Бурган Ѳвүштүг, кара аъттыг Кара-Кес-Халбаадыр ашак чүвең иргин, кырган кадайлыг, Кызылыыр тайга кыштаглыг, Шиигтиг тонаа чайлаглыг, оол, херээжок, уруг-дарыг чок чурттап чораан иргин.
Бир-ле хүн:
̶ Мен-даа кырыдым, кадай, хеймер адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылып алыйн дээш, ам даарта Хан-Буудай дээрзи-биле адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылып чоруур мен – дээн чүвең иргин.
Кадай олургаш:
̶ Адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылып чоруй баарыңга, кайыын болур? Мен болза эртен-кежээ ѳйү-хүнүмге четкен, иштиг-сааттыг кижи ышкажым чүл. Оол уруг болза, олчазын-даа кѳргеш, кыс уруг болза, найырын-даа кѳргеш, чорзуңза, кандыгыл? - дээн.
̶ Аа, сен ам алдан-чеден хар четкижеге, уруг-дарыг деп чүвени мынчага чедир кѳргʏспейн келгеш, ам кээп мени уруг-дарыг-биле кыжырыыр-дыр сен аа! – дээш, ашак-даа кадайын үндүр-киир октагылап, эттеп-эттеп, Хан-Буудай-биле адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылыры-биле хап чоруп тур.
Кызылыыр тайганың кырынга хап үнүп кээрге, Хан-Буудай дээрзи Кызылыыр тайганы аар ийинден чʏс бежен сыын-мыйгаан аа-талгы арттынып алган, Хан-Шилги аъдын мунуп алган, чүс дилги кежи бѳргүн хаваанда салып алган, уянгылыг ырызын ырлаан, сыгырган хап бар чыдып-тыр эвеспе.
Ашак-даа аъттаныпкаш хакпышаан, чеде бергеш, катыш болган узун-тынының ужундан барып туткаш, тѳрепчилеп туруп-тур. Чүү-даа чок сывыра челип чоруй барып-тыр. «Чоп хоранныг кулугур боор!» дээш, ʏш ораай тѳрепчилээш, туруп тур. Ам эглип келген иргин.
̶ Черниң ческээ, сугнуң суксаа чүве сен бе, кижиниң аъдының тынынга ораажып чоруур чүү чүве сен! Мени билбес, мени танывас сен бе? Ам канчап барганың ол? – дээн.
̶ Сээң-биле адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылыр дээш, келдим – диген.
̶ Че, ындыг-дыр, кылыр-ла тур бис ийин – дээш, аъдындан дʏшкеш, тынын сѳдүртү салып кааш:
̶ Дүрген белеткен! – дээн.
Ашак-даа, Хан-Буудай-даа шодак-шудаан кеткеш, тучуп эгээлээннер.
Хан-Буудай-даа ашактың эгин-шудаандан туткаш, делегейни дескиндир, каптагайны хайындыр бѳѳлдеп-бѳѳлдеп октапкан.
Аскын аът мыя, инек мыяа-биле дуй идип каггаш, кара аъдын киженнээш, дужааш, дашка болган караан, дага болган дуюн «орта турул» дээш, баглап каавыткаш, Хан-Буудай аъттанып алгаш, хап чоруй барган.
Кадайы ол-ла кежээзинде оол божуп алган. Кадай уругну азыраарга, үш хонарга, үш харлыг, дѳрт хонарга, дѳрт харлыг бооп-тур.
Оол-даа ѳзүп келгеш, ѳргелеп-кʏскелеп, кушкаштап, чүгүрүп маңнап чоруур мындыг болган.
Бир-ле хүн:
̶ Мээң адам кайдал, авай? – деп айтырган.
̶ Сээн ачаң, алдан-чеден хар четкен кижи, Хан-Буудай-биле эң сѳѳлгү адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылып чоруткаш, олчаан барган. Та ѳлген, та канчалган – деп харыылаан.
̶ Че, ындыг болза, мен ачамны сүрүп алыр мен, ѳлген болза, сѳѳгүн кѳргеш, кээр кижи мен, авай – дээн.
