чиир дээш келген менден болзун — дээш, Каң-Мѳге кадыг кара чазын тырттынып үнүп келген-даа чүвең иргин. Ындыг-дыр дээш, Күре-Хевек, аптара дег ак хѳрээн чаткаш, олуруп берген.
Каң-Мѳге эртен тырттынган боду кежээге чедир, кежээ тырттынган боду эртенге чедир тырттынып келир орта, чазының алдыы сагындан алдан улузу улужуп, үстүү сагындан үжен улузу улужуп, ча туткан холундан чалбыраажы чайыгайнып, кес туткан холундан ыжы буругайнып келир орта шыдавайн ышкына чоруй салырга, Күре-Хевектиң аптара дег ак хѳрээнге деггеш, дыынмайн кайтыгып чаштай берип-тир.
Күре-Хевек тура, мээң ээлчээм келди дээш, дошкун кара чазын догдайты тырттып келгеш, эртен тырттынган боду кежээге чедир, кежээ тырттынган боду эртенге чедир тыргтынып келир орта, чазының алдыы сагында алдан улузу алгыржып, үстүү сагында үжен улузу кышкыржып келир орта, ча туткан холундан чалбыраажы чайыгайнып, кес туткан холундан кезек ыжы буругайнып келген, шыдавайын ышкына чоруй салыр орта Каң-Мѳгениң кара хѳрээнге огу деггеш, дыынмайн хайып чаштай берген.
Дарганнарның таптап каан кѳк демири хоржок-тур, иелерниң тѳрүп каан ийи кызыл чудуруктары билзин дээш, кайызы-даа алдан мѳге сестип туруп даараан алдан буур кежи шодаан алдыртан ѳрү ыгый-дыгый тудуп, кедип алгаш, сезен мѳге сестип туруп даараан сезен буур кежи шодактарын үстүртен куду ыгый-дыгый тудуп, кедип турганнар иргин.
Ийи кежегезин даап алгаш, девип турда, Күре-Хевек Каң-Мѳгениң ийи дѳңмээн кѳѳрге, ийи тей дег машпаңайнып турар болган, ийи ээн эьдин кѳѳрге, ийи сарыг оорга дег кырлаңайнып турар болган, бодунуң эьт-ханын кѳѳрге Каң-Мѳгениинге четпес болган. Мен-даа кыраан-дыр мен, мени ѳлүрүп каары чадавас-тыр, ындыг болза-даа мээң оглум ѳзүп келгеш, адаан-ѳжээнин негеп алыр боор деп бодап турган-даа чүвең иргин. Удур-дедир девижип чедип келгеш, хак-шак сегиржип-ле ап-тырлар эвеспе, Та чежеге, та кажанга хүрежип келген чүве, ашак кижиниң шаа тѳнүп, аныяк кижиниң эьди изип келир орта, Каң-Мѳге Күре-Хевектиң ийи колдук алдындан часкааш, тырыкылап эккелгеш, чаъс ойтур каггаш, калчаа сарыг тапкызын хѳрээнге хап тыртып, дыштанып олургаш:
- Аал-чуртуңга чагыың, сѳзүң чүл? – деп айтаргын.
- Менде чагыг, сѳс-даа чүү боор, мал-маган хамык чүвемни олчалап алыр сен ыйнаан, аалымда балдырбежик багай чаш оглум бар, ону ѳлүрбейн мал кадарчызы эш кылып алыр сен, чүнү-даа билбес мелегей амытан чүве ийин – деп, Күре-Хевек харыылап чыткан.
Каң-Мѳге-даа алдан кулаш тамыны каскаш, киир каггаш, аксын ак тей-биле базырып каан. Карыш кулаш хаайлыг Калчан-Шилгини чедип алгаш, Күре-Хевектиң аалынга чедип келгеш, хамык эт-севин, малын чүү-даа артырбайн олчалап алгаш, чоруй барып-тыр эвеспе.
