(Монгуш Хүргүл-оол Сазыг-Хунаевич ышкан)
Шыяан ам! Та кажан, та чежен чүве, бир-ле шагда эктин ашкан эттиг, бажын ашкан малдыг, сес сая ара-албатының бажын тудуп чагырган, чүглүг чалгынныг куш ужуп четпес, дүктүг даванныг мал маңнап четпес Каңгай-Кара аъттыг Тавын-Хаан чурттап чораан чүвең иргин.
Ол хаан ол ара-албатызынга эктинден элевес, аксындан аштавас кылдыр деңнеп хуваап берип турар төрениң дөрт дүжүмеди, дөртен хаалыг чүвең иргин.
Ол Тавын-Хаанның сес ээни өлүрген, сес саадакты* элеткен, Арзылаң-Кыскыл аъттыг Начын-Мөгелиг-даа чүвең иргин.
Ол Начын-Мөге бир айда аңын аңнаар, бир айда аян-чоруун чоруур, бир айда улуг уйгузун удуур чүвези-дир. Ол Тавын-Хаанга үш чыл бурунгаар кандыг-даа багай чүве таваржырын ыяап-ла билген турар, та дүжеп билир, та сактып билиринде чүве, мындыг Начын иргин.
Тавын-Хаанның тайга сарыгыттары дүн-хүн чок удувастаандан бээр үш ай чедип турган. Начын-Мөге сарыг көдүргелиг* бора оргээде удаандан бээр үш ай чедир удуп турган чүвең иргин.
Тавын-Хаан ону билип кааш, сес сая ара-албатының баштыңы Күмбүң чурагачыны чалаттырып эккелгеш, чиң сарыг шайын кудуп, чигир-боовазын салып, аштанып-чемненип турганының уламындан, чугаалашпас чугаазын чугаалажып, хөөрешпес хоорежин хөөрежип олурганының уламындан Тавын-Хаан опургаш:
Бо сес сая ара-албатының иштинде силерден башка чүве билир кижи бар эвес. Тайга сарыг ийи ыт дүн-хүн чок туткулап, ээргенинден бээр, үш ай чеде берди. Начын-Мөге чаңгыс айда чартык уйгузун удуур тургаш, үш айның тозан хонуунда кудай диӊбирээн* дег, хаарыктап чыдып берди. Чурагачы, силерге мону бараалгап айыткаар дээш, чедип келген кижи мен - деп олурган-даа хаан чүвең иргин.
Күмбүң чурагачы номун-судурун уштуп эккелгеш, шозун-төлгезин уштуп салып, иди-чурагайын чуруп, бир айның үжен хонуунда номчуп, төлгелеп келгеш:
- Чиге соңгу чүктү эжелей төрээн, тозан тос даванныг, тос баштыг, тос сарыг хемден улуг Дошкун-Кызыл маңгыс «Арыда ; адааным, өвүрде өжээним» деп дагдынган, хынанган турар чүве-дир. Ол маңгыс келир болза, беш сая ара-албатың, ал бодуң баштааш, маңгыс чинни тып ижер апаар улус-тур силер. Ол маңгыс келбес болза, бурган аржааны тып, алдын кудукка чунуп, тайлыр* ужурлуг улус-тур силер. Ийи сарыг ыдыңның туткулап ээрип турары - Начын-Кызыл маңгыстың чүрээниң согуушкунун дыңнааш, ээрип турары ол-дур. Начын-Мөгениң үш айда удуп турары - Начын-Кызыл маңгыс-биле чүректиң сөөлгү ханын төдү демисежири ол-дур. Хаан өгбе силер-биле моон соңгаар мындыг чугаа чугаалажыр харык бар эвес. Улуг кызыл тайганың хүнгээр чарыында тии чок сарыг чалымның дал ортузунда, чиге мурнуу чүкте хүрең тайганың хөлеге чарыында хүнгээр аастыг хүрең куйнуң иштинде бурган аржааны тыпкан, бүдээл бүдээп* олурар улуг лама кижиден дыңнап ал. Улуг чалымга бижиктен бижип каар силер - деп, чагыг-сөзүн берип-даа турган Күмбүң чурагачы чүвең иргин.
Хаан олургаш:
- Төрениң дөрт дүжүмедин келдирип эккелиңер! - дээн.
Төрениң дөрт дүжүмединге:
- Күмбүң чурагачы чоруур деп барган. Эттиң ортузундан эт, малдың ортузундан малды сүрүп чедирип бериңер! - деп, дужаап олурган хаан чүвең иргин.
Күмбүң чурагачы олургаш:
- Эттиң ортузундан этти, малдың ортузундан малды четтирдим.
Он сес баштыг, тозан тос даванныг Дошкун-Кызыл маңгысты силерниң адаңар Сарыг-Хаан тос бажын кыргый аткан. Каң болат хожулаазын*, кадыг кара чазын, тозан кулаш дурттуг дошкун кызыл селемезин хайырлаңар. Бо ачы-үре* күрүне бузулза-даа, бир төөгүде хаан силерниң кара бажыңар ковайтып кээр чадавас боор - деп-тир.
Хаан олургаш:
- Кара баарның өдү дег, ханныг кинниң* ужу дег хаан аданың эдилеп чораан кадыг эдин каң демир бажынче суккандан бээр, үш үе эртип турар чүве. Чурагачы, силерге тудар аппаар-дыр мен - дээш, санаттынмас сая-түме бажыңының дүлгүүрлерин узун кара шивишкинге тудускаш, дөртен хааны эдерткеш, чорудуптарга, тозан тос хаалганы ажыдып, тозан тос хаалганы эртип чорааш, бир айның үжен хонукта төрелеп* чедип, төрепчилеп* сөөртүп чорааш, ээп келгеш, хаан авыгайга* дужаап берген.
Хаан олургаш, Күмбүң чурагачыга тудуп, өргүп-даа турган хаан чүвең иргин.
Күмбүң чурагачы тос чуланы туткаш, тос күжүнү* кывыскаш, тос баштыг үш кырлыг доңчуурну* даспаң* кырынга салгаш, улуг номун номчуп, улуг хүрүмүн кылып келген соонда, тос кижи угбас доңчуур далганны солагай талакы адыжынга салгаш, чымчак көктүң кыры-биле, шыргай көктүң адаа-биле самнап, девип, шаң-кеңгиргезин* какпышаан:
- Чиге соңгу чүкте тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгыстың тозан тос даванын кыргый дег! - дээш, тос баштыг доңчуур далганы-биле адып үндүрерде, Дошкун-Кызыл маңгыстың тозан тос даванының чартыын кыргый дээрге, дагдынган, шүгдүнген, хынанган, күженген Дошкун-Кызыл маңгыс ооң аарыыр- аржыыры-биле:
- Сарыг-Хаанның ачы-үрезин, ара-албатызын амылыг чыткаш, ажырыптайн - дээш, бир дап бергеш, бир дипти оя дүжүп, ийи дап бергеш, ийи дипти оя дүжүп чоруп олурда, Күмбүң чурагачы огун-чемзээн хоюндуруктааш*, дээрдиве үнгени-даа билдинмейн барып-тыр эвеспе.
Тавын-Хаан баглаашка турган Каңгай-Кара аъдын мунгаш, улуг сарыг тайганың кырынче үне халыда бергеш, үш дипти үзе коор үзүк боолук дураны-биле көрүп олурарга, хүн үнер чүкте хүрең кызыл тайганың колдуунче көрүп долгап олурда, алдын кушкаш кылаш кынны берип-тир эвеспе.
Хаан олургаш, «Чолбуң* ламаның кайнаар чоруй барганын канчап билир ону!» деп бодааш, чиге соңгу чүкче дураннай бээрге, үш дип үрелген, үш далай турупкан.
Ооң бертинде тос кара таңдыдан улуг тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгыс тос чылдык черде чоруп олурарын көрүп кааш:
- Арзылаң-Кыскыл аъттыг Начын-Мөге ынчага чоп удуп чыдарыл?» - дээш, аалынга халдып келирге, Начын-Мөге туруп келген.
Шодак-шуудаан кеткен, тозан шарының эъдин тос-таңмада* хайындырткан.
Тозан ирт-сергениң эъдин тозан шиште шиштеткен, ийи дөңмээнде дөрт арзылаңның күжүн сиирген, ийи холунда он парның күжүн сиирген, ийи эктиниң кырында бажындан Очур-Маанай* өөскээн, бажында очур* боду-биле бодараан*, түмен кижи дүрзүлүг, дүндүгүр кызыл шырайлыг, алдан кижи дүрзүлүг, адыгыр кызыл шырайлыг боду бо олуруп-тур эвеспе.
Начын-Мөге олургаш:
- Үш чыл бурунгаар турда-ла, силерге халдаар чүвени баш удур билип турар болгай мен. Дошкун-Кызыл маңгыс тос чылдык черден тос чылда сооттунуп турда, ону билгеш, тос чылда сооттундум. Бо күрнүң* иштинге киирбейн, демисежир кижи мен - дээш, ирт-сергениң эъдин солагай талакы холу-биле алгаш, ажырып-сыырып, аът-шарының эъдин оң холу-биле алгаш, ажыра-сыыра каапкаш, кадыг сөөгүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңбирип* октагылапкаш, Арзылаң-Кыскылды мунгаш, ак чайыр селемени туткаш, кодан дег шириин оя тепсеп, хой дег дажын чуура тепсеп, халдып олурда, Арзылаң-Кыскыл тура дүшкен.
- Маңгыска четпейн, шилги аъдым, туруптарың ол бе? - деп-тир.
Аъды тургаш:
- Мен турар чүве кайда боор! Маңгыстың аксындыва хорадаан өкпең-биле кире халдып бар чыдыр сен - деп-тир.
Начын-Мөге дүже халааш, арылыг чаагай ак чайыр селемезин туткаш, карак чивеш аразында бир өде халыырда, он сес даванын ында үзе шаап, ийи өде халыырда, он сести үзе шаап чорда, калчаа маңгыстың улуг аксынга таварышкаш, кире берип-тир эвеспе.
Арткан он үш даванын калчаа маңгыс олуй-солуй базып чорааш, сес сая ара-албатызын, черге сыңмастаан азырал малын Тавын-Хаанның боду-биле кады ажырып-сыырып алгаш:
- Өртүмнү өжүрдүм, өжээнимни бастым. Сарыг-Хаанның сай-сөөгүн* кайы үеде санап тургаш, сыырзымза, тос бажымны кескен, тос бажымны кыргаан кадыг кара чазы, кайбы-кара хожуулаазы*, тозан кулаш дурттуг дошкун кызыл селемези кайда ирги? Ууй-чаза дайназымза - дээш, чымчак көктүң кыры- биле, шыргай көктүң адаа-биле та чежеге, та кажага чедир дилеп келген маңгыс чүве ыйнаан.
Маңгыс ол-ла ынчап чоруп турда, Сарыг-Хемниң аксында сарыг чадырның эжиинге чаш уругнуң изи чыткан.
Ол исти истеп, дилеп, та кажанга, та чеженге союп келген моогай* чылан ыйнаан.
- Даван-даяа бар эвес, ядараан чыланның. Могап келгеш, балдырының хири араан эвес, бажының куюраа араан эвес. Мээң улуг ыыдымга угааны тенип өлзүн! - дээш, үш катап үш дипти буза кышкырган.
Сарыг тайганың кырында сарыг баалыктың кырынга чыткан ужа-тура кылаштап чоруур чаш оол миннип кээрге, кудайынга* кустуккан, дээринге сыңмастаан улуг ыыт бар болган.
Үш ыытты дыңнааш, үш харлыг, үш кулаш дурт-сынныг оваа-шоваа оолак болуп, тура халып кээп-тир эвеспе.
Ол тура халып келгеш, улуг сарыг тайганың кырынга үмүп келгеш, харап көрүп турарга, сарыг тайганың баарында сарыг хемниң аксында карак четпес сарыг ховунуң ортузунда Болчатылыг-Бора-Тейниң* баарында сарыг чадырның эжиинде тозан тос чүстүг, тос баштыг, кылаңнааш кызыл чүве бир бажын доңгая бээрге, Сарыг-Хемниң далай дег агып баткан улуг суу сеннип*, сыыгап, база бир бажын доңгайып иже бээрге, улам-на хемниң суу кадып, соглуп чыдар апарып-тыр.
Ону көргеш, ол чаш оол «Кандыг чүү-даа чүве болза, мени өлүрер чүве бо-дур» кылдыр бодап келгеш, хүн үнер чүктүве шиглээш, ыңай-ла болган.
Ол-ла чоруп олурарга, тос хемниң белдири, тос хемниң аксы черге маңнап келирге, харап турган тайгазы дег, улуг кадар оъттуң доңгураан*, кара сугнуң дээжизин* ишкен, туң дег ак диштиг, дуран дег кара карактыг, хүмүш* чаагай чүгенниг, хүлер чаагай чуларлыг, арт болган аңгайган-коңгайган кызыл-чуңгуу* эзерлиг, арзылаң дег кыскыл аът оъттап турган.
Ооң чанынга чеде бээрге, аът тургаш:
- Аалың-чуртуң кайдал, адың-шолаң кым сен, чүү мындыг оолак сен? - деп айтырган.
- Хүн бадар чүкте сен дег бедиктиң кырынга чыдырымда, үш катап улуг ыыт үнген. Ону дыңнааш, бастынмас будум бастынып, көрдүнмес караам көстүп кээрге, ол бедиктиң кырындан харай бээримге, ооң баарында улуг сарыг шөлдүң ортузунда, ийи борбак тейниң чанында хөй боолук, хөй баштыг, кончуг улуг амытан ол-ла хемниң далай дег агып баткан суун кадыр ижип турганын көре каапкаш, оон ойлап, дезип чоруткан кижи мен. Ам база-ла ындыг улуг амытан - сеңээ таваржы бердим. Сен чүү деп чүве сен? - деп айтыра берип-тир эвеспе.