̶ Адамның чылгызындан аът тудуп мунар кижи мен – дээш, адазының чылгызынче халып чоруп-ла берип-тир.
Адазының чылгызынга чеде бергеш, кѳрүп турарга, чылгының баштыңы эң улуг хүрең бе шилги кулун тѳрүп алган турган.
«Мээң аъдымның чылгызында меңээ аът болур чүве бар болза, бо аргамчының бажынга кирер-ле-дир» дээш, тарбыдааш, шалбалаан.
Чаа тѳрээн чаш кулуннуң мойнунда кире берген.
̶ Далашкан кижээ шаптык болган, чүү мындыг чүвел? – дээш, чүгүре бергеш, аргамчызын ушта тырткаш, кулунну доңгайты идипкеш, ам база шипшип, тарбыдап тургаш, шалбалаарга, демги-ле кулуннуң мойнунга кирген.
̶ Далашкан кижээ чоп кончуг сааттыг болган бѳрү боор! – дээш, аргамчызын ушта тырттып алгаш, ойтур каггаш, карак-кулаанче довурак ургаш, чоруй барып-тыр.
Yш дугаар шалба база-ла кулуннуң мойнунче үш ораажып кире берген.
̶ Чоп кончуг кулугур боор! Хүлер чүгенни супса, уур бе бо? - дээш, чүген-чуларын суп туруп-тур.
Шаразы кургап турар мындыг бооп-тур.
Шѳл болган чонаан салырга, дѳнен аът дег болган, каңгай болган эзерин салырга, дѳнен аът болган.
Ок-чемзээн азынгаш, мунар деп белеткени берип-тир.
Аът тургаш:
̶ Адыр, ок-чемзээң дүжүргеш мун, колдуумга колун тыртып кѳрген эвес, кижиргени бээрим чадавас, аскымга суглук суккан эвес, аскымнай-даа бээрим билиш чок - диген.
Ок-чемзээн дүжүргеш, муна каапкан.
̶ Туттундуң бе, бектендиң бе? - дээн ышкаш болганда, аът-даа тепкеш, ыңай-ла болган .
Аът мѳѳп турда, черниң довураа дээрдиве үнүп, дээрниң булуду черге кээп дүжүп турган иргин. Та кайы хиреге чедир мѳѳп келген чүве!
Аскын тыртар дээрге, беш салаада кеш-даа чок, кыстынар дээрге ийи дѳңмекте эът-даа чок, бооп-тур.
Ол аразында ажыргы чарыкы чырыктан кулак дѳске чедир чара соп тургаш, аъттаныр чарыкы саарыын хүн чайынандыр хап тургаш, аътты ам доктаадып ап-тыр.
Аалынга хап келгеш;
̶ Мен-даа аъдым тудуп алдым, авай, бир аяк соок шайдан эккел - деп турган эвеспе.
Иези-даа улуг кара хувазынга соок шайын эккелген.
Ток кылдыр пактапкаш, доп-дораан аъттангаш, Кызылыыр тайгазының кырынга халдып үнүп кээп-тир.
Хан-Буудай дээрзи база-ла чүс бежен сыын-мыйгаан арттынган, чүс дилги кежи бѳргүн ийинде салып алган, уянгылыг ырызын ырлаан, узун чаагай сыгыдын сыгырып бар чыткан.
Хакпышаан, чедип келгеш, удазын болган тыны-биле тѳрепчилээш, туруптарга, Хан-Буудайның Хан-Шилги аъды доңгая барып дүжер часкаш, эглип кээп-тир.
Хан-Буудай:
̶ Чүү мындыг, черниң ческээ, сугнуң сускаа чүве сен? Кижиниң аъдының тынынга ораажып чоруур чүү чүве сен? – диген.
- Мен черниң ческээ, сугнуң сускаа-даа эвес мен, адам адаан ады-даа чок, ием адаан шолаам-даа чок, ачам ѳлүг болза, сѳѳгүн кѳѳр, дириг болза, сүрүп аар дээш, келген кижи мен. Ачамны канчаптың, ыт? – деп чугаалаан.
