Шыяан ам,
Эрте шагның эктинде,
Бак шагның бажында чүвең иргинем.
Чиңгис чуруп,
Чиңгирти чуглуп турар шагда чүве-дир.
Ирттиң мыйызы ирип дүжүп турар шагда,
Кошкар мыйызы хоорлуп дүжүп турар шагда-даа
Чүвең иргинем ам.
Ыттың думчуундан
Үс агар шагда чүвең иргин ам.
Шыяан ам,
Мал деп чүвези бажын ашкан,
Эт деп чүвези эктин ашкан
Ирей-кадай чурттап чоруп тур эвеспе аан.
Аалының кедээзинде
Эңгиргей, Кыңгыргай ийи тайгалыг,
Ол ийи тайгазының ээзи
Ийи Сайын Улааттыг,
Бир оол, бир кыс
Ийи уруглуг.
Оглу улуг, кызы биче,
Дуңмазы чүве иргин.
Оглунуң ады Бокту-Кириш,
Кызының алы Бора-Шээлей.
Ийи уруу эртен ойнааш,
Кежээ кызыл-хүнде келир,
Кежээ ойнааш,
Эртен кызыл-хүнде келир чүвең иргинем.
Алышкылар бир-ле
Ойнап-ойнап келирге, аал-чуртунда
Куйт дээр кускун-даа чок,
Сайт дээр сааскан-даа чок,
Кумун куурарты,
Сайын шаарарты олча-чаа
Аппарган турган чувең иргинем.
Өөнуң орнунга олуруп алгаш,
Муңгараваан боттары муңгарап,
Кедеревээн боттары кедереп,
Олуруп-турлар эвеспе.
Алгырып-кышкырып-даа олуруп,
Ыглажып-сыктажып-даа
Олурган чүвези эргинем.
Чеже-ле ынчап олурар боор.
Боттары-даа могап-шылап,
Хырны-даа аштап кээп-тир эвеспе аан.
Аалының коданын долгандыр
Кылаштажып, димзенип,
Соок хап, хемирип,
Амыдырап турган иргин.
Бокту-Кириш дээрзи
Өргелеп, күскелеп, тарбаганнап,
Хырнын тоттурар арга тыва берип-тир.
Бир-ле катап Эңгиргей тайгазының баарынга,
Өрге дузактап кыштап чоруурга,
Чел-кудуруу черде дожелген
Кончуг кула бе кулунчак
Төруп алган турган иргин.
Демги кулунчак дешкилеп-дешкилеп,
Иезин бир чартыындан ээп-ээп,
Бир чартыынче иезин арта халып кээп,
Бир чартыындан ээп-ээп,
Бир чартыынче арта халып туруп-тур.
- Ие-биле ие дөмей болбас бе – дээш,
Бокту-Кириш бени барып эме берип-тир.
Бе тургаш чугаалаан чувең иргин:
- Бурун олча-чаага алыскан,
Сээң эки адаң эр чаңгыс кижи чүве.
Олчачылар сүрүп ап турда,
Хөй малдың аразындан
Кара чааскаан былдап, чаштынып,
Чуртувусту чааскаан ээлеп чыдып калган мен.
Силер ийи алышкының
Мынчап элеп-туреп турарыңарны
Мен билип тур мен.
Сээң эки адаң
Кыңгыргай тайганың арга чарыында
Дедир аастыг кара куйнуң иштинде
Эки эр кижиниң
Эдик-хевин, эт-херекселин
Суккан чадавас боор,
Барып көрбес сен бе? – деп-тир.
- Шында ындыг турганы чүл! – дээш,
Кыңгыргай тайганың арга чарыын
Барып дилеп чоруурга,
Шынап-ла, дедир аастыг кара куй бар болган.
Ол куйже кире бергеш көөрге,
Эки эр кижиниң эдик-хеви,
Эзер-чүгени, ок-чемзээ,
Үзүм-чигир, боваа-боорзак
Бүрүн күүсет чыдып-тыр эвеспе.
