Тоолдар

 (Монгуш Хүргүл-оол Сазыг-Хунаевич ышкан)

Эртенгиниң эртезинде,
Эңге-тайбың турар шагда,
Ак-Хемни чурттаан
Туман-Кыскыл аъттыг
Мөге Баян-Тоолай ашак
Чоруп-тур эвеспе.
Ажы-төлү чок, кырган кадайлыг,
Эди, малы бажын ашкан,
Ол малының онча-даңзызын
Ак-Хемниң бажында
Улуг ак тайганың кырындан көөр
Ашак чүвең иргин.
Бир-ле хүн ак тайгазының кырынга
Үне бергеш,
Малының онча-даңзызын көрүп олурарга,
Чиге соңгу чүкче көрүнген
Узун ховунуң ужунда
Дээрде шаштыккан улуг кара доозун туруп-тур.
— Бо черде чаа-дайын бар эвес,

Шыяан ам,
Эрте шагның эктинде,
Бак шагның бажында чүвең иргинем.
Чиңгис чуруп,
Чиңгирти чуглуп турар шагда чүве-дир.
Ирттиң мыйызы ирип дүжүп турар шагда,
Кошкар мыйызы хоорлуп дүжүп турар шагда-даа
Чүвең иргинем ам.
Ыттың думчуундан
Үс агар шагда чүвең иргин ам. 

Шыяан ам,
Эртенгиниӊ эртезинде,
Бурунгунуӊ мурнунда,
Буганыӊ мыйызы буступ дүжүп,
Тениӊ мыйызы дээринге шаштыгып,
Эки шагныӊ эктинде,
Бак шагныӊ бажында,
Дөӊгелчиктиӊ бажындан
Дөрт өӊ чечек үнүп,
Дөӊгүр инектиӊ бажындан
Мыйыс үнүп турар шагда чүвеӊ иргин.
Кара-Хемниӊ унунга
Эт дээр эди-даа чок,
Мал дээр малы-даа чок,
Ядыы-түреӊги ирей-кадай
Чурттап чоруп-тур эвеспе.
Эртен болза, эртен болу берген
Кежээ болза, кежээ болу берген,
Алдан харны ажып,
Чеден харга чыгай берген

Шыяан, эртенгиниӊ эртезинде, бурунгунуӊ мурнунда, Каӊгырай-Кенгиргей кара тайганың баарынга Бокту-Кириш, Бора-Шээлей ийи уруглуг, эди эктин ашкаш, малы бажын ашкан Караты-Хаан чурттап чораан чүвеӊ иргин.
Бокту-Кириш, Бора-Шээлей ийи уруу бир ай ойнаар, бир ай удуур, дыштаныр, чүвеӊ  иргин.
Шыяан, бир-ле катап Бокту-Кириш, Бора-Шээлей ийи угбашкы бир айныӊ ʏжен хонуунда ойнап-ойнап келирге, ада-иезиниӊ аал-коданында «куйт» дээр кускун чок кылдыр олчалап-чаалап апарган болуп-тур.
Чежеге чедир ээн чутка турур боор, аштап-суксап-даа берип-тирлер эвеспе.

Шыяан ам!
Эртенгиниң эртезинде, 
Бурунгунуң мурнунда
Чиге соңгу чүктен бады келген
Элдиг-Кара хемниң белдирин чурттаан,
Эктин ашкан эттиг,
Бажын ашкан малдыг,
Назын дѳгүп, кырый берген,
ϴзен-Кула аъттыг,
Сулаапай дег кадайлыг,
ϴкендей-Мерген ашак
Чурттап турган чүве-дир эвеспе аан.
ϴкендей ашак аныяк чораан шаанда,
Үстүү сагында 
Үжен улу сиилип кылган,
Алдыы сагында
Алдан улу сиилип кылган,
Кадыг кара чалыг,
Хан хожуула октуг,
Тос чүстүг кара дуранныг,

Тозан харлыг Тоӊгаадай ашак,
Чеден харлыг Чеӊгээдей куруяк чоруп-тур. 
Ашак-кадай ууттунмас улуг малдыг,
Ууттунмас улуг эттиг чүвеӊ иргин.
Шыяан, ашак биле кадай:
«Ону чиир оглувус бар эвес,
Ону чиир кызывыс бар эвес»— дээш,
«Улуг хүреӊ бугавысты соп чиили, ашак»— деп, 
Кадай чугаалап-тыр.
Инектиӊ баштыӊы улуг хүреӊ буга 
Тозан кулаш дурт сынныг буга бооп-тур. 
Буганы он беш хонукта соккаш,
Дөгерип ап-тыр, ашак-кадай.
Ашак биле кадай буганы 
Бир чылдыӊ дургузунда 
Амыдырап чип кээп-тир.

Чаа, эрте бурун шагда чүвең иргин. Буга-Кара аъттыг Аңчы-Кара Мелдир Улуг-Кара хем чурттуг чүвең иргин. Аг-шериглиг-даа, азыраан малдыг-даа кижи туруп-тур эвеспе.
Аг-шериин эдерткеш, Арзайтры тайгазының арты-иштин кезип, аңын аңнаар ашак-тыр.
Бир-ле катап аг-шериин эдерткеш, аңнап чоруп каан чүвең иргин.
Ол аңнап чорааш, аштап-суксап, азып-тенип, тын девичеп, та кажанга, та чеженге чоруп келген чүве.
Ол ынчап чоруп чорааш, бир бедик черге үнүп келирге, бичии көк шык чер чыдып тур эвеспе.

Чаа, эки-ле шагның эктинде,
Багай шагның бажында 
Далай-Байбың деп хаан 
Чоруп чораан чүвең иргин.
Адаанда алдан дүжүмет албатылыг,
үстүнде үжен дүжүмет албатылыг,
үнген-кирген улуска эжик көдүрүп бээр 
Алдан бир хаа-шилбийлиг-даа чүвең иргин.
Бир эртен улуг игилин тыртып каарга,
үстүнде үжен дүжүмет чыглып турган чүвең иргин. 
Чаа, үжен дүжүмет, алдан дүжүмет:
- Бисти чүге хаалдырдыңар, чыылдырдыңар? - деп
Айтырып турган чүвең иргин.
- Чаа, Кара-Хаяны, Какпак-Хаяны Шырыын, шынгыы дагып кэер дээш,

Шыяан ам. Сүт-Хөл шалбаа Сүмбер-Уула тей турар шаанда, Сүрүн далай шалбаа турар шаанда, Чиге-Башкы чуртту эжелей төрээн Далай-Бизен-Хаан чурттап чораан.
Ара-албатызы-даа, бар-чок чүвези чок, дески бай хаан чораан иргин. Хин-кадак дагылгалыг, хилиң-маңнык чуруктуг Калбак- Хая чурттуг чүвең иргин.