̶ Че, ындыг-дыр – дээш, Хан-Буудай-даа шодак-шудаан кедип белеткенип, оол-даа база-ла шодак-шудаан кедип, ийи кижи аңаа тутчу-ла берип-тирлер оо.
Тутчуп-ла турган, бир айның үжен хонуунда, ийи айның алдан хонуунда тутчуп кээрге, оолдуң эъди ханы изип, Хан-Буудайны каптагайны каралдыр, делегейни дескиндир, сарыг ховунуң ортузунга октап ап-тыр эвеспе.
Аптара дег ак хѳрээниң кырынга дыштанып алгаш:
̶ Ѳлүрер кижиниң сѳзүн алыр, соккан эъттиң ханын алыр, сѳзүң чүл, ѳлүрер деп ор мен? – деп-тир эвеспе.
̶ Мени ѳлүрбейн кѳр, алышкы дег, эдержиили, мурнай тѳрээн акым-даа чок, соңнай тѳрээн дуңмам-даа чок кижи мен, сээң адаң мында бар, ап тып берейн - диген.
̶ Сээң ооң арга-меге бооп чадавас, кандыг даңгырак бээр сен? – дээш, тургуза тырттып экелгеш, чыда-селемезиниң бизин чылгап, ай, хүнге амы-тынын тудуп турган чүвең иргин.
̶ Че, ындыг-дыр, чаңгыс иеден тѳрүп каан алышкылар болуул дээш, ийи холун тудушкаш, Хан-Буудай оолдуң адазын айтып бээри-биле чорупкан.
Кара-Кес Халбаадай ашакка чедип кээрге, чер иштинде хѳѳмейлеп чыдып-тыр оо.
Ашакты ушта соп эккелгеш:
̶ Чана бер – дээш, Хан-Буудай:
̶ Дуңмам, сен мээң ѳѳмге бараалы – дээш, эдертип алгаш чорупкан.
Чедип кээрге, Хан-Буудайның кадайы чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын салып олуруп-тур оо.
Кадай кѳрүп олурарга, демги оол, Хан-Буудай чаңгыс хѳнектен шай ижер, кончуг эптиг-найыралдыг болган.
Хан-Буудай олургаш:
̶ Мен-даа чер кезип чорааш, кончуг дуңма тып алдым, кадай - диген.
Кадайындан:
̶ Кончуг-ла эки болган-дыр, сээң соңнай тѳрээн дунмаң, мурнай тѳрээн акың бар эвес, назыдап-кырып бар чыдар улус болгай бис, азырадырда, кончуг эки болган-дыр – дээн.
Оолдан:
̶ Мен ам чоруп кѳрейн, кырган ада-иелиг кижи мен – деп чугаалаарга, кадын оргаш:
̶ Чоруй баарыңга, хоржок, бис маңаа чурттап шыдавас бис, сен чогуңда. Бо дораан сээң кырган ада-иеңче кѳшкенивис дээре – деп чугаалаан.
Оол-даа Хан-Буудайның аал-оранын, мал маганын кѳжүрүп, аалынга чедип келген.
Бир хүн оол даштыгаа кылаштап чоруурга, ада-иези, акызы-чаавазы чугаалажып олурган.
Чаавазы олургаш:
̶ Бистиң бо оглувус бир черден бажы уштунуп, бир черден буду уштунуп чоруурга, кайыын боор, бир черден бир чүве тып албас болза, хоржок – деп чугаалап олурганын дыңнап каан.
Адазы олургаш:
̶ Мен-даа назыдап кыраан кижи болгай мен, аңаа кижи кудалап шыдавас мен. Аныяк чоруур шаамда, Дѳңчуйн-Хаан деп кижи-биле аът бажы дег мѳңгүн, хой бажы дег суй-белек алышкан кижи мен. Оол биле уругнуң кайы-бирээзи тѳрүттүнер болза, кудалажып алыр бис деп дугурушкан бис. Ооң соонда дыңнаарымга, уруг тѳрүттүнген болган. Оол чок болгаш барбаан мен, эки оол болза, дыңнааш, чоруур-ла ыйнаан. Ол уругнуң ады Тоолай-Херети деп кадын чүве – деп чугаалаан.