Хамык чүвени безиниң чанынга
Дажыглап алгаш,
Кара саар эдиин,
Кара торгу тонун,
Кара киш кежи бөргун кедип,
Ужен допшулуг өөгун өөктеп,
Кара дайызы курун куржанып алгаш,
Эр боду боданып,
Көрдүнүп турарга,
Дээрниң кара булунунда
Сөленип турар эр бооп-тур,
- Кула кулунну тудуп мунуп ал! – деп, бе чугаалаан.
- Оорга, мойнү сынып каар чүве ирги бе,
Моозунуң? – дээш,
Бир холу-биле челинден барып
Туда тыртып аарга,
Согунналдыр ужур тартап каавыткаш,
Чызырадыр дешкилеп ыңай бооп-тур.
- Чоп дайын чоор! – дээш,
Арт болган эзериниң
Аъттаныр чартыында дергилеп каан
Алдан кулаш сарыг сыдымын
Чеже тыртып алгаш:
- Бо кула кулуннуң мойнунче
Үш ораай кир.
Үш ораай кирбес болза,
Үстүү оранче үш дооралып
Чаштай бер! – деп шишпип,
Тарбыдааш, шалбадап-тыр.
Үш ораай барып кирген.
Ыңай бооп чыдырда,
Чан башка каккаш олура дүшкен,
Чаваа чарыжы хире черге
Чара-чире сөдуртуп барып
Тура дүжүп-түр.
Баргаш, чуларлай тыртып алгаш,
Эзер-чүгениниң чанынга
Чедип кылаштап келгеш,
Хүмүш болган чүгенин суккан,
Богба бооп-тур,
Шөл болган чонаан
Шөе тыртып салган,
Арт болган эзерин салган,
Хунан аът бооп-тур.
Үжен үш хөндүргезин хөндүргелеп,
Үжен үш коннун тыртып,
Үжен үш кудургазын кудургалап келген,
Ак, кара булутту
Кулаа-биле чара шыйып турар,
Эзерлиг аът турган ийин.
Кадыг кара чазын чүктээш,
Кайбыр кара хожуулазын азынгаш,
Мунар деп белеткени берип-тир.
- Ээ, Бокту-Кириш, иеден төрээ-ле
Колдуумга колун-даа тыртып көрбээн,
Хөрээмге хөндурге-даа көрбээн,
Кудуруумга кудурга-даа сукпаан
Мал болгай мен.
Кижиргенип, дывыржып мөөрүм-даа чадавас,
Ок чемзээң дүжүрүп кааш,
Мунуп көрден – деп аъды чугаалаан.
- Шында ындыг турганы чул! – дээш,
Ок-чемзээн дүжүрүп кааш,
Дөрт эдээн дөмүрерти астып алгаш,
Муна-ла каапкан.
Аъды тура:
- Бектендиң бе? – дээн,
- Бектендимий!
- Туттундуң бе? – дээн.
- Туттундумуй! – дээн.
Бокту-Кириштиң ийи карааның одун
Кызаңайндыр мөөй-ле берип-тир.
Шөл черни даг кылдыр,
Даг черни шөл кылдыр,
Черниң довураан дээрге үндүр,
Дээрниң сылдызын черге тогландыр,
Кыш боор – хыраазындан көрүп,
Чай боор – шалыңындан билип
Турган чүвең иргин.
Та кажанга, та чеженге
Мөөп кылган чүвези.
Бокту-Кириш:
- Өлүрер болзуңза, дүрген өлүр,
Өлүрбес болзуңза, доктаа! – деп
Кыйгы салып-тыр.
Аът тургаш:
- Адаң саарын каккан эвес,
Мээң саарымны сөөк чайыннандыр
Чара шаавыт,
Иең чырыын тырткан эвес,
Мээң чырымны кулак дөске чедир
Чара совут! – дээн иргин.
- Шында ындыг чүве турган чүл! – дээш,
Алдын допуржак кымчызын
Ай. Хүннүң караан дуй көдүрүп келгеш,
Аъдының саарын чара каккаш,
Аксын кулак дөске чедир чара соп ап-тыр.