Аът тургаш:
- Сен болза кижи деп кижи танывас, мал деп мал танывас амытан-дыр сен. Мен болза аян чорукка-даа мунар, ары-чаага-даа мунар мал деп амытан-дыр мен. Мени ээлеп, мунар кижи сен-дир сен. Мээң дергимде улуг таалыңны дүжүр - дээрге, оол улуг таалыңны дүжүрүп эккелген.
- Иштин үжеп көр - деп, аът чугаалаан.
Иштин-даа оол үжеп эгелээн. Эр кижиниң кедер идик-хеви, ижер-чиир аъш-чеми, аяк-пажындан эгелээш, шагар оттуунга* чедир бүгү чүвени көрүп, ончалап алгаш, аъш-чемни чип алгаш, арзылаң дег кыскыл аътты оъткарып алгаш, чоруп турда, Арзылаң-Кыскыл тургаш:
- Чеди-Хемниң ындында сээң көргениң улуг чүве ажыт черден дааш алыр, чылдык черден чыт кагар, кончуг амытан болгай. Адак узап чорувутпас болзувусса, хоржок - деп-тир эвеспе.
Оол-даа чүзү боор, аъш-чемин чигеш, арзылаң дег кыскыл аъдын мунгаш, хүн үнер чүгүнче хап үнүп тур эвеспе.
Кыш боорга, хыраазын хылырадыр, чай боорга, шалыңын шылырадыр, та кажага, та чежеге чоруп келген чүвези.
Бир-ле черге чоруп олурда, Арзылаң-Кыскыл тура дүжүп-түр эвеспе.
Аайын тыппайн, алаң азып, бир хондур аът кырынга туруп келген. Оол боду тургаш:
- Мени каяа-даа чедирген чери чок, черниң черинге келгеш, бо аъттың туруптары ол-дур эвеспе - деп чугааланып туруп тур эвеспе.
Арзылаң-Кыскыл чүген суглуун кыңгырт кылдыр дайнааш:
- Охалаай, ол болбазыкпе, күжүр эрни, чүвени чугаалап чоруур! Мен турар чүве кайда боор! Соңгу чуртумдан ойлап-дезип чоруурумда, сес сая санаттынмас, хөй албатылыг Тавын-Хаан деп хаан кижи чораан. Ол хаанның эктинде мөгелиг, эргээнде адыглыг* улуг мөгези турган. Ол мөгениң Арзылаң- Кыскыл деп адаар аъды мен мен. Ынча хөй албатылыг хаанны сээң көргениң тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгыс деп чүве сыырыпкан чүве. Сен-даа, мен-даа оон ойлап чыдып калган-дыр бис. Мурнувуста турган улуг кара тайганың кырынга үне бергеш, кара таалыңның иштинде ак аржыылдың иштинде шарып каан чуве болза, үш дипти үзе көөр үзүк боолук дуран деп чүве ол-дур. Ооң-биле баар чериңни, чоруур орууңну көрүп алыр сен - деп соглээш, чүстүг сиген сый баспас, чүзүн-бүрүн чыраазын базып, кадар сиген сый баспас, каш чүзүн чыраа-саяан саяктап чорааш, улуг кара тайганың кырынга үне халдып кээп-тир эвеспе.
Оол-даа чүзү боор, кара таалыңны дүжүр соккаш, үш дүптү* үзе коор үзүк боолук кара дуранын ушта соп эккелгеш, аяң* болган ак аржыылы-биле аштай тырткаш, хүн үнер чүкче чүс-чүзүнге шарыштыр, сүме-биле* долгап оргаш, карак чедер черден бээр хаара тыртып алгаш, адыш иштинде дег, кайгап, көрүп олурарга, чеди хемниң белдиринде, чеди тейниң аразында довук дег, томуңнаан, кажык дег, караңнаан кара бараан каракка илдигип, көстүп кээрге, катап-катап кайгап олурарга, башкы мөгенинде бажын салган, соңгу мөгенин содугур кудуруу соккулаан, кызыл чалаалыг, кагжыгыр* кара буура чоруп олурганын ылап-ла көре тыртып кааш, оол боду чугааланып-тыр эвеспе:
- Улуг кара чүведе ийи кара чүве чоруп олурар, чүү деп чоор? - деп чугааланырга, Арзылаң-Кыскыл олургаш:
- Ол чүү деп турарың ол? Чиге мурнуу чүктү эжелей төрээн Тайга-Сарыг аъттыг Сарыг-Маадырның айлык черден дааш алыр, чылдык черден чыт алыр, кагжыр кара бууразы деп амытан-дыр. Кырында ийи кара чүвези ооң мөгеннери-дир. Үжен үш хөндүргени, үжен үш кудурганы деңнеп туткаш, сээң чырыың эвес, мээң чырыым-дыр, азыг чайнадыр чара шелгеш, сээң саарың эвес, мээң саарым-дыр, хүн чайнадыр чара шапкаш, халдып чеде бээриңге, чүве-даа өннежир-деңнежир аргажок, күш-сүрлүг амытан болур эвеспе. Алдын допуржак кымчыңны* айның, хүннүң караан дуглалдыр көдүрүп эккелгеш, аргактыг алды мойнунга алды ораай каккаш, сарыг шеттиң мочургазындан дора үзе шелипсиңзе, ол адаан-мөөрейни арга-даа чок алыр-дыр сен - деп чугаалап-даа турган аът чүвең иргин.
Оол-даа чүү боор, аъдының аайынга киргеш, эът чырыын чара шелгеш, чаг саарын чара шапкаш, дап бээрге, карак чивеш аразында Болчатылыг-Бора-Тейде кагжыр кара буураның чанынга халдып чеде берип-тир эвеспе.
Алдын допуржак кымчызы-биле айның, хүннүң караан дуглай көдүрүп келгеш, аргактыг мойнун алды ораай каккаш, сарыг шеттиң чочагайындан доора шеле тыртарга, сеглеш дээн дег болган соонда, черде-ле мет дээн-дир эвеспе.
Арзылаң-Кыскыл тургаш:
- Кагжыр кара буураның соңгу изин часпайн, чоруп орарыңга, Тайга-Сарыг аъттыг Сарыг-Маадыр тевениң изи-биле чоруп олурар эвеспе. Кара киш кежи бөргүңнү кадыр хавааңга аян киир салгаш, аъттангы чарык эзеңгиңни кыңгырт кылдыр кожа тургаш, амыр-мендиңни айтырар эвес сен бе. Сарыг-Маадыр хөөннүг-хөөн чок харыылааш, «Аалың-чуртуң кайдал, адың- шолаң кымыл? Кайыын келген, чер кезээн черлик ыт сен?» дээр эвеспе. Сен тургаш, «Сарыг тайга адалыг, чалбак хову иелиг, дөрт ээни кырыткан, дөрт саадакты элеткен Арзылаң-Кыскыл аъттыг, аткан огу черге дүшпес, адаан-мөөрейин кижээ алыспас, чаактыгга чаргызын алыспас, чарынныгның алдынга дүшпес, топтуг-томаанныг Доржу деп кижи мен. Чиге мурнуу чүкте сарыг ховунуң ужун, сарыг баалыктың аксын чурттаан Тайга- арыг аъттыг Сарыг-Маадыр деп кижини өлүргеш, хоо тарааның хевээ чок, хой мыяаның чартыы чок кылдыр олчалап-чаалап алыр дээш, бар чыдыр мен» дээр эвес сен бе. Оон ыңгайгызын* бодуңар билир силер - дээрге, оол тургаш:
-Мурнуу чүк деп кайнаар баар кижи мен? - деп, аъдындан айтырып-тыр эвеспе.
Арзылаң-Кыскыл аът тургаш:
- Сээң-даа кончууңну! Хүн үнер чүктү мурнуу чүк дээр, хүн бадар чүктү соңгу чүк дээр чүве - деп-даа турган.
Оол-даа мурнуу чүгүн шиглээш, хапкан.
Ол-ла чоруп олурарга, шынап-ла, сыра дег кежегелиг, сын дег сынныг, тайга дег сарыг аъттыг эр хап оруп-тур эвеспе.
«Мээң Арзылаң-Кыскылым моон кандыг эвес?» дээш, кожа халдып келгеш, туруптарга, Арзылаң-Кыскыл Тайга-Сарыгдан карыш хире бедик болган.
Оол Сарыг-Маадырның курлак үстүү чарыындан болуп-тур эвеспе. Амыр-менди солушканының соонда, Сарыг-Маадыр тургаш:
- Аалың-чуртуң кайдал, адың-шолаң кымыл? Кайыын келген черлик ыт сен?! - деп-тир.
Оол тургаш:
- Сарыг тайга адалыг, чалбак хову иелиг, дөрт ээни кырыткан, дорт саадакты элеткен Арзылаң-Кыскыл аъттыг, чаактыгга чаргызын алыспас, чарынныгның алдынга дүшпес, топтуг- юмаанныг Доржу деп кижи мен. Сарыг ховунуң ужун, сарыг баалыктың аксын эжелей төрээн Сарыг-Маадырның бодун өлүргеш, ара эдин, азыраан малын, Аваа-Чечен кадынын, хоо тарааның хевээ чок, хой мыяаның чартыы чок кылдыр олчалап, чаалап аар дээш, келген кижи мен - дээрге, Сарыг-Маадыр тургаш:
- Мындыг-мындыг чүвелерниң арган-кырган аъды кымга немешки боорул? Ал-боду каяа малчы-кулчу* боорул? - деп, ажынып, хорадап келгеш, алдын допуржак кымчызын айның, хүннүң караан ажытталдыр көдүрүп келгеш, чөп буруу чокка чөпүледип эгелей-ле берип-тир эвеспе.
Каккан санында карыш хире өзүп, соккан санында согааш хире чооннап турар апарган соонда, топтуг-томаанныг Доржу тургаш:
Шыкпыыш-биле кагарыңга,
Шынап маңын маңнаар эвес.
Шыңган эъдин шылыыр дээрге,
Даттыг демир дыңныыр эвес -
деп ырлапкан соонда, Сарыг-Мөге топтап көөрге, шупту бодун шуткуй куткан, демир боонуң огу дег, тергиин чараш оол болган.
Коргуп, сестип, бодавасты боданып, сагынмасты сактып турда, оол тургаш:
- Дарганның таптап тургаш, кылганы даттыг демири менде чок чүве. Иевистиң төрүп каан, адавыстың шуткуп каан дөрт шыңганы дыралгыже тутчуп тургаш, болуулу! - дээш, оол-даа аъдындан дүже-ле халаан.
Сарыг-Маадыр-даа чүү боор, өжээнге өөренген, адаанга амдажаан чүве, база-ла дүже-ле халаан туруп-тур эвеспе.
Арзылаң-Кыскылдың он сес азыын арзайты-корзайтыр кастааш*, эзер көвенчииниң* алдын көөрге, эр кижиниң эл-чаага кедер, эътке эптешкен шодак-шудак деп хеви эзер олунчааның адаандан бо кулбурап уштунуп олуруп-тур эвеспе. Ону ушта соп алгаш, кара торгу тонун, кара киш кежи бөргүн, дажы торгу курун* бөле салгаш, содак-шудаан оол кедип турда, Сарыг-Маадыр көрүп турарга, бөле кагган хевин көөрге, Болчатылыг-Бора-Тей-ле, мешпек-машпак шыңганнарын көрүп олурарга, меңгилиг таңдының мешпектери дег кылдыр көргеш, көрген караа шимдинип, туткан холу салдынып, моорап-даа олуруп-тур эвеспе.
Топтуг-томаанныг Доржу Сарыг-Маадырны көөрге, база-ла шак ындыг кылдыр көстүп турган, «Таварышпаска, таварышкан-на кижи-дир мен. Шынап-даа болза, бодаар, сактыр чүвем бар эвес. Сарыг тайганы ада дээр, чалбак ховуну ием дээр болгай мен. Эрги чурттуң эвээл-чөвээли, чаш оолдуң чаяан-салымы таан бар чүвези ыйнаан!» кылдыр боданып-даа олурган чүвези иргин.
Ийи эр-даа чүзү боор, улуг сарыг ховуну ужундан девээш, бажынга чедир девип, бажындан девээш, ужунга чедир девип келгеш, улуг сарыг ховунуң ортузунга барып, сегиржип аарга, дөрт идииниң улдуңунуң алдындан дөрт аалдың коданы хире шириктер ойлуп чаштап туруп-тур эвеспе.
Кыш боорга, хыраазындан билип, хылырткайндыр кылаштажып, чай боорга, шалыңындан билип, шалырткайндыр кедеңнежип, тутчуп турлар эвеспе.
Ол-ла ынчап турда, Сарыг-Маадырның чарын аразындан чайык суу дег дери агып бадып, колдук алдындан кодан хире ак ковүктер койтугайнчып, уштунуп чаштап туруп турлар эвеспе.
Топтуг-томаанныг Доржу тургаш:
- Бо тударга, туттунмас, теверге, тептинмес чүң боор чүвел, эжим? - деп айтырган.