Оол дыңнап туруп-туруп:
̶ «Дѳңчуйн-Дѳңчуйн, Тоолай-Херети» деп чүнү чулчуруп олур силер? – дээш, кире халып келген.
̶ Чок, оглум, ачаңдан айтырып кѳр – деп, иези чугаалаан.
̶ Экер эрлик чоруур шаамда, Дѳңчуйн-Хаан-биле аът бажы дег алдын, бѳрү бажы дег мѳңгүн орнашкан кижи мен, оглум. Кайы бирээвистен оол, уруг тѳрүттүнерге, кудалажып аар болган улус бис. Ол хаандан Тоолай-Херети деп кадын тѳрүттүнген. «Эки кижи болзуңза, ол суй-белекти барып эгеп-ле аар сен, бак эр болзуңза, дыңнап орар-ла сен ыйнаан» деп ор мен, оглум – диген.
Оол-даа:
̶ Мен чоруур мен, аъш-чемден белеткеңер! – диген.
Аъш-чемин ижип алгаш, акы, чаваазынга:
̶ Кырган ада-иезин келгижекте, азырап оруңар – деп чагып:
̶ Бо айның чаазы, хүннүң эртени шежил, мен суй-белекти барып негеп алыр кижи мен – дээш, хүн үнер чүкче хап чорупкан.
Хап бар чыдарга, Хан-Шилги аъды тура дүшкеш:
̶ Сен болза, чаазынче бар чыдар кижи-дир сен, ол чериңге баарыңга, сени «кайыын келдиң, адың-шолаң кымыл?» дээр-ле болгай, чүү дээр сен? – диген.
Оол:
̶ Уттунган-дыр – дээш, дедир-ле хап чорупкан.
Дааш-ла эвес, дааш ʏнген, чаавазы ʏне халып кээрге, оол дедир хап олурган.
̶ Киживис дедир кел чыдыр – деп, адазынга чугаалаарга:
̶ Ол-даа ынаар кайыын барып алыр? Корткан-дыр боду-ла билгей аан – деп, адазы чугаалаан.
̶ Чүге келдиң? – деп айтырганнар.
̶ Ол черге баарымга, адым-шолам айтырар, чүү дээр мен? - деп айтырып турган.
̶ Шын-дыр, ады чок кижиге ат бээр-дир – дижип сүмелешкеннер.
Чаавазы оргаш:
̶ Мен адап кѳѳрүм ол-дур дээш, «Хан-Шилги аъттыг Хан-Чиңгей» деп адап бээрге, амырап-йѳрээп, адыш часкап турганнар.
Адын ададып алгаш, хүн ажар чʏкче хап-ла чоруп орган.
Хап-ла оргаш, бир черге кулун мунуп алган, бажының коңгураа чазылбаан, мѳѳнде сүт арттынып алган чаш уруг чортуп орган.
Уруг удуп-ла чоруур, бир чартыынче удуп баткаш, бир чартыындан ээп, бир чартыындан удуп баткаш, бир чартыындан ээп чоруп олурган. Кулуну база удумзурап чоруп орган.
Оларны чаптап чортуп оргаш, Хан-Чиңгей кулуннуң кудуруунче кымчызын суга кааптарга, белиңнээш, халып кээп дʏжер орта, бичии оол:
̶ Бо чүү мындыг аза-четкерил, барып кээп дүжер частым? – дээрге:
̶ Чоп кижи каргап турар ыт боор бо? – дээш, кымчызы-биле самдар чучаан соя шаап бадырыпкан.
Оол херлип-херлип, Хан-Чиңгейниң үс чагызын ушта шаап бадырыпкан.
̶ Чоп кончуг хоранныг оол боор! – дээш, кымчызы-биле үш ораай шааптарга, Хан-Чиңгейниң дилги кежи чагызын диле шаап дүжүрүпкен.
̶ Чоп хоранныг кулугур боор! – деп, Хан-Чиңгей аъдындан дүже халааш, оолду тырткаш, ийи кулаандан долгай-ла берген.