Аал-чуртунга чедип келгеш, Күре-Хевек оглу балдырбежик багай оолду: мун кара хойдан кара чаңгыс хураган черге тѳрүдүп, чаңгыс хой бѳрээ чидиртип каар болзуңза, адаңгылаштыр алды кезип, иеңгилештир ийи кезип ѳлүрер мен дээш, хой кадарчызы кылып алган. Балдырбежик багай оол хүннүң-не хой кадарып, дүне боорга хой күзеттеп, таар сарыг суу, паш чуундузу ижип, быт-сиргези тѳгүлгүже түреп чудамыгып келгеш, ыглап-ла чоруур апарган чүвең иргин.
Бир-ле хүн оол хой кадарып чоруурга, кускун, сааскан ооргазын соктаан сарыг шокар чаваа кылаштап келген. Кускун, саасканны ойладыпкаш, чавааның ооргазының чаарын ашатп каапкаш, хой сүдү саай тудуп алгаш, хүннүң-не чаап турарга, чаваазының ооргазынын балыы экире берген.
Бир-ле хүн ол черинге хой кадарып чоруурга, сааскан ужуп келгеш, дѳрбелчин даштың кырынга хонуп алгаш:
- Хѳѳкүйнү бо оолду, ада-иезин ѳлүрткеш, хилинчектенип, быт-курту тѳктү берген хой кадарып чоруур, чүге мынчап чоруур ирги бо, шокар чавааны мунуп алгаш, иртен ѳлүргеш, хүнезин кылып алгаш, чоруй барбас – деп эдип олурган-даа чүвең иргин.
Ооң соонда кускун ужуп келгеш, ол-ла дѳрбелчин кара дажының кырынга олуруп алгаш, сааскан чугаазын катаптааш, ужуп чоруй барып-тыр эвеспе. Чоруур дээрге баар чер бар эвес, кускун, сааскан мени кайнаар барзын деп чугаалап турары ол ирги деп, хѳѳкүй оол кайгап муңгарап ыглап олуруп-тур эвеспе. Оолдуң чанынга шокара чаваа кылаштап келгеш:
- Сен чуге мынчап мунгарап ыглап олурар сен? Чоруулу, мен болза муң кара чылгыларнын баштыңы улуг ала беден тѳрээн чаваа мен, авам мени сеңээ барып аът бол, ада-иениң ыдык кара чуртун барып ээлеңер, ооң соонда адаан-ѳжээн негеп алыр силер дээш чоруткан чүве. Муң кара хойнуң аразындан эң семис иртти тудуп ѳлүргеш, орукка чип чоруур хүнезин кылып ал – деп-тир эвеспе. Оол хойну бѳлүп эккелгеш, улуг иртке күш чедип чалааш, хой соонга кылаштап чораан хѳвээ дѳтпе тудуп алган-дыр эвеспе. Чаваа тургаш:
- Кончууңну аа, барып-барып хѳвээ дѳтпе тудуп алыр – дээрге, оол тургаш:
- Аштаан-суксаан арган багай кижи күш четпес чүве-дир – дээн-даа чүвең иргин. Чаваа тура:
- Меңээ үңгергеш, мунувут – дээрге, оол ууп шыдаваан. Чаваа чыдып берген, оон-на чаваазы чиге буруңгу чүгүн кѳрүп алгаш, чыраалап, саяктап чоруп-ла берген-дир эвеспе. Дүн дүшкен черинге хѳвээ дѳтпезин ѳлүргеш, эъдин шиштеп чип, кара суун ижип, удуп дыштанып хонган. Даартазында эртен даң бажында аъды тура:
- Эр кижи дыка уйгужу болбас, эъдиң шиштеп чип ал, чоруулу – дээн-даа чүвең иргин. Оол-даа эъдин шиштеп чип, кара суун ижип алгаш, каш хүннүң дургузунда чырааладып, саяктадып чорза-чорза ада-иезиниң чуртунга чедип кээп-тир эвеспе. Чаваазы оолга:
- Аалыңның артында сарыг хаяның баарында бижикти номчуп кѳр – деп-тир эвеспе. Номчуп кѳѳрге6
- Мээң оглум Сарыг-Шокар аъттыг Шара-Хевек ажыдар – деп бижип каан болган. Аъды тургаш:
- Ол хаяда хаалганы – «ажыттын» дээш тырттарыңга ажыттына бээр, кире бээриңге, ок-ча, эзер, чүген, хер-херексел, идик-хеп – бүгү чүве ында бүрүн бар. Идик-хевиң кедип, аъш-чемиң чип, тодуп ѳзүп ал, мен база кадар оъдум чип, кара суум ижип тодуп семирип алыйн – дээш, оъттап чоруй барган-дыр эвеспе.