Сарыг-Маадыр тургаш:
- Эки ием төрүүрде, алдан чыл болгаш, «Эъди изизин» деп чаяап төрүп каан чүве. Сээң күжүң улуг болгаш, элекке эъдим изип тур. Кичээнип тур, боданып тур, кулугур! - дээн соонда, гуткан холу кыскаш дег, баскан буду каккан өрген дег апаргаш, топтуг-томаанныг Доржуну тей ажыр тевектептер дээрге, чер тепкен ышкаш, демир дег буду кадырлы бер чазып, каптагайны ажылдыр кажыктаптар дээш, тырыкылаптар дээрге, чалым-хая тырткан ышкаш, эглиш-сыныш-даа дивес боорга, Сарыг- Маадыр тургаш:
- Сен ышкаш, күштүг үш маадырны өлүргеш, үш куруяан* алган мен. Ам бо хүн төөгү четчип келген-дир - дээр орта, Доржу тургаш, кандыг-даа ыыт чокка чарын аразындан оя соп октап, колдуун алдындан хой дегни хоора соп октап, колдук алдындан кээп часкааш, будуктуг ыяштың кыры-биле, булуттуг дээрниң адаа-биле алдан хонукта амыр чок, тозан хонукта доктаал чок бөөлдеп келгеш, карак одун кызаңнадыр, кадаглыг дижин тогладыр, кара черни сирт кылдыр, көк дээрин кызаш кылдыр час ойтур кээп дүжүргеш, шагжаң хөрээн чавыдактапкаш, үш хондур олуруп кээрге, Арзылаң-Кыскыл аъды тургаш:
- Сеңээ чугаалап каар дээш, уткан-дыр мен. Эки эжин өлүрерде-даа, өлүртүрде-даа, «Өлген кижиниң сөзүн алыр, өлүрген малдың ханын алыр, сөөлгү сөзүң сөгле, эжим» дээр чоор - деп чугаалап, чагаан иргин.
Топтуг-томаанныг Доржу олургаш:
- Өлүртүр кижиниң сөзүн-домаан алыр, өлген малдың ханын алыр, сөзүң-домааң чүл, эжим? - деп-тир.
Сарыг-Маадыр чыткаш:
- Сөс-домак-даа чүү боор! Тайга-Сарыг аъдым биле Тоолай- Сагаан аъдымны Арзылаң-Кыскыл аъдың-биле дөмей эдилеп чоруур сен. Аваа-Чечен кадынымны олчаа келген кулугур дээш, чуду-кара эдилевес сен. Аваа-Чеченни көрүп кааш, көшкен чуртка богуң кагдың, ойга-чикке малың кагдың. Чиге соңгу чүктү эжелей төрээн, тос баштыг даванныг Дошкун-Кызыл маңгыс деп чүве бар. Ол Дошкун-Кызыл маңгыс-биле адаан-мөөрей кылгаш, тос баштың бирээзин үзе адып ап калган кижи мен. Мени өлген деп дыңназа, эдиң-малың, Аваа-Чечен кадының алыстың - деп, сөөлгү сөзүн сөглеп-тир эвеспе.
Доржу олургаш:
- Боду-биле дең күштүг эжин канчап өлүрер боор! Кезээде күзүн эдер шартылаа бол! - дээш, хоран чараазын холуй чоруй үрерге, сая-түме шартылаа бооп, сайыр шөлүнче* тарап чоруй барып-тыр эвеспе.
Күжүр эр Доржу-даа, чүзү боор, Арзылаң-Кыскылын мунгаш,
Тайга-Сарыгны кожаландыр четкеш, чиге мурнуу чүгүн шиглээш, самнадып чоруп олурарга, улуг сарыг баалыктың аксында уя малы хову долган, дөрт өгнү дөмейлештир тиккен, төөгүнүң улуг өдек туруп-тур эвеспе.
Эң мурнунда сарыг торгу көдүргелиг, Болчатылыг-Бора-Тей дег ак өгнүң чанында демир суурга баглаашка* дүже халааш, аъдын баглап чыдарга, экер, казар ийи ыт бук-бук кылдыр ээрип чоруй, мурнунда улуг сарыг тайгаже салчып үне берип-тир.
Өгде шивишкин үне халып келгеш, эрни көре каапкаш-ла, кире халааш, Аваа-Чечен кадынга:
- Чоп олурарың ол? Тайга-Сарыгны четкен, ча-согунну дергилээн, аъттан улуг, арзылаң дег кыскыл аътты мунган, кижиден улуг кижи дүжүп чыдыр - деп-тир эвеспе.
Аваа-Чечен олургаш, аптара иштинде чыткан куш кежи куптузунун* кеткеш, үстүү оранче кылаш кыннып бар чыдырда, алдайынга көдүрүп көрбээн улуг холун суна каапкан соонда, кадын адыжының иштинге сирге хире кылаңайнып чыдып-тыр. Оозун адыштап алгаш, өгге кире халып келгеш, дөжек баарынче октапкаш, дөрде турган сарыг ширээни* ууй олургаш, дөрт каът олбукту* оя олургаш, дөрге машпайтыр маскактангаш, олуруптарга, Аваа-Чечен ыңай көргеш, ыглап, бээр көргеш, хүлүмзүрүп, чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын салып турган.
Топтуг-томаанныг Доржу топтап, көрүп олурарга, чодураа дег кара карактыг, чойган дег хөнү-сынныг, эңгиске* дег кызыл чаактыг, айлываа үннүг, эмешкеек дег чиңге, чараш салааларлыг, үстүү эрни «ү» үжүк, үс-чаг-биле, алдыы эрни «а» үжүк, аъш- чем-биле бүткен. «Мындыг кижини кижи көрүп чораан эвес, аргажок-даа алдын чараш даңгына-дыр» деп магадап, көрүп олуруп-тур эвеспе.
Чиң шайын ижип, чигир-боовазын чип олурда:
- Ырак чорук чораан кижи удуп, дыштанып чыдып ал - дээш, кылын дөжээнге кылын чадыг салып, кылын сыртыынга кылыннай кылын сыртыктарын салып турган.
Топтуг-томаанныг Доржу өзүп келген назынында ындыг таптыг, амдан-сүүзүннүг аъш-чем* чип чораан эвес, аштанып-чемненип, уярап удуп, айның үжен хонуунда удуп, дыштанып чыдырда, Аваа-Чечен куш кежи куптузунун кеткеш, Сарыг-Маадырны истеп чоруп берип-тир эвеспе.
Сарыг-Ховунуң аксынга истеп чеде бээрге, ийи аъттың турган чери эзеңгиге чедир черни чара шаап алган изи чыткан. Ийи кижиниң хүрешкен чери сайы шаарарып, куму* куурарып калган чытканын көргеш:
- Сарыг-Маадырны кайнаар, канчапкан ирги? - дээш, ол-бо көрзүнген.
Чүве-даа чок. Алдын тойлузун* ушта соп алгаш, көрүп олурарга, уйба* сээк, шартылаа бооп, хоран чараазынга холушкаш, ужугуп чоруй барган бооп-тур эвеспе.
- Сарыг сиирин, шагжагар сөөгүн көрген болзумза, үш өлгенни диргизер, үш өшкенни кыпсыр-ла болгай мен. Мени диргизип апаар деп чүвени билгеш, аан хоран чараазы-биле Сарыг-Маадырны үрүп чорудупкан-дыр, кайнаар-даа барып болбас-тыр - дээш, аалынга дедир чанып келгеш, богданың бора иртин бооп чип, аянныг чугаа-соодун аян киир чугаалап, аъжын- чемин кылып олуруп-тур эвеспе.
Оол-даа айның үжен хонуунда уйгу-дыжын удуп, дыштангаш, оттуп кээрге, ай-хүн херелдиг Аваа-Чечен аянныг чаагай чугаа-соодун чугаалап:
- Чоп кончуг удуур кижи сен? Аъжың-чемиң соой берди - деп ойнап, каттырып-даа олурган чүвең иргин.
Хөлчүк дег ала караан аңдара-дүңдере көргеш, кара торгу тонун эгин кырынга каггаш, үне кылаштап чоруткаш, хемниң аккан суунга мөлчүрткейндир чунуп алгаш, тоннук* торгу аржыылы-биле аштанып, чоттунуп чоруп олурда, Алдын-Хемни чурттаан Ак-Хаанның алдын даңгыназы, Ай-Хаанның, Хүн- Хаанның даңгыналары үш даңгына үнүп келгеш:
- Улуг ак аъттың ээзи, улуг кижи ол-дур але - дижип:
- Шынап-даа болза, Сарыг-Маадыр биске эки кыннып чораан эвес. Адаанывысты ажырган, өжээнивисти өжүрген амытан бо-дур - дижип чугаалашкаш, кыдаттың кызыл дашказынга ак сүттү куткаш, ыдыктыг самбай кадактыг*, тос карактыг чажыг ыяжын алгаш, кызыл дашкада сүдүн тос таңдызынче чажып, чоргаар турган Арзылаң-Кыскылче чажып, кылаштап орган улуг кижиже чажып, Долаан-Бурганга* чүве дег, доңгаңайнчып, чалбарып турлар эвеспе.
Оол-даа чүзү боор, ак өгге кирип кээрге, аян чугаазын чугаалаан, аъжын-чемин салган туруп-турлар эвеспе.
Богданың бора иртиниң эъдин чигеш, кадыг сөөгүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңбирип олура:
- Даштын турар, эдериштир тиккен үш өг малчы-кулчуң чүве бе, угба-дуңмаң чүве бе? - деп айтырган-дыр эвеспе.
Аваа-Чечен олургаш:
- Мээң угба, дуңмам-даа эвес, малчы-кулчу-даа эвес, бо өгнүң ээзи Сарыг-Маадырның Кара-Түрү, Бора-Түрү, Сарыг-Түрү үш маадырының кадыннары-дыр - деп харыылап-тыр.
Топтуг-томаанныг Доржу олургаш:
- Кижээ кижи эш, малга мал-ла эш болгай. Анаа-ла чораан эш-оорүн чүге өлүрүп турар кижил? - дээш, кара саар идиин кедип, кара торгу тонун кедип, дажы торгу курун куржанып, кара киш кежи бөргүн кедип алгаш, Арзылаң-Кыскылды мунуп алгаш, Арзайтының кырынче үне халыда бергеш, үш дүптү үзе көөр үзүк боолук дуранын уштуп эккелгеш, делегейни дескиндир, каптагайны хавырылдыр чыыра тыртып эккелгеш, адыш иштинде дег, мурнунда бо топтап көрүп, ылавылап олуруп-тур эвеспе.
Ол ынчап олурда, Чиңге-Кара-Хемниң аксында улуг сарыг ховунуң ортузунда үш сарыг тейнйң дөзү хоорук чытканын корүп кааш, ол-ла хүннүң ол-ла шагында чеде бергеш, довураа доюлган, элезини нептерээн черни көргеш:
- Бо тейлерниң алдында куй-тамыда кижилер, өлүг силер бе, дириг силер бе? - деп, кыпсынчыг кышкызын кышкырарга, ортаакы тейниң алдында чыткан кижиниң ыыды, ымыраа-сээктиң үнү дег, багайтыр дыңналырын дыңнап кааш, Болчатылыг-Бора-Тей дег сарыг тейни бөрт дошказы дег, аңдара идипкеш:
- Чүү мындыг кижи мында алгырып чыдыр сен? - деп айтырган.
Тамы дүвүнде чыткан кижи:
- Мен болза Кара-Хемниң аксын чурттаан ханы каралыг Караты-Хаанның оглу Кара-Түрү-Маадыр деп кижи мен. Ара- амытанда адааным чок, өске амытанда өжээним чок кижи чорумда, Тайга-Сарыг аъттыг Сарыг-Маадыр адаан-өжээн эреп, алган куруяам, азыраан малым олчалап алгаш, алдан кулаш тамыда мени суккаш, аксын Болчатылыг-Бора-Тей дег сарыг тей-биле дуй базырып каапкаш, чоруй барды. Кандыг, чүү- даа амытан болзуңза, мээң амы-тыным ап көр! - деп ээрежип, чаннып-тыр эвеспе.
Топтуг-томаанныг Доржу тургаш:
- Мындыг азазыг, бөрт дошказы ышкаш тейниң алдынга чыдып алгаш, өлүп чыдар, сээң-даа кончууңну! «Өлүр черинге өөрүп баар чүве» дээн. Үнүп келгеш, «Өлүмден чардың» деп сеткилиңге сеп, сагыжыңга сап артып калбас ыйнаан ? - деп-тир.
- Өршээп, азырап көр, мени моон уштуп ал! Аъдыңның баглаажы, одуңнуң көзээжи* болур мен - деп ээрежирге, Доржу оң талакы холун суккаш, ортузундан туткаш, үндүре соп эккээрге, шынап-ла, эрниң эрези, оолдуң омаа болбайн канчаар, кончуг-даа эр бооп-тур эвеспе.
Топтуг-томаанныг Доржу олургаш:
- Бо ийи тейниң алдында чүңнү, кандыыңны суп алган кижи сен? - деп айтырарга, Кара-Түрү-Маадыр олургаш:
- Тайга-Сарыг аъттыг Сарыг-Маадыр деп кижи үш алышкыны, бисти үш тамыга суккаш, аастарын үш тейлер-биле дуй базыргаш, олчалап, чаалап аппарган-на болгай. Силерниң аал-чуртуңар кайдал, ат-шолаңар кайызы боор? - деп айтырып-тыр.
Топтуг-томаанныг Доржу олургаш:
- Чиге соңгу чүкте сарыг тайга адалыг, чалбак хову иелиг, Арзылаң-Кыскыл аъттыг топтуг-томаанныг Доржу дээр чүве. Бо чыткан тейлер алдында дуңмаларың аттары кымнарыл? - деп
айтырган.
- Бора-Түрү, Сарыг-Түрү деп мээң дуңмаларым аттары ындыг чүве - деп, Кара-Түрү-Маадыр харыылап-тыр эвеспе.