̶ Иемниң изиг аазын эмейин, каяа чораан кулугур сен? – дээш, аъттаныпкаш, хап чорупкан.
Хап бар чыдарга, хоор аъттыг эр халытпышаан келгеш, Хан-Чиңгейниң чарын аразындан алгаш, эзериниң бажынга чыпшыр иде берген.
̶ Бо кандаай кижи сен, амыр-менди-даа чок? – деп айтыра бээрге:
̶ Дем иемниң чыылыг аазын ишпейин турумда, мени канчап туржук сен? – дизе-ле, демги бичии оглу ол болган.
Демги оол салыптарга:
̶ «Ужурашканы уя болур, эдеришкени эм болур» деп чʏве бар болгай. Мен ырак чер бар чыдар кижи мен. Мээң ол чоруумга, дузалажып берип кѳр, дуңмам. Алышкы ѳң-тала болуулу – дээн.
̶ Че, ындыг-дыр харын – дээш, кады хап чоруп-ла кааннар-дыр.
̶ Сээң адын Улаан-Хоор аъттыг Улатай-Мерген болзун, дуңмам - дээн.
Хап чоруп олурарга, бир кижи сааскан кудуруу чулуп кылаштап чоруп-тур.
Чедип келгеш:
̶ Бо кандыг аайлыг кижи сен, куш кудуруу чулуп чоруур? – диген.
̶ Мен кончуг оор кижи мен. «Сааскан деп чʏве кончуг сезиктиг берге чүве» дээн деп дыңнааш, мооң кудуруун оорлап чулуп тур мен – диген.
̶ Чүүден-даа дора чүве-ле-дир. Орук олчазы бооп-тур ийин дээш, Оорлаар-Мерген деп адап орган.
Эдертип алгаш, чоруп-ла берип-тир.
Бир-ле черге чоруп олурарга, эргээ-биле чер шанчып чыттап чоруур кижи чоруп тур.
̶ Бо канчап чорууруң? – ол дээн.
̶ Мен кончуг ис истээр кижи мен, чеди чыл болган ас изи берге чүве дээрге, истеп-ле, истеп-ле бар чыткаш, бир хос алдындан бо ушта шанчып ап-тыр.
База «орук олчазы бооп тур ийин» дээш, Исчи-Мерген деп адааш, кады чоруп ап-тыр.
Чоруп-ла олурарга, черде ѳрү кѳрүп чыдып алган, кижи сыгырып чыдып-тыр.
̶ Бо канчап сыгырып чыдар кижи сен? – дээн.
̶ Мээң бо чамды-дүпте чедир атпас черим чок кижи мен. Дээр дүвүнге чеди кас чораан, ону адарымга, согунум дээрде барып кадалы берген. Ону бадырып алыр дээш, сырын сырыннадып чыдыр мен – дээн.
̶ Согунун ам канчап чыдыр? – дээн.
̶ Элеңейнип-элеңейнип чыдар-ла, ам-на аңдарлып батты – дээн.
Удаваан-даа чеди кас адып каан согун кээп дүжүп тур.
База «орук олчазы бооп тур ийин» дээш, эдертип алгаш, хап чоруп-ла каап-тыр.
Чоруп олурарга, чердиве бажы кадалып кире берген кижи чыдып-тыр. Ийи будундан тырткаш, ушта тыртып эккеп-тир.
̶ Бажың чердиве хѳмдүне берген чыдар, кандыг аайлыг кижи сен? - дээн.
̶ Мен бо чамды-дүптүң ужу-кыдыында-даа, кайда-даа чүвени шуптузун дыңнаар кижи мен. Ынчаарга, мээң ада-ием ѳлүрде, найырал чок ѳлген чүве ийин. «Ам найыралы кандыг ирги?» деп бодааш, оларны дыңнап чыттым – дээн.
̶ Кандыг-дыр? – дээрге:
̶ Ам-даа чеди серге кежи чоорганның ужу-бажында тырткылашпышаан, чыдыр-ла – дээн.