Оол-даа демги хаяда хаалганы «ажыттын!» дээш тырттарга, ажыттына берген, куйже кире бээрге, хамык чүве тѳгүс турган: чиң шай-даа сооваан изиг хевээр, чаглыг эът-даа чаа дүлген ышкаш чылыг турган. Кара торгу тонну, кара саар идикти, чүс киш кежи бѳрттү кедерге, таптыг-ла ѳй болган. Кадыг кара чаны тударга холунга ѳйлежип турар болган. Кул эдилелге чораан, быт-куртка чидирткен багай оол эки идик-хеп кедип, аъш-чем ижип чип-чип, беш-алды хонуктьа дыштанып, тодуп ханып семирип келир орта, муң кижиниң мучузун баскан мучугур кызыл шырайлыг, түмен кижиниң дүрзүзүн баскан дүндүгүр кызыл шырайлыг эр бооп-тур эвеспе.
Багай бора чаваазы комун хоора, чаяазын чара семирээн, ийи кулаа дээрниң булудун ѳде ап турар улуг аът болган чедип келгеш:
- Ам чүү турар боор, арыда адаанныг, ѳвүрде ѳжээнниг болгай сен, эзер, чүгениң ап, оък-чаң белеткен — дээн-даа чүве иргин. Оол-даа хүлер чулар, хумуш чүгенин суккаш, хүлер эзерин эзертээш, үжен үш колунун санап тырткаш, үжен үш кудургазын санап кудургалааш, ок-чазын ап, тос карыш селемезин хоюндуруктааш, боду-биле кады тѳрээн сарыг болат кестиин идиктеп алгаш, мыйгак кежи таалыңынга күш-хүнезинин, шай-тапкызын чедиштир суккаш, аъдынга артыпкан иргин.
— Ам кайнаар баар сен? — деп, аъды тургаш айтырган. Аъдының дискээнден айыс алгаш:
— Мен чүнү билир мен, аъдым, сен-не бил—дээрге, аъды:
— Ала тайганың артында Алдын-Хѳлдүң кыдыын чурттаан Кѳк-Бора аъттыг Кѳк-Хевек деп кижиниң уруун сеңээ кадай кылыр дээш кудалап, суй берип каан чүве-дир, баштай ону барып негеп алыр болгай — дээн-даа чүвең иргин. Шара-Хевек ча-согунун астып, аъттангаш, хап чоруткаш, Ала тайганың кырынга үне халыдып келирге, аъды тура дүшкен.
— Чүү болду, аъдым? — деп, Шара-Хевек айтырган.
— Дуу кѳстүп чыткан Алдын-Хѳлге чеде бээриңге, Кѳк-Бора аъттыг Кѳк-Хевек ында турар. Алды баштыг Амырга моос сээн кадайыңны кудалап алган, эртен-кежээ алыр деп турар-дыр. Чеде бээриңге, баглаашта калчан кара аът баглап каан турар, ооң тынынга мени баглап кааш кире бээриңге, сес буттуг кара ширээ кырында алды баштыг Амырга кара моос олурар эвеспе. Олче кѳрбе, оон менди айтырба, таалыңың иштинде ак аадаң бар, ону ам ап, белиңге баглап ал, чеде бергеш, хаан катым амыр, кадын кат-ием амыр дээш, аадаңың аксын чазыптарыңга ак, кара ийи киш кежи, айыжы, сержи ийи кадак чоруур, ак киш биле айыжы кадакты хаанга туткаш чолуккаш, сержи кадак биле кара кишти кадынга туткаш чолуккаш, адамның силерге берген суй белээн негеп алыры-биле келдим ыңар дээш, дѳрт буттуг дѳрбелчин кара ширээниң кырынга олуруп алыр сен.
Кайын келген чүү кижиниң оглу сен, адаң ады кымыл, бодуң адың кымыл дээрге, карыш-кулаш хаайлыг Калчан-Шилги аъттыг Күре-Хевек деп кижиниң оглу Сарыг-Шокар аъттыг Шара-Хевек деп кижи мен дээр сен - деп чагып турган Сарыг-Шокар чүве-дир.