Доржу олургаш:
- Ийи тейни чайладывыт, уштуп алыылы! - дээрге, Кара-Түрү- Маадыр шошкаңайндыр долгандыр чүгүргүлеп, күске-күжүген-даа ышкаш, бир талазындан касканнап, дырбактаар бооп-тур эвеспе.
- Эът-чагга дажаараан, сээң-даа кончууңну! Бөрт дошказы ышкаш чүве ап каай албас - дээш, Доржу тамы аксындан Болчатылыг-Бора-Тейлер ышкаш сарыг тейлерни чайладыр тепкилепкеш, ийи тамы аксынче ийи холдарын суккулапкан соонда:
- Олут кижизинге чугаа болган, чорук кижизинге саат болган чүвелерил моң! - дээш, үш оттук даштары кылдыр хуулдур тарбыдааш, оттуунга суккаш, аъттангаш, аал-чуртунга халдып келген.
Арзылаң-Кыскыл-биле Тайга-Сарыгны:
- Комуңар хоора, чаяаңар чара семирип алыңар! - дээш, ийи эзерин сойгаш, салыпкаш, оттуунуң иштинде үш оттук даштарын биеэги үш алышкы кылдыр тарбыдааш:
- Үш өөңерни танып алыңар! - дээш, үш алышкыларны ойладыпкаш, Аваа-Чеченниң ак өргээзинге чиң шайын ижип, чигир-боовазын аштанып-чемненип алгаш, орай дүне болу бээрге, орун-дөжээн каттыштырып, көктүг черни хөлбеңнедир, шыктыг черни чындыңнадыр чурттап туруп берип-тир эвеспе.
Шыяан ам, чүзү боор, үш маадырның үш кадынының кырынга уш маадыр содак-шудаан кеткен, дирс-дарс бо кире халчып кирип кээрге, өлген кижи дирлип, өшкен от хып турда, херээжоктар чүнү көрүп олурар боор, «муңгараанда каттырар, өөрээнде ыглаар чүве» деп үлегер сөс бар болгай, шынап-ла, ол хевээр үш херээжок үн салып эгелээн.
Үш алышкы аайын тыппайн, дыңнап олургаш:
- Бис келбээн болзувусса, силерге эки-дир бе, чүге ыглажып олур силер? - деп айтырарга, үш кадын олургаш:
- Ол чүү дээриңер ол? Силер бир өлүмнү өлүп туруңарда, бис ыглажыр хамаан чок, чаглыг чүрээвис чарлы бер чазып турган. Өлген кижи дирлип кээрге, бис ыглашпайн, чүү ыглажырыл? - деп, ам-на чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын салып, ашкарып-чемгерип олурган.
Сарыг-Түрү-Маадыр олургаш:
- Кулугур Сарыг-Маадыр канчап барган? Арыда адаанымны, өвүрде өжээнимни! - деп, улуг-улуг тынгылап, удургузун ууй дайнангылап, дарый-дарый тынгылап, даг дижин чара дайнангылап олуруп-тур эвеспе.
Кадыннар олургаш:
- Ол чүү дээриң ол, бо хүн чаа шивишкиннерден дыңнадывыс. «Сарыг-Маадыр чалгын октуң бажында барган» дидир. «Ам база бир оранга эжеледир-дир бис» дижип олурдувус. Чоп кончуг ак сеткилдиг амытан боор, чол-мөрү таарышсын, өлген кижини диргизип, өшкен отту кыпсып турар - дижип турлар.
Үш алышкы олургаш, топтуг-томаанныг Доржунуң оларны тамыдан ужулганын төөгүп берип олурлар эвеспе.
Үш алышкы малчы-кулчуну кезий хап тургаш, далай дег арагазын чыгдырып, таңды дег эъдин быжыртырып эккелгеш, айның чаазында, хүннүң эртезинде Доржу биле Аваа-Чеченни чалап, үш алышкы оларның ак өөнге кире бээрге, өгнүң иштинде ак торгу майгын каккан.
Ооң иштин хөвең-хөөзү-биле чымчактаан. Хүндүс боорга, топтуг-томаанныг Доржунуң көдээлээр-хөлестээр* чери ол.
Бир талазында сарыг торгу майгын каккан. Дүне боорга, Аваа- Чечен-биле орун-дөжек каттыштырып хонар чери ол болган.
Үш алышкы магалыг чаагай бараалгап, чогум чаагай чолугуп, киштиң каразын, дилгиниң кызылын, үстүң шокарын тудуп, бараалгап турда, Аваа-Чечен тура халааш, чиң шайын кудуп, чигир-боовазын салып, чаглыг эъдин сарыг хувазынга* салып, хүндүлеп-даа туруп-тур эвеспе.
Аштанып-чемненип алгаш, үш алышкының улуу Кара-Түрү-Маадыр чугаалап туруп-тур:
- Өлген кижи дирлип, өшкен от хып турда, канчап анаа олурар боор? Найыр-байыр чүве кылыр дээш, силерге чалалга бараалгап келген улус бис - дээш, база катап сөгүрүп каап-тыр эвеспе.
Доржу олургаш:
- Чон, кожуунуңарны чыып туруңар! Чыгган чон орту кирип, чылыткан чем сериидеп чорда, чеде-ле бергей бис - дээрге, үш алышкы баскылажып каа дег, үне халышкаш, кара сээк дег хамык чонун олуттадып, үстүнде куржагга улуун олуртуп, ортузунга ортумаан, адаанга аныяан олуртуп турган иргин.
Доржу биле Аваа-Чечен ийи чаа дегген хүн ышкаш, чайыннанчак идик-хевин кеттингеш, арга дег чоннуң аразынче сула базып кире бээрге, самнаан дуруяа* дег, салбаңайнчып, доңгаңайнчып, чалбарып, сөгүрүп турлар.
Сес буттуг кара ширээниң кырынга Доржуну олуртуп, дөрт буттуг кара ширээге Аваа-Чеченни олуртуп, кудуруктуун куду баштандыр, сыргалыын өрү баштандыр тудуп, бараалгап туруп-турлар эвеспе.
Доржу олургаш, бажындан куду шинчилээш, унунга чедир, ужундан эгелээш, бажынга чедир топтап, көрүп олурарга, чыылган чоннуң ийи кезээ идик-хепке чединмес, ядыы-самдар болган.
Бир кезээн топтап, көрүп олурарга, торгу-чычыы кеттинген, бай шинчилиг болуп-тур.
Доржу олура, Кара-Түрү-Маадырны кыйгыртып эккелгеш:
- Бо сарыг өртемчейниң кырынга туразында чурттап чораан Сарыг-Маадырның ара-албатызының көп кезии аъш-чемге чединмес, ядыы-самдар, а эвээш-биче кезии эдик-хептиг*, кандыг аайлыг чүвел? - деп айтырып олуруп-тур.
Кара-Түрү маадыр олургаш:
- Идик-хепке чединмес улус дээриңер, ол болза бистиң олчаа* келген улузувус-тур. Эдик-хептиг, чырык көстүп олурар улус Сарыг-Маадырның бодунуң улузу-дур - дээрге, Доржу олургаш:
- Найыр-байырның эки дээжизин ядыы-самдар улустан эгелээш, найырны эгелээр силер! - деп дужаап туруп-тур эвеспе.
Ол-ла езугаар, үш алышкы далай дег арагазының, таңды дег эъдиниң ужа-төжүнүң дээжизин ядыы-самдар ара-албатызындан эгелеп, үлээш, дээргилеринге чедир, кул кижиниң кулаа бүткүже, кулугур ыттың кудуруу чолдайгыже найырлап, байырлап турда, топтуг-томаанныг Доржу туруп келгеш:
- Кара-Түрү, Бора-Түрү, Сарыг-Түрү үш маадыр, санаттынмас сая-түме, арга дег чоннуг, кожуунну бо чуртка бажын тудуп чагырар силер. Аваа-Чечен биле бис ийи Сарыг-Хем чуртувусче чоруур мен - дээрге, үш алышкы үш кадыны-биле тура халчып келгеш:
- Өлген боттарывысты диргискен, өшкен одувусту кывыскан силерниң-биле каяа-даа кады чоруур бис, каяа-даа силерниң кулчу-малчыңар болур бис - дижип, дуруяа дег самнап, чалбаңайнып тейлеп туруп-турлар эвеспе.
Доржу тургаш:
- Айның чаазында, хүннүң эртезинде хову сыңмас кодан малыңарны бөлүп, кош-комуңарны аайлап белеткениңер! Көшкен чуртка богуңар кагдыңар, ойга-чикке мал-маганыңар адып, үзүп кагдыңар! - дээш, далай дег араганы ишчип, таңды дег эъдин чижип алгаш, аъттанып чорупкан-дырлар эвеспе.
Ол чана бергеш, Арзылаң-Кыскыл биле Тайга-Сарыгны кыйгырып эккелгеш, дага кылдыр сооткаш, даш кылдыр* баглап кааш, айда удуур уйгузун удуп чыдып берип-тир эвеспе.
Айда удуур уйгузун удааш, туруп кээрге, аглы* кожууну, кара-сээк дег, кыймыңнаан, кожун-комун тырттынган, эртен-кежээ чоруурунга белен туруп-тур эвеспе.
Доржу биле Аваа-Чечен аштавас-суксавас аъжын-чемин чемненгеш, өг-бажын чүдүрткеш, үнген айның чаазында, үнген хүннүң эртезинде хүн бадар чүгүн шиглээш, көжүп чоруп-даа турган чүвези иргин.
Та чежеге, та кажага чоруп келген чүвези. Ол-ла ынчап чорааш, Сарыг-Тайганың баары сарыг ховунуң ортузунга келгеш, дөң черге өөн тиккеш, дөлем черге малын чалааш, дөрт алышкы чурттап туруп берип-тирлер эвеспе.
Бир-ле хүн топтуг-томаанныг Доржу Болчатылыг-Бора-Тейниң кырынга үне бергеш, үш чүстүг үзүк боолук кара дураны-биле аңдара-дүңдере долгап көрүп олурарга, Сарыг-Тайганың хүнгээр чарыында, сарыг чалымның дал ортузунда, бижик бижип каанын топтап көргеш, илдиртинмес илби-шидизи-биле холуй билип, көрүп олурарга, Сарыг-Хемниң аксын чурттаан Сарыг-Хаанның оглу Тавын-Хаанның бижип турары болза:
- Өлген бодумну диргизер, өшкен одумну кыпсыр, сес сая ара-албатымны кээргээр, эки сагыштыг амытан таваржып келзе, чиге хүн үнер чүкте Хүрең-Тайганың хөлеге чарыында хүнгээр аастыг хүрең куйнуң иштинде бүдээл бүдээген улуг башкы бар. Ол башкыдан сес сая ара-албатының канчап хораанын билип алыр төөгүзүн бижидим - деп каан болган.
Доржу ону номчааш, адаанда бижээн үезинден бээр эрткен үени санап көөрге, бир харлыг бичии уруг турган болза, ам бо хүнге чедир чүс харлыг турар үе болганын санап көргеш, «Улуг башкының хүрең куйда барын, чогун барып көөр-дүр» деп бодап алгаш, өөнге чанып кел-ле, Аваа-Чеченинге:
- Айда, чылда аян-чорук кылып чиир аъш-чемден белетке - деп-тир эвеспе.
Аваа-Чечен олургаш:
- «Айда, чылда» деп чүңүл? Сээң мурнуңда сес сая ара-албатыны баштап турган Тавың-Хаанның бижиин көрген-дир сен. «Айда, чылда» деп чүү дээриң ол? Үш чылды үзе, тос чылды дооза чоруур сен. Ачымак* кара таалыңыңны долу-даа эвес, долбас-даа эвес, иштеп каан мен. Сени манап олурар чурагачы улуг лама кижи эртен болза, эрте, кежээ болза, орай таалал* болур четкен, шагын, өйүн манап олурар-дыр - деп-тир эвеспе.
Топтуг-томаанныг Доржу беш хаазын келдиртип эккелгеш:
- Үш алышкыны дүлгү* дүннү адыспайн, дүштүг хүннү өрайтатпайн, божуу дүрген кыйгыртып эккелиңер! - деп дужаарга, беш хаа ол чоруткаш, үш алышкыга чеде бергеш:
- Топтуг-томаанныг Доржу силерни дүн-хүн чок, кончуг дүрген келдирткен, чор бис - деп-тир.
Үш алышкы баскылажып каггы дег, Доржунуң мурнунга чедип келгеш, магалыг чаагай бараалгап, езулап туруп-турлар эвеспе.
Доржу олургаш:
- Кара-Түрү-Маадыр, сен болза бо улустуң улуу болгай сен. Кодан сыңмас чылгы малды кадагалаар сен. Бора-Түрү-Маадыр, сен санаттынмас сая-түме ара-албатыны башкарар сен. Сарыг-Түрү-Маадыр, сен Тайга-Сарыг аът айлык черден дааш алыр, чылдык черден чыт кагар аът болгай. Бо хүннүң иштинде халдап кээр чаа-чакпаны билип алган турар сен - деп, үш алышкыга дужаал сөзүн бергеш, күжүр эр топтуг-томаанныг Доржу Арзылаң-Кыскылын мунгаш, чиге мурнуу чүгүн шиглээш, хап үнүп-түр эвеспе.
Ол-ла чоруп олурарга, Хүрең-Тайганың барааны көстүп келген.
Ол көрүп чоруп олурарга, Хүрең-Тайганың хөлеге чарыында хүнгээр аастыг ак ой көстүп чыткан. Ак ойга чеде бээрге, ак ойнуң ортаа үезинде хүнгээр аастыг хүрең куйнуң аксы көстүп чыдып-тыр эвеспе.