База «орук олчазы бооп-тур ийин» дээш, Дыыжы-Мерген деп адап алгаш, чоруп-ла берип-тир.
Бир черге чоруп олурарга, бир кижи бир чээренни тудуп салып, бирээзин тудуп салып турар мындыг болган.
̶ Бо канчап турарың ол? Черниң аңын арыктап, семистеп турарың ол бе? – дээн.
̶ Мен бо делегейде четпес чүвем шуут чок кижи мен, чээрен деп кончуг кашпагай чүве бар дээрге, мону тудуп турдум. Чүүден-даа дора чүве-ле-дир – дээн.
База «орук олчазы бооп тур ийин» дээш, Чээрен-Чедер-Мерген деп адап алгаш, чоруп-ла каап-тыр.
Чоруп-ла олуруп, чоруп-ла олурган-дыр.
Дѳнчуйн-Хаан деп кижиниң аал-чуртунуң чанынга чедип келгеш, Улаан-Хоор аъттыг Улатай-Мергенин эдертип алгаш, ѳскезин:
̶ Аңаа турар силер – дээш, хап чоруй барып-тыр.
Дѳнчуйн-Хаанның аалынга келгеш, аъдын баглааажынга баглааш, хаанның алдан кижи уувас чыгжыр алдын эжиин чаңгыс холу-биле аяар ажып кире бергеш:
̶ Хаан, амыр, кадын, менди! – дээш, он чүктүң он экериниң, беш чүктүң беш экериниң мурну-биле эрткеш, хаанның адаа чарыынга барып олуруп ап-тыр.
Хаан олургаш:
̶ Аал-чуртуңар кайда боор, адыңар чолуңар кым боор, кайы чедип, кайы бар чор силер? – дээн чүвең иргин.
̶ Мен чиге мурнуку чүктү эжелей тѳрээн Кара-Кес-Халбаадыр маадырның оглу Хан-Шилги аъттыг Хан-Чиңгей деп кижи мен. Адам хаан силерниң-биле «аныяк чоруур шаанда аът бажы алдын, бѳрү бажы дег мѳңгүн суй-белек алышкан кижи мен» дээр, ол суй-белээн эгеп чоруур кижи мен – дээн.
̶ Шын-на чүве-дир, келгениңерниң чараш-чаагайыңарга бериптер эвес мен. Тоолай-Херети деп уруг тѳрээни шынныг чүве. Ол уруг ам бѳгүн кижи кижизи бооп турар кижи-дир, адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылгаш, кайыңар тиилээниңер алыр боп тур ийин – дээн.
Хаан ам:
̶ Даарта адыг кылыр-дыр – деп чугаалаан.
̶ Тевенениң үдүн чире адар, дилгиниң үттүг-чарнын сый адар, кызыл кѳжээниң бажын чире адар. Чүс шары чүъгү ыяшты ѳрттендир адар, чүс адыгыр дыттың бажын кезе адар, сарыг оорганы кезе чоруй, сарыг ховуну ѳрттендир адар – дээн.
Эртенинде адыг-тудуг кылыр черинге чеде бергеш, Кас-Адар-Мерген дээр кижизин эккеп тургузуп-тур.
Хаанның адыгжыларындан чер ортузу чедирип турар кижи-даа бар болган. Чер ортузу чедирбес-даа кижи бар болган.
Кас-Адар-Мергени келгеш, шаанга чедир шагжайты тыртып, шиинге чедир шигжейти тыртып, огуннуң бажындан от чалбырып, салаазының бажындан хан дамдылааже тырттынып, чазының алдыы сагындан алдан бѳрү улужуп келген, үстүү сагындан үжен улу алгыржып келир орта, ышкына чоруй салып-ла үндүрүп-түр.
Тевенениң үдүн чире деггеш, дилгиниң үттүг-чарнын сый деггеш, кызыл кѳжээниң бажын чуура деггеш, чүс шары чүъгү ыяшты ѳрттендир деггеш, чүс адыгыр кара дыттың бажын кезе деггеш, сарыг оорганы кезе чоруй, сарыг ховуну ѳртендир адып үндүрүп-түр оо.