Аът-даа тура дүшкеш:
- Меңээ сен ээ-даа бооп шыдадың,
Сеңээ мен аът бооп шыдадым! –
Деп-тир эвеспе аан.
Бокту-Кириш аъдындан дүже халааш,
Олуруп алгаш,
Бодун шүгдүнүп боданып олурарга,
Өштүнүң эъди кырызында ораашкан,
Дөңмээниң эъди чодазында ораашкан бооп-тур.
Эртенге чедирбес эм шагаан оъду-биле
Дүъшке чедирбес чүзүн шагаан оъду-биле
Эмнени соп ап-тыр эвеспе.
Кадыг кара чазын,
Кайбыр кара хожуулазын чүктеп,
Астып алгаш, аъттанып алгаш,
Аал-чуртунче Бора-Шээлей дуүмазынга
Хап чедип кээп-тир.
Бора-Шээлей дуңмазы
Дааш эвес дааш дыңнааш,
Багай чадырындан
Маңнап үне халып кээрге,
Бокту-Кириш акызы
Өзенниг кула аът мунган
Хап чедип келген туруп-тур.
Акызын уткуп чугуре бергеш,
Акызының холундан тудуп алгаш,
Багай чадырынче өөрүшкүлүг,
Байырлыг кирип кээп-тирлер.
Бора-Шээлей акызындан:
- Мындыг эдик-хепти, аът-хөлдү
Кайыын алдың, акым? – деп,
Айтырган чүвең иргинем.
- Эңгиргей-Каңгыргай тайганың
Хүнгээр чартыынга оюмга
Өргелеп чоруурумга,
Кула бе кула кулун төрүп алган тур,
Кулунчаа бир чартыындан иезин эмгеш,
Бир чартыынче ажа халып ээп,
Дешкилеп турарга,
«Ие-биле ие ылгыл бар бе?» - дээш,
Бир чартыындан барып
Эме бээримге кула бе тургаш:
- Чуртувусту ээлеп, чааскаан
Чаштынып чыдып калган мен.
Сээң эки адаң
Эл-чаа сактыр эр кара чаңгыс кижи болгай.
Эңгиргей-Каңгыргай тайганың арга чартыында
Соңгаар көрген куйда
Эки эр кижиниң эдик-хевин суккан боор – дээрге,
Дилеп чорааш куйну тып алырымга,
Эр кижинин эдик-хеви, эт-херексели
Куусет чытканын кедип алганын бо.
Даштын турган кула аът –
Бениң кунну ол-дур, дуңмам! – деп
Көрген чүүлүн бирден бирээ чокка
Дуңмазынга төөгүп чугаалап берген чүвең иргинем.
Дуңмазы Бора-Шээлей оргаш:
- Акым, сээң адың Бокту-Кириш болгай,
А аъдыңның адын
Чүү деп адап аар деп бодап чор сен? – деп
Айтырып-тыр.
- Мен чүү деп-даа адап аарын бодаваан мен.
Харын чүү деп адап аар деп
Бодаар сен, дуңмам,
Чүү дизе экил? – деп,
Бокту-Кириш дуңмазындан
Удур айтырып орган иргинеп.
- Мен-даа билбес мен, акым,
Аъдың иези кула беден
Айтырза кандыгыл? – деп,
Дуңмазы чугаалаан иргин.
Бокту-Кириш акызы тургаш:
- Ол-ла болур-дур, дуңмам – дээш,
Ийи алышкы безинче
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Безинге чеде бергеш:
- Бо аъттың адын чүү дизе экил? – деп
Айтырып турган ирги.
Бе тургаш:
- Эът дылдыг силер билбээн чүвени,
Элезин дылдыг мен кайын билир деп мен.
Ындыг-даа болза адап-ла-дыр мен ийин,
Мен бодаарымга:
«Аян-Кула дизе ажырбас боор» - дээн.