Чүстүг сиген сый бастырбайн, чүрээн дирт кылдыр соктурбайн, барып чеде бээрге, куйнуң аксын ээремчик дуй дузактап каапкан бооп-тур.
«Бар-даа, чок-даа чүве болза» дээш, куйнуң аксынга чүс катап тейлеп турда:
- Сени манаар дээш, шагым эрттирдим, шаам төндүм, бээр кирип кел! - дээрге, хилирт кылдыр кире халааш, кадыг черни карыш киир базып, доң черни довук чедир базып киргеш, кадак-кудаан тудуп бараалгап тур эвеспе.
Улуг башкы тургаш:
- Кайыын келдиң, адың-шолаң кайызы боор, оглум? - деп айтырып олуруп-тур эвеспе.
Оол олургаш:
- Аал-чурт, ада-ие, ат-сын-даа чок. Сарыг-Тайганың дөзүнге, сарыг баалыктың аксынга чыдырымда, куйга баш кужураар ыыт дыңнааш, бир миннип келген кижи-дир мен. Сарыг-Тайганың эң бедиинге үне бергеш, харап, көрүп турарымга, чалбак ховунуң ортузунда сарыг тейниң баарында тос чүс тозан тос чүстүг, тос баштыг кончуг улуг чүве кылаңайнып чытканын көргеш, ойлап, дезип чоруткан мен. Ол-ла чоруп олургаш, бир-ле черден аът тып алгаш, турумда, ол аът чүү-даа чүвениң ужурун чугаалап, уун-шиин айтып берип, «топтуг-томаанныг Доржу» деп адым адап берген чүве, башкы - деп бараалгаан-дыр.
Башкы олургаш:
- Сен болза бурган, дываажаң оранынга* тып, төрүттүнмес кижи-дир сен. Ынчангаш топтуг-томаанныг Доржу деп адыңны солуур ужурлуг кижи-дир сен. «Арзылаң-Кыскыл аъттыг Амырга-Кара-Маадыр» деп адаар ужурлуг кижи-дир сен. Сес сая ара-албатының баштыңы Тавың-Хаанның улуг чурагачызы Күмбүң чурагачы деп кижи мен турган мен. Ол ара-албатыны, ол хаан авыгайны* тос баштыг, тозан тос даванныг Дошкун- Кызыл маңгыс деп чүве өжээн-адаан негеп келгеш, өлең сиген- даа арттырбайн, сыырыпкан чүве. Ол өжээнни өлүрер, ол адаанны ажырар кижи сен болур ужурлуг кижи-дир сен. Дошкун-Кызыл маңгыс чиге соңгу чүкте турар чүве. Доп-дораан ону баспас болзуңза, оран-чуртту амыржытпаажеңче, сарыг өртемчейге амылыг амытан арттырбас - деп барган чүве-дир.
- Ону өлүрүп шыдаар чүве болза, бо-дур - дээш, кадыг кара ча, кайбы кара хожуулаа, алдан кулаш кызыл хүлер селеме ол чүвелерни уштуп бергеш, сагаан чөгүртүнү арамайлап*, мойнунга баглааш:
- Мага-бодуң тос аңгы баар болзуңза, тос хемниң тос адыр суу каттышканы ышкаш, тутчу бээр сен. Мени болза бурган оранындан, дываажаң оранындан мөңгези-биле келдирткен чүве. Будумнуң адаанга сандан* салгаш, бажымга чула, күжүден туткаш, буян-йөрээлим* коңгуладып* каар сен - дээш, башкызы таалал болу берип-тир.
Амырга-Кара-Маадыр чүзү боор, башкызының чарлыы-биле үш хонукта үзүткел чок, тос хонукта доктаал чок коңгуладып кээп-тир эвеспе.
Кайбы кара хожуулаазын, кадыг кара чазын хоюлдуруктааш, алдан кулаш кызыл хүлер селемезин азынгаш, Арзылаң- Кыскылдың кырынга аянныг олудун олургаш, аъдының маадырлыг чоруун көөр дээш, чаг саарын чара каккаш, дап бээрге, Хүрең-Тайганы чуура тепкеш, үжен үш дээрже ужугуп үнүп чыдырда, Амырга-Кара:
- Кушкаш сывыртаан каптагайның хартыгазы эвес, чүге көк дээрже сыыгайндыр халдып үнүп келдиң? - деп-тир.
Арзылаң-Кыскыл дээринге карбап тура:
- Анаа-ла чоруп ора, чүү-даа ындыг мерге* чүве болбаанда, мени чүге чудугараладың*? Сээң эр шыдалың, эргек-быраң кайы хире кижи сен? - деп-тир.
Амырга-Кара-Маадыр тургаш:
-Мээң эр шыдалым, эргек-быраам көрүксезиңзе - дээш, тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгыс бооп хуулуп алгаш, Арзылаң-Кыскылды адыштапкаш, үжен үш дээрниң кырындан бадып-тыр эвеспе.
Аалыңда Аваа-Чечен олургаш, Кара-Түрү-Маадырны келдирип эккелгеш:
- Чалбак хову сыңмас, сарыг-шокар чылгың чайлат, Арзылаң- Кыскыл аъттыг Амырга-Маадыр чалбак сарыг ховуну оя дүжер деп баарды - дээрге, Кара-Түрү-Маадыр тургаш:
- Улуг чурттуң күрүнге чаа-чакпан кирер деп барган-дыр. Топтуг-томаанныг Доржу дээрзи чокта, канчаар, чоор чүвези ирги? - деп дывылап-ла турган.
Аваа-Чечен тургаш:
- Ол чүү деп турарың ол? Ак ойда хүрең куйда улуг ачылыг башкыга авырал кылган, Топтуг-томаанныг Доржу деп адын солааш, Арзылаң-Кыскыл аъттыг Амырга-Кара-Маадыр ден адаткаш, үжен үш дээрниң кырында тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгыс болуп хуулуп алган, чалбак сарыг ховуну оя дүжер деп чоруп олур. Улуг чурттуң күрүнге* чаа-чакпан каяа кирер чүвел, дүрген чорут! - деп-тир.
Кара-Түрү-Маадыр үш алышкы хамык чылгыны карак четпес калбак ховуже карак чивеш аразында кыдыынга сывырып алгаш, бар чорда, кудайдан улуг кызыл от кустугуп келгеш, чалбак сарыг ховунуң дал ортузунга кээп дүжерге, бай аалдың коданы дег черни оя дүжүп-түр. Ол дүшкеш, Арзылаң-Кыскылды-даа мунган, огун-чемзээн-даа азынган, Аваа-Чеченниң аъдының баглаажынга аъдын баглап, өөнге кирип келгеш, чиң шайын ижип, чигир-боовазын чип олурда, Аваа-Чечен олургаш:
- Дашта бижээн бижик ужурун чүнү дыңнап алдың? Улуг башкың чүү дээр чүве-дир? - деп-тир.
Амырга-Кара-Маадыр оргаш:
- «Чиге соңгу чүкте тос чылдык черде чурттап турар, тос баштыг, тозан тос даванныг маңгысты базып каар сен» деп чарлык болур чүве-дир, хүлээп алдым - деп орган-дыр эвеспе.
Аваа-Чечен олургаш:
- Ам ынаар кажан чорудар кижи сен? - деп айтырган.
- Мен айның чаазында, хүннүң эртенинде аъттаныр кижи-дир мен. Ол чорааш, тос чылдан ара эвес чоруур апаар-дыр мен - деп-тир.
- Ол хире үр чорууруңга, канчап болур чүвел? Мээң болза иштимде чаш уруг шимчээнден бээр, сес айны көре бердим. Мен караам чырып алганымда чорутсуңза, кандыг чүвел? - деп орган-дыр.
Амырга-Кара-Маадыр тургаш:
- Ол кайын ажырарыл, оран-чуртта чааскаан эвес сен. Харын- даа байырланчыг чүве-дир. Кыс уруг божуп алзыңза, Алдын-Хачы деп адап аар сен ыйнаан. Оол уруг божуп алзыңза, Хүлер-Мөге деп адап аар сен ыйнаан - дээш, Арзылаң-Кыскылды дага кылдыр сооткаш, даш кылдыр баглааш, айда удуур уйгузун удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Айда удуур уйгузун удааш, оттуп келгеш, чиң шайын ижип, чигир-боовазын чип олуруп тур.
Элевес, түревес идик-хевин кедип, алдан кулаш кызыл хүлер селемезин азынгаш, Арзылаң-Кыскылдың чанынга кылаштап кээрге, үш маадыр соңнуг-мурнуг бо маңнажып келгеннер.
Ол келгештерниң:
- Маадыр, кайнаар баарыл? Чарыш болган черге аъдыңны мунуп берээли, адыг болган черге огуңну дажып берээли. Бисти эдертип ап көрүңер - дишкеннер иргин.
Маадыр тургаш:
- Мен өштүглерде өжүм негеп, хыктыгларда хыым негеп чорутканым ол. Чоок-ла дизе, тос чыл болгаш чедип кээр мен. Ээн аалды ээнзиретпейн, ээн малды таратпайн, ээлеп, карактап туруңар! - дээш, аъттаныр деп турда, Аваа-Чечен үне халып келгеш:
- Баар чүвең айлык черден дааш алыр, чылдык черден чыт кагар, эң-не күштүг амытан чүве-дир. Мен чиик, анаа чораан болзумза, үжен үш дээрниң кырында Илеңги-Солаңгы даңгынаның үш чүрек допчузу огунуң бирээзи-биле тос бажын кыргый адып бээр турган мен - деп-тир.
Амырга-Кара-Маадыр тургаш:
- Кижи кезип чээн эътти, кижи канчап чиир боор? Өлүртүр-даа болза, бодум өлүртүр мен, өлүрер-даа болза, бодум өлүрер мен. Сарыг тайгаа чаңың үспейн, чалбак ховаа чажыың үспейн олур! - дээш, эр, херээжен улустуң эдерип турарынга шугулдааш, Арзылаң-Кыскылдың чанынга баргаш, эзеңгизин тептинип, аъттаныр деп турда, чон-кожуун көрүп турарга, Арзылаң-Кыскылдың үнген дүгү тен-тевене болу берип, дөрт даваны кылыш-хывыт болуп хуулуп, Амырга-Кара-Маадырның тейинден чеди кызыл удазын шөйлүп үнгеш, улуг сарыг тайга дээри-биле тутчуп, алдын сарала челээш чиге соңгу чүгүнүң дээриндиве шөйлүп чоруп турган.
Ынчап турда, Арзылаң-Кыскыл аъттыг Амырга-Кара-Маадыр тургаш:
- Хы, кулугурну! Хамык улус эдерерге, кадыг түрү тырттынарымга, тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгыс турган черинден ыңай, тос айлык черже дезип бар чыткан. Сыр соондан чыпшыр четкеш:
- Чер сен кулугурну, адырам! - дээш, аъттанып чыда, азыг дижин дайнааш, дүпкүрерге, бир дижи дурлуп барып дүшкен.
Арзылаң-Кыскылдың чаг чырыын чара шелгеш, чаг саарын чара шапкаш, дап бээрге, чиге соңгу чүкте маңгысты-даа сүрген чүве чок, чиге мурнуу чүкче борбак кызыл от болуп, айның, хүннүң адаа-биле хайнып чоруп берип-тир эвеспе.
Аваа-Чечен тургаш:
- Кылыктыг дуңмаңарның чаңгыс дурлу берген дижин өгге киирип каңар - дээрге, үелешкен үш алышкы баскылажып каа дег, халчып баргаш, ону хүн-даа кылайтыры чок болган.
- Сарыг-Маадырның алдан кулаш сарыг сыдымын эккелиңер! - дээрге, алышкылар чоруткаш, алдан кулаш сарыг сыдымны эккээрге, ортузундан шарып алгаш, үш алышкы хамаан чок, үш муң хире ара-албаты арай боорда, аал коданы дег ак энчектиң* кырынче үндүр сөөрткеш, энчек-биле ораап, шарып каап турлар эвеспе.
Дошкун-Кызыл маңгысты сүрүп чоруткан Арзылаң-Кыскыл аъттыг Амырга-Кара-Маадыр чорааш:
- Бис кушкаш сүрген хартыга эвес бис, тос баштыг, тозан тос даванныг Дошкун-Кызыл маңгысты сүрген-не болгай бис. Соңгу чүкче барбайн, чүге мурнуу чүкче чоруп олур сен? - дээрге, Арзылаң-Кыскыл аъды чорааш:
- Эр бодуң эр-ле-дир сен, эр угааның немешпээн-дир сен. Мурнувуста улуг кара тайганың баарынга, улуг сарыг ховунуң ужунга огуң, чаңны кезенип белеткенир апаар сен - дээрге, ол-ла чоруткаш, улуг сарыг ховунуң ужунга, улуг кара тайганың баарынга белеткенгеш, туруптарга, үш хонукта дүн-хүн чок тырттынып турарга, улуг сарыг ховунуң бажындан, тос бажындан тос кызыл от дээринде чалбыышталган.
Дошкун-Кызыл маңгыс шулу боду демир болу бергенин көре тыртып кааш, ча тырткан холунуң чалбыраажы чайыгайнып, кес туткан эргээниң кара ханы сыстып чорда:
- Өрүлезе, өкпе-чүрек, кудулаза, ханныг хин! - дээш, ышкына чоруй сала каарга, тос бажын кыргый деггеш, өкпе-чүрээн үзе дээрге, Дошкун-Кызыл маңгыс ол черге өлүп тепкилениирге, дээриниң сылдызы черге тоглап, чериниң довураа дээринге диргелип, бир айның үжен хонуунда, кулуннуг бе кулунундан азып, хураганныг хой хураганындан азып-даа турган чүвең иргин.