Шара-Хевек-даа таалыңындан ак аадаңын уштуп, белинге куржанып алгаш, Алдын-Хѳлде Кѳк-Хевектиң аалынга хап кирип келген. Демир сандан ыяшта баглаан калчан кара аъттың тынынга аъдын баглап кааш, хаанның тозан аът долганып четпес докулчак ак ѳргээзинге кире берген. Дѳрде сес буттуг кара ширээ кырында алды баштыг Амырга моос олурган, олче кылчаш-даа дивейн, хаан катым амыр, кадын кат-ием амыр дээш, ак аадаңын чешкеш, ак киш биле айыжы кадаан хаанга тудуп чолуккаш, кара киш биле сержи кадакты кадынга тудуп, чолуккаш, дѳрт буттуг дѳрбелчин кара ширээниң кырынга олуруп алган-даа чүвен иргин. Хаан олургаш:
— Адаң ады кымыл, бодуң адың кымыл, кайы чер чедип бар чыдыр силер? — деп айтырган.
— Мен Ала тайганың баарын чурттаан, карыш-кулаш хаайлыг Калчан-Шилги аъттыг Күре-Хевек оглу Сарыг-Шокар аъттыг Шара-Хевек деп кижи мен. Мээң адам Күре-Хевек силерге суй белек берген, ону негеп алыр дээш чору мен—деп-тир эвеспе.
Алды баштыг Амырга моос:
— Мен эдим, малым чидирткен, далай дег арага-хымызым ижирткен кижи болгаш, эртен, кежээ алыр деп олур мен. Суй белек негээн чоп чоргаар кулугурул - деп кончуттунуп олуруп-тур эвеспе.
Шара-Хевек олургаш:
— Кым баштааныл, кым чогаатканыл, ооң херээ күштүг болур ужурлуг, кижиниң баштай берген суй-белээ чүс-чүс чылдарда күштүг болур. Хаан кижиниң чарлыын болза чаңгыс кезе шааптып болур, карачал кижиниң суй-белээ кажан-даа дашка баскан таңма ышкаш күштүг болур болгай, чеже-даа чүве берген болзуңза шоруң - деп удур харыылаан чүвең иргин. Кѳк-Хевек олургаш:
— Күре-Хевекти чаага бастырган, ѳртке чидирткен деп дыңнаан мен, ынчангаш уруумну мооска бээр дээн кижи мен, кайыңарның-даа чѳптүг, оолдарым, кайыңар-даа алыр чүве болза, эп-чѳп-биле чугаалажыңар, оолдарым — дээн.
Алды баштыг Амырга моостан:
- Эп-биле-даа бербес мен, эрбег-биле-даа бербес мен - дээн.
Шара-Хевек олургаш:
- Эп-биле-даа алыр мен, эрбег-биле-даа алыр мен - дээн-даа чүвең иргин.
Кѳк-Хевек хаан олургаш:
— Эп-чѳп-биле хоржок улус-тур силер, адаан-мѳѳрей кылыңар, хүрешкеш, октааныңар алыр бооп-тур — деи мынчанган-дыр эвеспе.
- Даарта даң бажында сарыг хову оргузунга тутчур бис — деп, алды баштыг Амырга моос азыг-дижин шаараңнадып олурган-даа чүвең иргин.
- Ындыг-дыр — дээш, Шара-Хевек аъттангаш, арзайты тайгазынче үне маңнады бергеш, аъдын оъткарып, улуг одун ужуткаш, аъш-чем кылып ижип, дыштанып удуп хонган чүвең иргин. Даң бажында дүрген аъш-чемни ижип чип ал, чоп кончуг удуур сен деп, аъды кээп оттура берген. Тура халааш, аштавас-суксавас аъш чемин ижип чип алгаш, сарыг-ховаа хап келгеш, эзериниң аъттаныр чарыккы кѳвенчиин ажа тырткаш, алдан буур кежи шонаан алдыртан ѳрү ыгый-дыгый тудуп кедип, ажыргы чарыккы кѳвенчиин ажа тырткаш, сезен буур кежи шодаан үстүрттен куду ыгый-дыгый тудуп кедип турган. Сарыг ховуну куду: Шара-Хевек канчалдың, чоондуң деп девип бадып олурган алды баштыг Амырга мооска барган дораан хартыгадан капшагайы-биле туткаш, тырыкылап-тырыкылап, чаза ойтур дүжүргеш, боду-биле кады тѳрээн болат сарыг сыптыг кестии-биле алды бажын адыра кескеш, ыды-кужу, ымыраа-сээги амыразын дээш, алды таңдыны ажыр октавыткан чүвең иргин.