«Ол-ла болур, чогуур эки ат-тыр» - дижип,
Алышкылар аалынче дедир чанып келгеш,
Бокту-Кириш дээрзи Аян-Кула аъдын мунгаш,
Эңгиргей-Каңгыргай тайгазынче
Аңнап чоруп-тур берип-тир эвеспе.
Күжүр Бокту-Кириш аар ийинден «айт» дээш,
Алдан адыгыр кара сыынын дизе хөмелеп,
Бээр ийинден «эйт» дээш,
Бежен адыгыр кара сыынын дизе хөмелеп,
Аң-меңни Аян-Кула аъттың
Кулак-кудуруун көзүлбес кылдыр
Артынып алгаш, хап чанып кээп-тир эвеспе аан.
Ол ан-меңниң сөөгү-биле
Тос каът сөөк бажыңны дуңмазынга тудуп берип,
Боду база тос каът сөөк бажың тудуп алган.
Эът дээрге эът оваа,
Чаг дээрге чаг оваа кылдыр оваалааш,
Ийи алышкы чурттап туруп ап-тыр эвеспе.
Бир-ле эртен Бокту-Кириш туруп келгеш,
Аңнаар деп олурда,
Бора-Шээлей дуңмазы маңнап келгеш:
- Мен бо дүне кончуг багай
Дүш дүжедип, акый,
Бо хун черле өгден үнме! – деп
Акызынга чагып олуруп-тур.
- Чаңгыс дуңмамның чагыын
Хүлээр-дир – дээш,
Ол хүн өгден үнмейн,
Бокту-Кириш аалга хүнзээн чүвези иргинем.
Ооң эртенинде база-ла дуңмазы
Эртен эрте маңнап келген:
- Бо хун база өгден үнмейн көр, акый,
База багай дүш дүжедим! – дээн иргин.
База өгден үнмейн олура хүнзээн.
Ооң эртенинде маңнап келгеш,
База-ла ынча деп-тир эвеспе.
- Черден амыдырап ажылданыр улус
Хүннүң-не олура хүнзеп турарга,
Кайын боор! – деп акызы чугаалаан иргинем.
- Мен черле кончуг багай дүш дүжедим,
Черле аалдан үнмейн көр! – деп
Ээрежип туруп берип-тир эвеспе.
- Кандыг дүш дүжедиң ынчаш, дуңмам? – деп
Акызы айтырырга:
- Акым сен аң сүрүп халдып чорааш,
Аъттан молдурууңну
Чара дүжүп өлү бээр кылдыр
Дүжедим, акым!
Кончуг-ла бак дүш! – деп
Дүкпүрүп олурган иргинем.
- Ындыг болза аалга хүнзээр-дир мен! – дээш,
Аян-Кула аъдын баглаажынга баглааш,
Эжиин ажыткаш,
Бажыңынга олурган чүвең иргин,
Уш хонукта бажыңындан үнмейн,
Бууга берген, шала сырынналып,
Сыыгайндыр сыгырып каап,
Сырынналдыр ырлап, хөөмейлеп олурган.
Ынчап олурда аалының баары-биле
Үш мыйгак:
- Бокту-Кириш, адар-тудар шааң бар-бе? – дижип,
Маңнажып бар чыдып-тырлар эвеспе.
Дуңмазының чугаазын көңгүс уткаш,
Ажынып-хорадап үне халааш,
Аян-Кулазын мунувуткаш:
«Аян-Кула силерге четпес болза,
Довуу чайлыр,
Бокту-Кириш силерни өлүрбезе,
Молдуруу кадырлыр!» - дээш,
Сывырып чорупта-ла берген иргин.
Аян-Кулазы чедер-четпестиң аразы,
Бокту-Кириш тудар-тутпастың кайызы чорда,
Аян-Кула аъды өрге үнгүрүнче
Бир талакы холун киир баскаш,
Доңгая дүжерге Бокту-Кириш
Аъдының ажыргы чартыындан аңдарылгаш,
Молдуруун чара дүжүп,
Өлүп калган чүвең иргинем.
Аян-Кула аът-даа
Аал-чуртунче маңнап чорупкан-дыр эвеспе.