Аваа-Чечен олургаш:
- Ханныг каралыг Амырга-Кара-Маадыр, тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгысты үрезинин үзүлдүр өлүрүп кагды. Бир айның үжен хонуунда чүрээм аарып, ооргам аарып келди. Ай- Хаанның алдын даңгыназын, Хүн-Хаанның хүмүш даңгыназын, Кара-Түрү-Маадырның кадынын келдирип эккелиңер! - дээрге, ийи шивишкин чоруткаш, ол-ла ёзугаар үш кадынны чедирип келген чүвең иргин.
Дөрт кадын чаңгыс черге чыглып келгеш, төөгүп, чугаалажып көөрге, бир айның үжен хонуунда аъш-чем ишпээни-даа бар, ал боду албаарааны-даа бар болуп-тур эвеспе.
Аваа-Чечен олургаш:
- Мээң чиктиим кончуг, угбаларым. Оорга-мойнум-даа аарыыр, оттуг караам-даа кызаңнаар, мындыг апаардым - дээрге, Сарыг-Түрү-Маадырны:
- Сандан ыяштан кезип эккел! - дээрге, карак чивеш дээр аразында, та кайыын кезип эккелген чүве, агар-сандан ыяжын кезип эккээрге, өг дүндүүнден үндүр шашкаш, өңгүр торгу тыртыын баглааш, үш кадын арты, иштинге олурупканнар.
Ол-ла ынчап турда, Аваа-Чечен үш хондур аарып келгеш, караа чырып божаан.
Божаан уруу чыргыткайнып, ыглап кээрге, мырыңай-ла кижиниң куйга бажы кужураар, кончуг улуг ыыттыг төл болган.
Аваа-Чечен олургаш:
- Чоп кончуг анчыг чүвел мооңар, кижи чүрээ аартып каггы дег. Чүък кырында алдын хевис бар. Аңаа ораай тырткаш, ыңай аппарыңар! - деп-тир.
Ийи кадын ораап алгаш, арай боорда, дөө чарыкка чедир аргажып чорааш, аппаргаш, каң болат хачы-биле-даа, карыш сыптыг бижек-биле-даа кирнин үзе кезип, чадап каап-тырлар эвеспе.
Алды ашак-куруяк аргазын тып чадап турда, демги чыткан чаш уруг:
- Мээң кирнимни боо-биле адып, моң-биле соп-даа турар болзуңарза, үзүлбес. Сарыг-Тайганың артыы дөзүнде, сарыг баалыктың аксында бай аалдың коданы дег улуг сарыг даш бар. Ол сарыг даштың сыртыының кырында ак, кара ийи оттук дажы бар. Ооң-биле каккылаштырып тургаш, үзе шаап аар силер - деп чагып чыдып-тыр эвеспе.
Сарыг-Маадыр Даспы-Кара аъдын мунгаш, ужудуп, халыдып баргаш, улуг калбак даштың кыдыынга халыда бергеш, көрүп турарга, бир талазы көрүнчүк ышкаш, өске талазы үш дүннүң ортузу, үш түме сылдызы көстүп турган ышкаш, көстүп чыдар, а «Сыртык деп чүзү ийик?» дээш, көре бээрге, шынап-ла, хоочун шагның угулзалыг арынныг, тана чинчизин таарыштыр каастап илген, улуг сарыг оорга дег, даш сыртык ында чыткан. Ооң чанында хунан инек дег ак, кара ийи дашты артып алгаш, ужудуп, халыдып, чедип кээрге, ам-даа энир чаш уругнуң кирнин чадашкан туруп турганнар.
- Артында-ла ок-ча тудар оол чүве-дир але -дижип, каттыржып турда, кире халып келгеш, ак, кара ийи дажы-биле үзе домнаарга*, чүүден-даа белен, одурлу бээр болуп туруп-тур.
Кирнин үзе домнапканының соонда, ол бичии оол чыткаш:
- Мээң кирним кескен ийи дашты чеди чылын төрүвээн черзи сарыг бени соккаш, чеден паш араганы тиккеш, ак, кара дашты ооң-биле дойлаар силер. Ак, кара ийи дашка чеди өң торгудан баглаар силер.
Чеди өң болгаш чеди чиң* торгуну баглааш, чеди чылын юрүвээн сувай сарыг бени соккаш, чеди паш араганы белеткеп, шлы кожуун олуттап, алгап-чөрээп*, ижип-чип-даатуруп-турлар •неспе.
Ол ынчап турда, кирнин кескен ак, кара ийи дажы, чаа оожаан чаш оглу, үжелээ чок болуп-турлар. Арагалаар дээш,
эскербээннер болганнар.
Үш кадын бир оваарнып келгеш, чаш оолду эмистиктээр дээш, көрүп кээрге, чок болган.
- Орта эвес уруг чорду, отта, пашта дүже берди бе? - деп, орун-дөжек алдын дилеп турда, Аваа-Чечен чыткаш:
- Ак теведе алдын-мөңгүн чүдүрген, адазының ада-иези «Бис азыраар бис» дээш, аппаардылар. Бистиң ижип-чип турарывыс найыр-доювус ол кырганнарга белеткеп каан найыр-дой-дур. Боттарывыс ам даарта оолдуң найыр-байырын кылыр бис. Ооң соонда аштаан-сускаан ара-албатының найыр-байырын кылыр бис - деп-даа чугаалап чыткан кадын иргин.
Ам-даа чүзү боор, Арзылаң-Кыскыл аъттыг Амырга-Кара- Маадыр бир айның үжен хонук хире көрүп олурарга, тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгыс барып-барып багаай* аңдарлып чытканын көре тыртып кааш, тозан кулаш кызыл хүлер селемезин Арзылаң-Кыскылынга аъттангаш, Дошкун-Кызыл маңгыстың дап-дал ортузун үзе шааптарга, ооң иштинден үнген улус өөледи өрү көжүп, тывазы куду көжүп:
- Бо маңгысты өлүрген амытанның аткан огу черге дүшпезин, адаан-өжээни кижээ алыспазын! - дижип, алгап- йөрээн турганнар.
Анча* чоннуң аразында ак салдыг ажай-буурул* ашак ак чайырлыг селеме туткан үне халып келгеш:
- Бо маңгыстың боскунче ашкаш, ол-ла хевээр дүвүрээр боор мен деп бодаан мен. Тавын-Хаанның сес сая ара-албатызы, Начын-Мөгези мен. Ам чырык хүн көрүп, чылбай суг ижип, бир эки чүвени көөр апарган-дыр бис. Бистиң амы-тынывыс алган кижи силер-дир силер. Аалың-чуртуң кайдал, адың-шолаң кайызыл, оглум? - деп айтырып турган иргин.
Амырга-Кара-Маадыр тургаш:
- Сарыг тайга адалыг, чалбак хову иелиг, Арзылаң-Кыскыл аъттыг Амырга-Кара-Маадыр дээр чүве. Силерниң аал-чуртуңар кайдал? Дошкун-Кызыл маңгыстың иштинче киргеш, кайы хире үр чурттадыңар? - деп айтырып-тыр.
Демги ашак тургаш:
- Сарыг-Тайганың эдээн, Сарыг-Хемниң аксын чурттаан 'Гавын-Хаан дээрзиниң Арзылаң-Кыскыл аъттыг Начын-Мөгези турган кижи мен, оглум. Бо оранда Сарыг-Тайга, Хүрең-Тайга ийи тайга бар болгай. Мээң оран-чуртумну чурттаан хевирлиг кижи-дир сен. Бо сес сая ара-албатының Тавын-Хааны башкарылбас, мал-маганны башкарар, эмгелээр кижи силер-дир силер, оглум - дээрге, Амырга-Кара-Маадыр тургаш:
- Куду кулбуруп батканын кудууртан чедип, өрү чоктаанын орүттен бөлүп эккелгеш, Тавын-Хаанның сес сая ара-албатызы улус бээр туруңар! Өске улус ырады туруңар! - дээрге, ол турган улус шуптузу Тавын-Хаанның ара-албатызы болуп-тур эвеспе.
Амырга-Кара-Маадыр Арзылаң-Кыскылын мунгаш:
- Бичии манаңар! - дээш, Арзайты таңдызынче үне халыда бергеш, аар ийин «Айт!» дээш, бээр ийинге кыра хөмелеп, бээр ийин «Эйт!» дээш, бээр ийинге кыра хөмелээш, Арзылаң- Кыскылдың кулак дөстен кудуруун дөзүнге чедир арттыырга, олүрген аңы ортаа кезик кирбейн баарга, ийи эктинден куду курлакка чедир боду чүктээш, келчеш дээш, хемин кежир, алчаш дээш, артын ажыр базып чорааш, хөй ара-албатыга эккеп бээрге, Амырга-Кара-Маадырның бодунуң чүгүн сес сая ара-албаты Тавын-Хаан боду баштааш, чиирин чип, үлежирин үлежип турда, Арзылаң-Кыскылдың аар чүъгүн чаңгыс Начын-Мөге кадыг соогүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңбирип, аштанып-чемненип олуруп-тур эвеспе.
Арзылаң-Кыскыл аъттыг Амырга-Кара-Маадыр тургаш, Арзылаң-Кыскылдың кудуруунга дөнен инек дег дөрбелчин кира дашты баглааш:
- Бо даштың дорт дүшкен черинге чоруп, долгандыр дүшкен черинге хонуп, доора дүшкен черинге дүштеп чорааш, меңээ хамаарышкан улус болзуңарза, мээң соом-биле истеп, сүрүп олуруңар! - дээш, хап чоруп олуруп-тур эвеспе.
Ол-ла чоруткаш, ол-ла хүннүң кежээ дүжүнде оран-чуртунга эстеп кирип келирге, Аваа-Чечен ак шырайлыг апарган, шилгедек кынны берген, өөнүң даштында бо каттырып туруп-тур эвеспе.
Кире бергеш, чиң шайын ижип, чигир-боовазын чип олурда, Аваа-Чечен олургаш:
- Чораан чорууң чогуду бе, чолуң херээң бүттү бе? Сени маңгысты сүрүп чоруткан кижи дээним, чүге хүн үнер чүкче, ис кескен хүлбүс ышкаш, шала көстү бердиң? - деп-тир.
Амырга-Кара-Маадыр олургаш:
- Ол чүү деп олурарың ол? Херээжок кижи аксы чыдывас болза, кевин-херекчок чүве чулчуруп олурбас чүве болгай. Дошкун-Кызыл маңгыс соңгу чүктен, дөрбелчин кажаа ышкаш черден дескеш, мурнуу чүкче эртип бар чыдырда, дозуп өлүрүп кааным ол-дур ийин. Мен чоруурумда, дакпырлыг* хире болгай сен. Ооң кайыл? - деп айтырып-тыр эвеспе.
- Сээң сооңда үр болбаанда, оол уруг божум аарымга, ооң кирнинге чүү-даа күш четпес чүве болган. «Сарыг-Тайганың артыы чарыында, сарыг баалыктың аксында сарыг даштың кырында салган сыртыктың адаанда ак, кара ийи оттук дажы-биле домнаңар» дээн. Ону алгаш, ооң-биле домнаптарывыска, оолдуң чулчурааны ышкаш, кестине бээр чүве болду. Шаң-кеңгиргезин каккан соонда, алдын-мөңгүн-биле ак аданны дерээн, үжен үш дээрниң кырында чурттап турар үш угбам аппарды. «Ону бис азыраар бис» дижир улус чорду. Ак, кара ийи дашты тос өң, тос чиң торгу-биле барындыктап* кагдывыс - деп чугаалап орган кадын чүвең иргин.
Амырга-Кара-Маадыр олургаш:
- Төрээн оолдуң кирнин даш-биле кескенде, сөөлгү ачы-үре чаш төлдүң кирнин хачы-хыйырак-биле кезип ап чорзун! Сөөлгү ачы-үрениң улуг кижилери өлүр черниң өртээ-садыы кылдыр оттуунуң калбак дажын, салым хаг* салып каан чоруур болзун! - деп алгап-йөрээп тур эвеспе.
- Өөрээни өңүнден көстүп, амырааны арнындан көстүп, сая- түме ара-албатыңны чаш оглуңнуң дою кылдыр чүнүң-биле дойлап эртирдиң? - деп айтырган-дыр.
Аваа-Чечен олургаш:
- Тавын-Хаанның сес сая ара-албатызы ал-боду чедип кээрге, оларны манап алгаш, чаш уруг-даа ужар, маңгыс иштинге чораан амытаннар-биле кады алдай-таңдының артыш-каңгызын* орттедип тургаш, аржаан суун сүт-биле холааш, чажып тургаш, найыр-курумну кылыр бе дээш, сээң-биле сүмелешкеш, кылыр чүве бе дээш, найыр-курум кылбаан мен - деп орган кадын чүвең иргин.
Амырга-Кара-Маадыр олургаш:
- Сээң ооң шын-дыр. Алдан хонукта амыр, тозан хонукта доктаал чок ара-албатыны үш катап ужурар, үш катап төтпес аъш-чемден белеткедиңер! - деп-тир.
Аваа-Чечен олургаш, Кара-Түрү, Бора-Түрү, Сарыг-Түрү үш маадырны келдиртип эккелгештиң:
- Үш ай үзүлгүже, тос ай доозулгуже, ижер-чиир арага, эъттен белеткеңер! - дээш, дужаал бээрге, үш алышкы ол-ла езугаар, далай дег арагазын, таңды дег эъдин, быжырып белеткеп турда, Аваа-Чечен куш кежи куптузун кеткеш, үстүү оранда үш үрен-дарийги* угбазынга чеде бээрге, аргажок хүндүлеп, аъжын- чемин салып, арага-дарызын кудуп, ээлдек-чымчак аксы-сөзү-биле эптиг-чымчак чугаалажып олуруп-тур эвеспе.