Шара-Хевек Кѳк-Хевектиң аалынга халдып кээп, ѳргээзинге киргеш:
— Чаа катым, мен адаан-мѳѳрейни алдым, ам кадайым кажан алыр ирги мен?— дээрге,
- ϴг-баш бүгү чүвезин белеткеп каан чүве болгай, оглум, айның чаазында, хүннүң эртезинде алгаш чоруур сен, ам ѳгге барып дыштанып ал, оглум — дээн-даа чүвең иргин. Шара-Хевек оон үнгеш, тос хана ак ѳгге кире бээрге, хыртың ак эьттиг, хан кызыл чаактыг, дуран болган кара карактыг, туң дег ак диштиг кайгамчык чараш даңгына кыс олурган. Амыр-мендизин айтыргаш, олурарга, даңгына амданныг аъш-чемин белеткеп салыпкан, ону ижип-чип, узун чугаазын чугаалажып, таныжып хѳорежип олуруп турган-дыр эвеспе.
Шыяан. Кѳк-Хевек айның чаазында, хүннүң экизинде эдиниң ортузундан эдин үзүп, малының ортузундан малын үзүп бергеш, ара-албатызының ортузундан албатыны бергеш, эдин элейтир, малын мааладыр кѳжүрүп чорудупкан-даа чүвең иргин.
Шара-Хевек ол-ла кѳжүп чоруткаш, адазының чуртунга аал-оранын хондуруп кааш, арыда адааным, ѳвүрде ѳжээним бар дээш, Каң-Мѳгениң аалынче углааш, ужудуп-халыдып чоруп-ла берген.
Каң-Мѳге хаан олуруп турда, эгер, казар ийи ыды ээре берип-тир.
- Ыт чүнү ээрип тур, кѳрүңер! — дээрге, шивишкин кадайлар үнгеш:
- Чиге мурнуу чүктен дээрде шаштыккан доозун чоруп олур, ону ээрип турлар — дээн. Хаан олура:
- Кандыг доозун-дур, ыттар канчаар ээрип турлар, кѳрүңер дээрге,
- Кызыл доозун-дур, ийи эгер казар кудуруун мунуп алган ээрип тур — дишкеннер.
Хаан-даа, мындыг-даа бак чүве чок, мен кончуг-ла часкан-дыр мен, биеэги хой кадарып турган багай оол чиде берген чүве болгай, ону ѳлүп калган боор дээш истевээн мен, истеп чоруп, ѳлүрүп кааптарым кайыл. Ол ам эр шаа чедип алгаш, кел чыдары ол-дур. Кызыл доозун үнгеш, ыттар кудуруун мунуп алгаш ээрерге, келген чаага бастырар боор чүве. Эр бодум ам кыраан болгай мен, ам ээлчег келген, ооң ѳжээн негеп алыр ѳйү бо-дур деп боданмасты бодап, сагынмасты сактып олуруп-тур. Күжүр Шapa-Хевек, чүзү боор, халыдып келбишаан кымчызы-биле эжикти ажа октапкаш:
- Каң-Мѳге хаан олур сен бе? - дээн.
- Олур-ла мен — деп-тир.
- Бээр үн! - дээрге,
- Тын оочула - деп, Каң-Мѳге тейлеп үнүп келген. Авыяастыг чашпаа кулугур бо— дээш, хунан шары кежип курбулчуннай, дѳнен шары кежин дѳрбелчинней ѳрээн алдын допуржак кымчызы-биле орааштыр хап тургаш, демир баглаажынга чыпшыр шарып алгаш:
- Мени чүге адаңгылаштыр алды кезип, иеңгилештир ийи кезип ѳлүрер мен деп кыжанчык сен, кезип деп чүве бо-дур -дээш, сарыг сыптыг болат кестиин уштуп эккелгеш:
- Мээң адамны канчалчык сен? — деп айтырып-тыр.