Хан-Чиңгей тургаш:
̶ Бир мѳѳрей бистии болду аа – дээн.
̶ Ам даарта чадаг чарыш болур – дээн.
Ам даартазында чадаг чарыш болур черинге чеде бергеннер.
̶ Чер-дээрниң ужу кыдыынга чедир маңнашкаш, оон дедир маннажып чедип кээр – деп мындыг болган.
Ол улустуң салыр кижизи шивишкин кадай болган.
Хан-Чиңгейниң Чээрен-Чедер-Мерген деп кижизин кады салып үндүрүп-түр.
Чээрен-Чедер-Мерген чер-дээрниң ужу кыдыынга барып чедип турлар.
Шивишкин кадай:
̶ Чаа, оглум бичии дыштанып алыылы – дээш, хойнундан кавынды кѳгээржик арага уштуп эккеп тур.
Кызыл дашкага куткаш, сунуп олуруп-тур. Аас деп кѳргеш:
̶ Мен мындыг чүве ижип албас кижи болгай мен аан, авай – дээш, дедир сунуп олуруп-тур.
̶ Анча диве чүгүрүп баскыраан кижиге кайгамчык эки дыштаныр чүве болгай, оглум, пактавыт – дээн.
Оол-даа пактап-тыр.
Чүгүрген кижи-даа чүзү боор, эзирий хона берип-тир. Кавынды кѳгээржик ишти арагазын ийилээн дѳгере ижип ап-тырлар.
Чээрен-Чедер-Мерген чүзү боор, ужуп каап-тыр.
Шивишкин кадай кызыл дашказы-биле кырында кулаан дуй каапкаш, халып чоруп-ла берип-тир.
Хан-Чиңгей тургаш:
̶ Чарышкан улус кайда кел чыдыр, дыңнап кел? – дээш, Дыыжы-Мерген кижизин чорудуп-тур.
Удаваанда чүгүрүп келгеш:
̶ Чээрен-Чедер-Мерген чер-дээрниң ужу-кыдыында ужуп калган чыдыр. Кырында кулаан кызыл дашка-биле дуглап каан, хаарыктап чыдар кижи-ле-дир – дээн.
̶ Ат болган-на-дыр! Кас-Адар, канчалдың? Кызыл дашканы хоора атпас болза, кайыын боор, шымда, декте! – дижип турлар.
Кас-Адар-даа тырттынып, кезенип келгеш, адып-ла үндүрүп-түр. Кызыл дашканы хоора адып чорудуп-тур.
Чээрен-Чедер тура халып кээрге, кара чааскаан бооп-тур.
Кас-Адарның чаймыгыр кара хожуулазы хоогайнып бар чыдар, халып барып ам-на тудуп ап-тыр.
Халып орарга, шивишкин кадай бо халып бар чыткан. Чеде халыда бергеш, бир чодазын сый дажааш, бир чаагын сый дажааш, хап чоруй барып-тыр оо.
Хан-Чиңгей:
̶ Чарышкан улус кайда кел чыдыр, кѳрүп кѳрем - дээш, Дыыжы-Мергенни чорудупкан.
Дыыжы-Мерген кѳрүп турарга, чарышкан улус чер ортузу ажып келген, Чээрен-Чедер чааскаан халып чедип кээрге, Хан-Чиңгей:
̶ Адаан-мѳѳрей бистии болду, ам чүнү канчаар бис? – диген.
Хаан тургаш:
̶ Ам мѳѳрей чок, ынчангаш үш хонгаш, даг дег эът, далай дег арага чыып, улуг найыр кылыр апаар бис – дээн.
Хан-Чиңгей:
̶ Бистиң мында аал оранывыс бар эвес, даг эътти, далай дег араганы канчап үш хонукта чыып алыр бис, он хонук болзун диген.
Хаан чѳпшээрешпээн.
Хан-Чиңгей:
̶ Чоп кончуг хоранныг кулугурлар боор! – дээш, чат-сыгызын сыгыргаш, Хан-Шилги аъды чат-бышкызын бышкыргаш, үш дүн-хүннүң иштинде хамык чонну мал-маганынга улуг хат шуурган дүжүргеш, ʏш хонук иштинде даг дег эътти, далай дег араганы чыып алгаш, ам дээрни аястырып туруп-тур оо.