Ол ынчап олурда, Аваа-Чечен олургаш:
- Алдыы оранда Тавын-Хаан баштаан бистиң күрде тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгыстың сыырыпкан ара-албатызының, мээң төрүп кааным Хүлер-Мергенниң найыр-доюн ол улус-биле кады кылыр дээш, угбаларым силерни ол найыр-дойга чалалга бараалгадып келдим - деп-тир эвеспе.
Ынча дээрге, угбалары олургаш:
- Ындыг-дыр, дуңмам. Оран-чуртуңга белеткенип аар чүвелиг кижи сен ыйнаан. Бистиң адавыс Дээр-Курбусту-Хаанның Тайга-Сарыг безиниң күчүн-хүрең кунну* бар. Тайга-Сарыг бениң күчүн-хүрең куннун Хүлер-Мергенге аът кылдыр мундуруп бады баар бис.
- Тавын-Хаан сес сая ара-албатызы-биле аал чаны үш хонуктуг черде чоруп олурлар. Ол улус чедип кээрге, ак, сарыг күжүнү кыпсып каар силер. Ак, кара аржаан-биле аржааннап эрттирер силер! - дээш, дуңмазын бадырып-даа турган даңгыналар чүвең иргин.
Аваа-Чечен аалынга чедип келгеш, ак, кара аржаанын белеткеп, ак, сарыг күжүзүн салгын аайы-биле кывыскаш, дээрниң өңүн дуй теве кара булуттарын тырттыргаш, куш кежи куптузун кеттингеш, Тавын-Хаанның сая-түме албатызының кырынга үер-чаъзын частадып, адак сөөлүнде ак долу дүжүрүп, ак харын чагдырып, арыглап-шеверлеп, аал-чуртунче ара-албатыны киирип-даа турган кадын чүвең иргин.
Ол чонну дөң черге өг-бажын септеп тиктирип, дөлем черинге арык-дорук малын чалап, одарладып турда, үстүү орандан үш чүстүг солаңгыны тырттырган, Тайга-Хүрең аъдын мунган, Хүлер-Мерген үш даай-авазын эдерткен, Аваа-Чеченниң черге чаткан кызыл торгузунуң кырынга дөртелээ дүшкеш, Амырга- Кара-Маадырның өргээзинче соңнуг-мурнуг шуужуп киргеш, дөжек баарынга олуруп-даа турганнар иргин.
Амырга-Кара-Маадыр дөрден тура халааш, кулаш-кулаш халааш, кулаш-кулаш кадактарын тудуп, бараалгап, карыш- карыш базып, карыш кадаан тудуп, кат-иелеринге бараалгап туруп-тур эвеспе.
Ол-ла улаштыр тос таңмалыын тиккеш, богданың бора иртин бооп, бүдүнге быжырып, чеди чылын төрүвээн черзи сарыг бениң эъдин сейнек анай* эъди ышкаш, үзе-чаза кезип, дүлүп, үш кат-иезинге богданың бора иртиниң эъдин салып, чеди чылын төрүвээн черзи сарыг бениң эъдин деспизинге эскеш, Хүлер-Мергенге идиптерге, кадыг сөөгүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңбирип олурар бооп-тур эвеспе. '
Ол ынчап турда, Кара-Түрү-Маадыр кире халып келгеш:
- Чон-кожуунну олуттадып кагдым. Хоочун шагның хоойлу тудуп чораан дүжүмеди боорга, Тавын-Хаанны дөрт буттуг кара ширээ, дөрт каът олбук салгаш, чон-кожууннуң бажынга олуртуп кагдым. Силер шуптуңар моорлап барып, найыр-байырны ажыдар-дыр силер, дуңмаларым - деп-тир.
Арзылаң-Кыскыл аъттыг Амырга-Кара-Маадыр үш кат-иезин, оглун база бодун, кадынын эдерткеш, чеде бээрлерге, ак торгу майгынны каккаш, алды ширээни салгаш, олуттува чалап-даа турлар эвеспе.
Өскелери олуруп турда, Амырга-Кара-Маадыр тургаш:
- Үпке үвүрээ тоткан, тос баштыг Дошкун-Кызыл маңгыстың үш үеде ажырыпкан амытаннарының дириг чорааны дээш, ол чорда, мээң кадынымның онза чараш оол уругну божуп, караан чырып алганы дээш, аглы кожуун силер бүгүдени чалап, найыр-байырны кылып турар ужуру бо чүве. Дөрт чүс аътты шилип тургаш, дөрт айлык черден салыр силер. Алдан дөрт мөгени чон-кожууннуң ортузунга хүрештирер силер. Ол найырны эгелеп эрттирер улус Кара-Түрү, Бора-Түрү, Сарыг-Түрү үш маадырлар эрттирер. Дашка тудуп, тавак сунуп эрттирер улус төрениң дөрт дүжүмеди, дөртен хаазы эрттирер силер! - деп дужаагаш, олуруп- даа ап турган иргин.
Чон-кожуун найыр-байырын эгелеп, аът-хөлүн салып, белеткеп үндүрүп турда, Хүлер-Мерген тургаш:
- Күжүр бодум күштүг-даа мен, тудар мен. Күчүн-Хүрең маңныг-даа, салыр мен.
Бичии оол шуугап үнүп кээрге, чон-кожуун ону магадап, чаптап:
- Аъдын чарыштырбайн канчаар, Тавын-Хаанның Начын-Мөгези мунзун. Оол хүрешпейн канчаар, шодак-шудаан белеткеңер! - дижип, чиигайнчып алгыржы бээрге, Начын-Мөге тура халааш, маңгыстың иштинче кире бээрде-ле, шодак-шудаан оолга тутсуп берип, алдан кулаш ак чайыр селемезин тутсуп берип тургаш:
- Мен ышкаш узун назынныг болзун, удаа чыргалдыг* болзун! Эктиңде мөгелиг, эргээңде адыглыг бол, оглум! - дээш, эл-чаага баар эт-херекселин хүлээдип берип-даа туруп тур эвеспе.
Начын-Мөге Күчү-Хүреңни мунгаш, чоруткаш, дөрт чылдык черге манап турда, дөрт чүс аът кара түме болу берген, бо маңнап чедип кээп-тир.
Начын-Мөге тургаш:
- Мени силер манап турган эвес силер. Силерни мен манап турдум. Баштап чоруп олуруңар! - дээш, ачымак кара таалыңын дүжүргеш, чиң шайын хайындырып, ижип, чаглыг эъдин дүлүп, чип алгаш, Күчүн-Хүреңниң чаг саарын чара шапкаш, чаглыг чырыын чара шелгеш, дап бээрге, булуттуг дээрниң адаа-биле, будуктуг ыяштың кыры-биле ужудуп, халыдып олурда, улам-на сөөгү сергеп, халыдып олуруп-тур эвеспе.
Дөрт чылдык черни ол-ла хүн дүъш хиреде чон-кожуунунуң аразынга кире халдып кээрге, чон-кожуун тургаш:
- Начын-Мөгениң кадаглыг дижи дурулза-даа, кара бажы көгерзе-даа, ам-даа сергек, шыырак-тыр эвеспе - дижип, хөөрежип-даа турганнар-дыр эвеспе.
Начын-Мөге баглаашка аъдын баглап кааш келгеш:
- Мындыг кончуг, ушкан куш дег шүүргекчини бо назынымда мунуп көрбээн мен. Ханым катты, аксым кургады, арага-дарыдан эккелиңер! - дээрге, Кара-Түрү-Маадыр тура халааш, тозан кижи уувас* тос таңмада араганы айтыптарга, чаңгыс холдап алгаш, ток кылдыр доңгайтыр ишкеш:
- Караам чырып келди - дээш, хикигайндыр каттырарга, бош-бош морзаң хаялар дурлуп бадып турлар эвеспе.
Он айда азыраан оолду көөрге, алдан мөгени арылдыр октаан, эът-ханы, кызыл хүлер дег, хайнып, кыптыгып олурарын көрүп кааш, Начын-Мөге тура халааш, Аваа-Чеченге:
- Оглуңну көрдүң бе, уруум, шуткуп куткан моол боонуң огу дег, шупту боду кыза берди. Алдын дашкага сүттен куткаш, амзадывыт. Оожургай бээр боор - деп, чагып-даа олурган кырган чүвең иргин.
Хоочун өгбениң чугаазын дыңнааш, алдын дашкаа* арыг чаагай сүдүн куткаш, Аваа-Чечен Хүлер-Мергенниң билээнден алгаш, бир эргилдир тыртып эккээрге, шынап-ла, ийи караа үзер буга караа дег апарган, турган эъди шуурай бергенин* көрүп кааш: 1
- Мону иживит, оглум. Канчап турарың ол чүвел? - дээрге, авазының берген сүдүнүң ортаа кезиин ижипкеш, ооң чамдыызын Сарыг-Тайгаже чажыпкаш, мынча деп-тир.
- Элдеп кижи-дир сен але, авай. Бежен тос мөгеден сээң холуң дыңзыг болду. Чаглыг чүрээм оожургап тур, авай - деп- гир эвеспе.
Авазы тургаш:
- Че-че, кулугур, корткан кижи дыңзыдыр тудуптум ыйнаан. Өгде кылын дөжек, бедик сыртык салып кагдым. Улустуң арага-дарызын ишпе, сээң доюң-дур. Тос сая инектиң баштыңы дошкун кара шарыны иштинде чин чок, эъдинде сап чок кылдыр бүдүнге быжыргаш, сес буттуг кара ширээ кырында олчаан бодун салып кагдым, барып чемненип ал - дээш, оглун чорудуп-даа турган кадын чүвең иргин.
Чон-даа найыр-байыры эгелеп, аксы-мурну изип келген соонда, чонунга чоргаар, албатызынга хүндүлүг Тавын-Хаан туруп келгеш:
- Чаа, ынчаарга, ара-албаты, ха-дуңма, Дошкун-Кызыл маңгыстың иштинге тос ай четпейн, эстир апарганывыста, Арзылаң-Кыскыл аъттыг Амырга-Кара-Маадыр амы-тынывысты алды. Бо маадырны чаг иштинде бүүрек ышкаш кылдыр, чаңгаа иштинде бурган дег кылдыр хүндүлеп-ямбылап чоруур эвес бис бе - деп чагып, кыйгы салып туруп-тур эвеспе.
Найыр-байырны кылып дөгээрген соонда, кара таан дег аглы кожуун турлаг-чуртунче тарап чанып чоруп турган иргин.
Хүлер-Мерген эр дээми четчип,* эдин-малын көрүп, ара-албатызын кезип чоруур апарганда, Аваа-Чечен олургаш:
- Чаш оглувус өзе берди, кижи кижи-ле болур болгай, ол бистиң малчы-кулчувус эвес. Кайы черден, кайы орандан кандыг даңгына тып берзе, эки чүвел? - деп айтырарга, Амырга-Кара- Маадыр олургаш:
- Ону кижи канчап билир боор. Устуң Узун-Сарыг-Хаанның Узун-Назын даңгыназы бар-дыр. Чиге мурнуу чүкте, чеди сая ира-албатының аразында, эң самдар көстүп чоруур Дошкун- Хаанның Тойбуң-Куу деп даңгыназы бар-дыр. Оон ыңай аңаа
таарышкы дег даңгыналар чок-тур. Сен харын чүнү бодап олур сен? - деп удур айтырып олуруп-тур эвеспе.
Аваа-Чечен олургаш:
- Кандыг аайлыг чиктиг чоор! Мен база-ла бүдүү иштимде шак-ла ынчалдыр ону бодап олурдум. Ындыг-даа болза, оолдуң оттуп кээрин манааш, боду-биле сүмележип көөр-дүр - деп-тир эвеспе.
Оолдуң чиир чемин белеткеп, чиң шайын хайындырып, белеткеп турда, оол серт кыннып, отту чаштааш, сербеш кылдыр тура халып келгеш:
- Кандыг аайлыг чиктиг чоор, авай, ачай? Силер чүнү билдиңер, чүнү дыңнадыңар? - деп айтырып-тыр.
Аваа-Чечен биле Амырга-Кара олургаш:
- Чок-чок, оглум, бис чүве дыңнавадывыс. Ой, эжен, чүнү дүжеп чыттың, оглум?! - дижип, улам сонуургап, чаптап айтыра берип-тирлер эвеспе.
Оол чыда:
- Дүжүм-даа эвес, сагыжым-даа эвес, чечектен бодараан Чечен-Ногаан даңгына, «Эриң багай чүве болгаш, коргуп, чаштып чыдыр сен бе? Эрес-дидим чүве болгаш, шааң бодап, шагын манап чыдыр сен бе? Чеди баштыг Чечен-Кара маңгыс Дээр оглу Демир-Мөге болуп хуулуп алган, айның чаазында, хүннүң эртезинде мени тып аар мен деп, дилеп турар апаарды. Мени алыр кижи болзуңза, дүлдүг дүннү адыспайн, дүштүг хүннү бадырбайн, чедип кел. Сээң Күчүн-Хүрең аъдың тос чылдык черни чаңгыс хүн чоруур-ла болгай» деп кижи-ле чугаалааш, барды. Доп-дораан ынаар баар, чоруур кижи мен - дээш, оол тура халааш, аштанып-чемненип эгелей берип-тир эвеспе.