Алгырбышаан, киштевишаан чоруп олуруп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей дыңнаарга,
Аян-Кула аъттын уну ышкаш
Чүве дыңналган,
Чүрээ шимирт дээш,
Үне халып келген чүвең иргин.
Аян-Кула аътты көөрге,
Аалының кедээзинде дынын сөөртүп алган
Маңнап бадып олурган иргин.
Бора-Шээлей аъттың бажын уткуй
Миннир-билинмес чүгүрүп чеде бергеш,
Аъттың ажыргы чырыкы дискээнден
Айыс алгаш айтырып-тыр:
- Кара чаңгыс акымдан,
Хайыраан ээңден канчап чарылдың?
Аъды тургаш:
- Мен ышкаш-даа довуу чайылган,
Дорзуу дооралган,
Кулугур бар боор бе?
«Бокту-Кириш, адар-тудар шааң бар бе?» - деп,
Үш мыйгак кыйгыра каапкаш,
Маңнажып бар чыдырда,
Үне халып келгеш, мени мунгаш;
«Аян-Кула силерни четпес болза,
Довуу чайлыр,
Бокту-Кириш силерни тутпас болза
Молдуруу чарлыр» - дээш,
Ужудуп халдып чоруп берген.
Сыр соондан мен чедер-четпестиң,
Бокту-Кириш тудар-тутпастың кайызы чорда,
Өрге мортуунче киир баскаш,
Доңгая дүжеримге,
Ажыргы чарыымдан аңдарлып барып дүшкеш,
Молдуруу чарылгаш өлүп калды! – деп
Алгырып-кышкырып турган чүвең иргин.
Бора-Шээлей биле Аян-Кула иелээ
Ол орта ыглажып-сыктажып туруп-тур.
Чежерге ыглажып турар,
Аъды тургаш:
- Мени мунувут! – дээрге:
- Акымның кара чаңгыс ыдык-дүлүк аъдын
Канчап мунар боор мен? – дээш, чедип алгаш,
Кылаштап чоруп-тур эвеспе аан.
Аян-Кула аъды чыда дүшкеш,
Сиртинден ызыргаш,
Кырынче үндүр каап алгаш,
Ужудуп-халыдып чоруп-ла берип-тир.
Карак четпес сарыг ховунуң ортузунда
Бокту-Кириш өлүп калган,
Даг ышкаш дартая берген чыдып-тыр.
Чанынга дүжүп алгаштың,
Акызын тыртарга, сураг болган.
Акызының бажын хоюнга каап алгаш,
Та кажанга, та чеженге чедир
Ыглап-сыктап келген чүве.
Чеже ыглап олурар боор,
Аъдының кырынче салып алыр дээш,
Көдүрүп, ууп чадап каан.
Аъды чыда дүжүп бээрге,
Чууп тургаш белдире
Каап алган чүвең иргин.
Акызын үңгерип алгаш,
Эңгиргей-Каңгыргай тайганың ортузунда
Улуг сарыг хаяның баарынга
Эккеп дүжүрүп ап-тыр.
Ол орта акызын эде-хере тудуп алгаш:
Муңгаш хаяам, бусту берем,
Чангыс акым ажаап алыйн.
Мунгаш хаям, бусту берем,
Өскүс акым шыгжап алыйн! – деп
Ыглап-сыктап олуруп-тур эвеспе.
Чалым хая чалт дээштиң
Чарлып чаштай берген.
Акызының хомду болган кежегезин чүлүп ап,
Кирбей кара салын туруп алгаш,
Ачымааның иштинге суп
Ажаап алган чүвең иргинем.
Акызын чалым хаяның иштинге суккаштың,
Бажын орта мөңге чулазын туткаш,
Будунуң адаанга мөңге саңын салгаш:
- Чалым хаям, бүде берем,
Чаңгыс акым ажаап алдым,
Муңгаш хаям, бүде берем,
Өскүзүмнү шыгжап алдым! – деп
Ыглап-сыктап олурарга,
Чалым-хая шак дээш,
Бүде берген чүвең иргин.