- Дѳѳ кѳстүп чыткан Кызыл тайганың баарында алдан кулаш тамы каскаш, иштинче киир октааш, аксында ак тейни тура тырткаш, олуртуп каан мен—дээн.
— Иеңгилештир ийи кезип ѳлүрер мен дээн болгай сен, сѳглевезиңзе сени ийи кезип ѳлүрер мен, ием канчалдың, кулугур? — дээн.
— Силерниң аал-чуртуңарның мурнунда чоон кызыл сыраны чара тырткаш, иштин хозааш, диригге суккаш, дедир эптей тудуп каан мен — деп, Каң-Мѳге хаан ѳчүп турган иргин.
Шара-Хевек Каң-Мѳгениң хол-будун хоора кескеш:
— Мооң эьди-ханынга кускун-сааскан, черниң кара курту амыразын, моон соңгаар соңгу ачы-үреде анаа тайбың чурттап олурган кижини ѳлүргеш, эт-малын үптеп алыр үптекчи чорук чок болзун, бир эвес мындыг үптекчи чорук үнүп келир болза, бо ышкаш мынчаар ѳлүрер болзун! — деп алгап-йѳрээп тургаш чажыпкан.
Каң-Мѳгениң хамык ара-албатызын ховуга дизе тургузуп алгаш, меңээ бак сагынган кижи бар болза бажынга дегзин, бак сагыш чок болза ѳскээр барзын дээш, адар орта огу ѳскээр хая берген-даа чүвең иргин. Оон ам хамык албатыны, муң кара чылгыны, муң кара хойну баштаткаш, ѳскүс анай артырбайн бѳлүп алгаш, аал-чуртунче кѳжүп чорупкан-даа чүвең иргин. Шара-Хевек карыш-кулаш хаайлыг Калчан-Шилгизин эзертеп чедип алгаш, чазының сагын черге кадай сѳѳрттүп алгаш, узун дургаар шыйган черимге кѳжүп чоруур силер, доора шыйган черимге хонуп олурар силер дээш, хап чоруп берип-тир эвеспе. Ол-ла каккаш, Кызыл тайганың баарында ак тейге хап келгеш, ак тейни ап октапкаш:
— Мооң иштинде кижи ѳлүг сен бе, дириг сен бе? — деп кый дээн.
— Каң-Mѳre хаанның хорамында ѳжээн негеп, иштим тынныг чыдыр-ла мен — дээн.
Алдан кулаш сыдымын бадыргаш, быжыгланып багланып ал дээрге, багланып алдым дээн, ушта тѳрепчилеп эккелген.
Адазын аъш-чем кылып берип тоттуруп ап, бүгү-ле болуп турган чүүлдерниң экизин чугаалашкащ хѳѳрежип, багын чугаалашкаш ыглажып олурган-даа чүвең иргин. Адазы карыш-кулаш хаайлыг Калчан-Шилги аъдын мунуп алгаш, оглунуң аалынга-чуртунга хап чедип келгеш, алдын даңгына херниниң ажын-чемин ижип алгаш, Шара-Хевек-биле аалының мурнунда кош аргаже кире бергеш, сыра кѳрүп чортуп чоруурга үш куспак чоон кызыл сыра турган. Ол сыраны чара соп алырга, иезиниң иштинде ишти тынныг чыткан. Аалга эккелгеш, эртенге чедирбес эм шагаан, кежээге чедирбес дом шагаан оду-биле эмнеп тургаш, экиртип сегидип-даа алган-дыр. Ынчап турда соондан кѳшкен аалы чедип келген. Хамык чылгыны туткаш, бе саггаш, хамык инек саггаш, арчывактың аксындан, кѳгээржиктиң боскундан арага-хымызын чыггаш, бениң сувайларын, ирттиң семизин ѳлүрүп тургаш, улуг найыр-байыр кылгаш, адашкылар кандыг-даа чаа күш четпес, күш-шыдалдыг бооп, эгээртинмес малдыг бай бооп, оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо.