Оглу аъш-чемин аштанып-чемненип олурда, Аваа-Чечен алдын куптузун ушта соп эккелгеш, алдын куптузундан номчуп, алдын тойлузундан көрүп олурарга, чечектен бодараан Чечен-Ногаан даңгына маңгыска баарындан корткаш, алдын кушкаш болуп хуулгаш, мөгеже* кырынга хонгаш, мөөңү-биле чугаалапкаш, ыңай болганын оол дыңнай тыртып кааны ол бооп-тур эвеспе.
Оон ыңай көрүп олурарга, Чечен-Ногаан даңгына Болчатылыг- Бора-Тейниң алдында, чеди каът черниң иштинде чытканын көрүп кааш, Хүлер-Мерген ийи адашкыга чугаалап-тыр:
-Чечен-Ногаан даңгына Болчатылыг-Бора-Тейниң алдында, чеди каът черниң иштинде чииртим кызыл шыйлашкын болуп алган, чаштынып чыдыр. Дээр оглу Демир-Мөге черден үнген оът-сигенни чаңгыстап санап дилеп тур - деп чугаалап-тыр.
Хүлер-Мерген олура:
- Довук дег домуңнаан, кажык дег караңнаан, ол-даа хоөрүкүйнү*! Чечен-Ногаан даңгына чер алдынга чеди хонар болза, күш-шыдалы баскыраар. Мен дораан чоруптайн - дээш, дажы торгу тонун*, кара саар идиин, кара киш кежи бөргүн кеттинип, белеткенгеш, алдан кулаш ак чайыр селемезин азынгаш, кадыг кара чаны, кыйбы кара хожулааны хоюндуруктааш*, айның чаазында, хүннүң эртезинде Күчүн-Хүреңни аъттангаш, чиге соңгу чүгүн шиглээш, үнүптерге, аглы кожуун, ада-иези Хүлер-Мергенни:
- Адаан-мөөрейин кижээ алыспазын, аткан огун черге дүжүрбезин! - дижип, алгап туруп каап-тырлар эвеспе.
Ол-ла ажынып-хорадап чоруп олурда, Хүлер-Мергенниң кадыг түрүзү чамбы-дипти* шыпкан, Күчүн-Хүреңниң буртулаан п.шыжы бууруул туман болуп, диргелип чоруп олурганын чеди баштыг Чечен-Кара маңгыс бүдүү биле тыртып кааш:
- Эргектиг чүве эннешпес, дыргактыг чүве тыынмас сүр күштүг амытан чоруп олурар-дыр. Тын коргадап чорбааже, хоржок - дээш, чиге соңгу чүкче дезип үнүпкенин Хүлер- Мерген бүдүү биле тыртып кааш, Күчүн-Хүреңниң чаг чырыын чара шелгеш, чаг саарын чара шаапкаш, дап бээрге, арт-даа ажырбайн, хем-даа кежирбейн, сыр соондан чыпшыр четкеш, алдан кулаш ак чайыр селеме-биле чеди бажын кыргый шаап, орге чылгаар өл чок, чылан чыттаар чыт чок кылдыр, өрттедип-хуюктап каапкаш, Болчатылыг-Бора-Тейниң баарынга халдып келгеш, чиң кара шайын хайындыргаш, чаглыг эъдин дүлгеш, алдын чаактыг демир-хомузун делегейни дескиндир, каптагайны хайындыр ойнап орда, улуг кижилер ыглажып, уруг кижилер уяарап келир үеде чечектен бодараан Чечен-Ногаан даңгына:
- Шынап-даа болза, чүүден коргуп чыдар мен? Чеди баштыг Чечен-Кара маңгыс мында турза-даа, тозан тос хуулгаазынымның бирээзи-биле алдырбайн-на баргай мен - кылдыр бодап келгеш, куу даянгыыш даянган, куу соолбур куруяк болуп хуулуп алгаш, үнүп кээрге, Күчүн-Хүреңни он сес азыын арзайты-корзайты кастааш*, баглааш, Хүлер-Мерген амданы чаагай аъш-чемин белеткеп алган, бир тоннук ак торгу чадыын чаткаш, ооң кырында машпайтыр маспактанып алган, Болчатылыг-Бора-Тей дег эр демир-хомустап олуруп-тур эвеспе.
Ону көрүп кааш:
- Бо кулугурну көрем, мени көрүп кааш, кыжырып турарын - дээш, Чечен-Ногаан даңгына мөңгүн чаактыг демир-хомузун ушта соп эккелгеш, чаш ыяшты саглаңнадыр, өл ыяшты элбиңнедир хомустай бээрге, Хүлер-Мерген олургаш:
- Ында чоп турарың ол, сээң коргар-сестир чүвең мында чок. Бээр чедип келгеш, мээң-биле аштанып-чемненип көрүңер, бээр олуруңар! - деп-тир.
Чечен даңгына биеэ боду болуп, хуулуп келгеш, аштаны-чемнени бээр аразында топтап көрүп олурарга, «Мурнундан көөрге, хүн херелдиг, артындан көөрге, ай херелдиг, хүннээректээн карактыг, хүлүмзүрээн шырайлыг, бо даңгынаны чараш-чаагайын чугаалап-даа мага ханмас, сактып-деңнеп-даа мага ханмас, чүгле тоолдап болур даңгына-дыр эвеспе бо» деп бодап, кайгап орган эр чүвең иргин.
Хүлер-Мерген биле даңгына ийи төнмес-батпас чугаазын төөгүп, чугаалажып, чиң шайын, чигир-боовазын кады ижип, чип олуруп-турлар.
Хүлер-Мергенниң оран-чуртунче кады чанып чоруурун чугаалажып алгаш, Хүлер-Мерген:
- Чаңгыс аъттыг канчап чоруурул? - дээрге, Чечен даңгына олургаш:
- Чечектен бодараан Чечек-Хавакты тудуп эккел, мен ону уттуп орар-дыр мен - деп-тир.
- Кайда чүвел ынчаш? - деп, Хүлер-Мерген айтырып-даа олурган иргин.
- Уу-ла чиге мурнуу чүкте боор - дээрге, Хүлер-Мерген тура халааш, Күчүн-Хүреңниң эзеңгизин теп чыдырда, Күчүн-Хүрең гургаш:
- Кай баарың ол? - деп айтырып-тыр.
- Чечектен бодараан Чечек-Хавакты тудуп аар дээш, аъттанып чыдыр мен - деп Хүлер-Хүрең харыылап-тыр эвеспе.
- Сен ону кайыын тывар сен. Чаңгыс иеден шууштур соңнуг, мурнуг төрээн кулуннар-ла болгай бис. Эзер-чонааң сой, чулар-чүгениң ужул, мен барып эккээйн - деп-тир эвеспе.
Эзер-чонаан сойгаш, Күчүн-Хүреңни салыптарга, черинче шуткула-даа бергени, дээринче ужуга-даа бергени көзүлбейн-даа барып-тыр эвеспе.
Хөлбең сарыг майгынны каккаш, чаглыг эъдин дүлүп чип, сарыг шайын хайындырып ижип, көдээлеп-хөлестеп, дыштанып, удуп-даа турлар эвеспе.
Бир айның үжен хире хонукта дыштанып турда, Күчүн-Хүрең, Чечек-Хүрең ийи хүрең аът куруткулаштыр борбайтыр, куруяккылаштыр кашпыйтыр сооттуна берген, бо чедип кээп-тирлер эвеспе.
Чечек-Хүреңниң кырында херээжок кижи уртунар алдын, моңгүн кудургалыг эзер-деригни уруп каан, хүмүш чулар, чүгенни суккан, хүлер кымчыны кастаг*-биле катай кастаан туруп-тур эвеспе.
Аъжын-чемин арттынгаш, сарыг майгынын дергилээш, чиге мурнуу чүгүн шиглээш, хой дег дажын чуура тепсип, кодан дег черин оя тепсип, таңдызынга дүжүрүп, далайынга ужудуп, бедииниң белин бастырып, чавызының бажын бастырып чоруп олургаш, бир көөрге, Сарыг-Тайганың бажы дөрт дошказы* дег, көстүп, чалбак ховунуң кыдыы адыш оюу дег, көстүп чыдырда, Аваа-Чечен, Амырга-Кара бир дүне удуп чыткаш, дыңнап чыдарга, бурган ширээзи кыңгырткайнып, бут адаанда өргүүлгеде* аяк-таваа кыңгырткайнып, дөжекте чыткан боттары чайганып чыдар апарганын биле тыртып кааш, туп-тура халышкаш, күжү, чулазын кывыскаш, хоочун шагның хопчу-каразын* ажып, көрүп олурарга:
- Чиге соңгу чүкче чорук кылып чоруткан, Хүлер-Мерген чечектен бодараан Чечен-Ногаан даңгынаны чалап алган, Күчүн-Хүрең, Чечек-Хүрең ийи хүрең алышкыны мунган, ол ийи аъттың даванының черни сиртиледир базып олурарынга оран-делегей шимчеп турары ол болган - деп, хопчу-карага дүжүп чыдар бооп-тур эвеспе.
Ол-ла өттүр тура халышкаш, аъжын-чемин белеткедип, арага-хымызын тиктирип турда, үстүү оранда үш үрен угбалары тозан аът долганып четпес, доңгулчак* ак өргээзин четпес чүве чок бүрүнү-биле күүседип алган, тос чүстүг солаңгыны кырладып алган, бо бадыра кээп-тирлер эвеспе.
Ол өгнү магалыг чаагай бай аалдың хонар черинге өглеп, доозуп турда, мурнуу талазы бууруул туман дуглаан, соңгу талазын кара туман дуглаан, Сарыг-Тайганың калбак даштарын көөрге, часкы чурттуң инээниң мыяа ышкаш, калбаңайнып, борбаңайнып чуглуп турганнар.
Амырга-Кара-Маадыр сактып, бодап олурарга, ырак черге эъдин изиде муна берген Күчүн-Хүрең, Чечек-Хүрең ийи аъттың тыныжынга оран-делегейниң бедик-бедик мешпектери эсти-хайны бер чазып, мээс чарыктың даштары аан калбаңайнып, хадып турары ол бооп-тур эвеспе.
Ол ынчап олурда, ийи тайга хүреңни мунган ийи уруг чоруп олурда, Чечек-Хүреңниң эзериниң башкы коңгазында хүнү кылаңнаан, соңгу коңгазында айы чайыннаан чоруп олургаш, Амырга-Кара-Маадырның алдын баглаажынга ийи хүрең аътты баглааш, оглу, керни өгге кээрге, олбук-кудузун салып, чиң шайын кудуп, чигир-боовазын салып, магалыг чаагай хүндүлеп туруп-турлар эвеспе.
Амырга-Кара-Маадырның ара-албатызы үш хонук иштинде далай дег арагазын хөлбеңнедир, таңды дег эъдин даг оваа белеткей каапкаш, чаа өг тиккен уругларның куда-хуюн эрттирип, үш айда үзүк чок, тос айда доктаал чок, кул кижиниң кулаа бүткүже*, кулугур ыттың кудуруу чолдайгыже* найыр-байырны эрттирип турда, бууруул баштыг* кырган Тавын-Хаан тура халып келгеш:
- Ажы-төл, ара-албаты, силер бүгүде моон соңгаар моон-даа артык эки чурттап, чамбы-диптиң кырынга, чаңныктыг дээрниң алдынга чаактыгга чаргызын алыспас, чарынныгның алдынга дүшпес, эргектигге адыын алыспас, эгинниг баштың адаанга дүшпес, экер-эрес эрлер-дир силер. Сезен сая ара-албатыны, демир мөге ширээни Хүлер-Мерген кадагалаза, кандыг чүвези ирги? Ажы-төл, аглы кожуундан дилеп тур мен - деп, мөгейип-даа турган кырган хаан чүвең иргин.
Амырга-Кара-Маадыр, Кара-Түрү-Маадыр, Бора-Түрү-Маадыр, Сарыг-Түрү-Маадыр дөртелээ чөпшүлешкеш*, дөрт кадын чугаалашкаш:
- Аныяа ара-албатыны баштавайн канчаар, хаан авыгайның чугаалап турары шын-дыр - дишкеш, Хүлер-Мергенге алдын сиилбирлиг* каң демир ширээни, хаан кижиниң кызыл чиңзелиг* оваадайын*, хүрең торгу хүрүмезин*, кара торгу кандаазынын , хаан кижиниң кедер, эдилээр эт-херекселин сыр-доозазын катташтыр хүлээдип берип, ара-албатының даңзы-хораазын дужаап берип, сезен сая ара-албатылыг, черинге сыңмас, ак малдыг, кижиден артык күш-сүрлүг Хүлер-Мерген хаан кижи бооп, албан дүжүлгезин ап күүседип, хажыызындан хай-четкер халдавас, караңгы дээрден чаңнык дүшпес, адаандан аза-четкер халдавас, дээринде шаштыккан тос кырлыг демир суурганың* иштинге Хүлер-Мерген хаан, чечектен бодараан Чечен-Ногаан кадын кады чурттап, ара эмгежок ара-албатызы-биле кады аал-чуртун дөң черинге өг-өргээзин тип, дөлем, көскү черинге сая-түме малын чалап, ой черниң бажын чире орук үндүрүп, чик черинден чирик, баалык үндүрүп, назылыгны ажыр, өжээннигни олүр чурттап чоруй барып-тыр оо!
Алган дөзү:
Сарыг-Хемниң иштин чурттаан Тавын-Хаан // Тыва тоолдар: О.К.-Ч. Дарыманың чыып бижээн материалдары / тург. С.М. Орус-оол, М.Б. Кунгаа. – Кызыл, 2014. – С. 87 – 129.