Хан-Чиңгей хаанга:
̶ Найыр кылыр хүнүвүс бѳгүн болгай, эгелээр-дир хаан – диген.
Хаандан:
̶ Бис хат-шуурганга бастыргаш, белеткенип албадывыс, манаңар – деп чугаалаан.
Хан-Чиңгей:
̶ Чок, бис мында аал-оранывыс чок улусту кончуг ѳжээн болгай силер, бѳгүн ыяп кылыр бис – диген.
Дыыжы-Мерген деп кижизин:
̶ Бо улус найырга кандыг аъш-чем эккээр-дир барып кѳрүп эккел – дээш чоргузупкан.
Дыыжы-Мерген чеде бээрге, улузу аъш-чемде оо-хоран холаан турган.
Оорлаар-Мергенге:
̶ Ийи таланың улузу аъш-чемин салып чыып кээрге, солуштурар сен – деп даасканнар.
Ийи таланың улузу аъш-чемин делгеп эгелээн. Оорлаар-Мерген кара чивеш-даа дээр аразындан дыка дүрген олуй-солуй каавыткан.
Демги улус боттарының оо-хоранныг аъш-чемин ижип хораннанып ѳлүп туруп берген.
Ам эртенинде хаан-даа найыр-дою эрткен, ѳѳн тип, эт-малын үзүп, кѳжүп чорудар дей берген.
Ол аразында хаанның уруун Дээрлерниң Шортан-Овугай деп кижизи алгаш барган турган.
Хаан-Чиңгей:
̶ Бо кадынны мээң шаанда суй-белек-биле орнашкан чүве, мээң кижим-дир, чүге алгаш барган сен, адаан-мѳѳрей кылыр бис – дээш, ийи кижи аңаа тутчу-ла берген.
Хаан-Чиңгей кончуг ажынып-хорадааны-биле билинмейн барган. Бир миннип кээрге, Шортан-Овугайның ийи чодазын тудуп алган, силгип турган.
Дээрлерден улус Хан-Чиңгейге хорадааш, тос катап чаңнык дүжүргеш, тыынмайн баргаш, аскын туттунгаш, чоруй барганнар.
Ам айның чаазында, хүннүң эртенинде кѳжүп чорудар деп шиитпирлеп алган.
Хаан-даа мал-маганын үзүп, ара-албатызын чүс-чүс хирени эдерткеш, уруун бергеш, кѳжүрүп чорудупкан.
Орукка чоруп оргаш, эдерткен улузун «орук олчазы» дээш ѳглеп-баштап, эт-малын үзүп берип чоруп-тур эвеспе.
Улаан-Хоор аъттыг Улатай-Мергенни Тоолай-Херетиниң кады чоруур кончуг чараш кызы-биле ѳглеп кааш, кѳжүп чоруп орарга, акы, чаавазы уткуп чедип кээп-тир оо.
Акызы, чаавазы Хан-Чиңгейни:
̶ Мурнай чоруй бар, сен-даа туруп, шылагзынган боор сен, кырган ада-иең эки чурттап турлар, барып дыштанып ал, бис кѳжүрүп чедире бээр бис – дээш, чоргузупканнар.
Ада-иези ѳгге орарга, дааш-ла эвес дааш үнген.
̶ Чүү болду, оглувус канчап мындыг дүрген чедип келген чоор? – дээш, үне халчып кээрге оглу Хан-Чиңгей болган.
Адазы аъдын баглап, иези оглун сѳлеп алгаш, ѳѳнге киирип келгеш, оглун ошкап-чыттап, чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын салып берип, ѳпейлеп-часкап, удудуп-тур эвеспе.
Акызы, чаавазы малын кѳжүрүп эккелгеш, дѳң черге ѳѳн хондуруп, дѳлем черге малын чалап, оюктуг черни оя чурттап, чиктиг черни чире чурттап чоруй барып-тыр оо!