Аян-Кула аъдын мунгаш,
Аалынче ужудуп-халыдып чанып келген.
Аъдын баглаажынга баглааш,
Бажыңынга кээп чемненип олуруп-тур эвеспе.
Эртенинде даң бажы шара-хере,
Даш бажы кара-шокар хиреде, дээрде
Үш куу кукугайнып бар чыдып-тыр.
Дыңнап олурарга:
- Бокту-Кириш, бисти адар-тудар
Шааң бар бе! – дижип бар чыткылаан
- Кижиниң өлүп калган акызының
Бажын коваңнады адап
Алгырып чоруур
Чоп кончуг хоранныг кулугурлар боор! – дээш,
Акызың кадыг кара чазын,
Кайбыр кара хожуулазын туткаш.
Үне халып келген иргин.
«Чүскүк туткан холум сүрээдеве,
Ине туткан холум илдикпе» - деп
Шишпип-шишпип:
«Мен атпадым,
Бокту-Кириш аккым атты! – дээш,
Ышкына чоруй салып үндүрген иргинем.
Эң бажында бар чыткан куунуң
Кестик чалгынын үзе адыпкан иргин.
Чалгыны ынча-мынча ырак эвесте
Кээп дүжерге, алгаш,
Идииниң оъдунга каап ап-тыр эвеспе.
- Мээң акымның адын адап,
Кочулап шоодуп эртер,
Шак бо кулугурларның уун углап,
Оларның изин истеп
Чоруп өлүр-дүр – дээш, Аян-Куланы
Даш кылдыр баглап,
Дага кылдыр соодуп турган
Бора-Шээлей чүвең иргинем.
Акызының көрүнчүүнге көрдүнүп оргаш,
Кирбей кара салын чыпшырып,
Хомду болган кежегезин кадап алгаш,
Көрдүнүп олурарга,
Бокту-Кириш акызы-ла биерээ бооп-тур эвеспе.
* * *
Даңнын эртезинде,
Айныңчаазында,
Хүннүң экизинде
Акызының эдик-хевин кедип алгаш,
Аъш-чемин ижип-чип алгаш,
Кадыг кара чазын чүктеп,
Кайбыр кара хожуулазын азынгаш,
Аян-Кула аътты мунгаш,
Күжүр Бора-Шээлей
Чиге соңгу чүгүн көрүп алгаш,
Ыңай боорга Аян-Кула
Хоюп-хоюп базарга,
Кодан дег чер хоорлуп,
Тайып-тайып базарга,
Даг-дашты далганнандыр,
Бедик черниң белинге тепсип,
Чавыс черниң бажынга тепсип,
Чүс дилги кежи бөргүн
Хаваанга салыпкаш,
Сыыгайндыр сыгырып каап,
Сырынналдыр ырлап каап,
Ужудуп-халыдып орган чүвези иргин.
Кыш боор,
Хыраазындан көрүп хылырткайнып,
Чай боор,
Шалыңындан көрүп шалырткайнып,
Ужудуп олуруп-тур.
Ол-ла ынчап халыдып олурда,
Мал-маганның ис-дажы билдирип,
Кижилерниң ыыт-даажы дыңналып-даа
Келип-тир эвеспе аан.
«Мен-даа бо хевээр чоруп болбас
Кижи боор мен» - деп бодааш,
Сыра чалыг, сыйда октуг,
Сарыг-кидис хевенектиг,
Чалчай саадактыг, аскак кула чаваалыг
Багай оол бооп хуулуп алгаш,
Дөвүнчүк черге мунуп,
Дөш черге чедип ап,
Шалырткайндыр тепсенип каап,
Элеңейнип чоруп олуруп-тур.
Ак инек кадарган,
Ак салдыг ашакка
Ужуражып келген чүвең иргин.
- Кайыын келген, кай бар чыдар,
Хавааңда көстүг, карааңда оттуг,
Опаң-чипең оглум боор сен? – деп,
Ак салдыг ашак айтырып-тыр.
- Арызындан аштаан-даа чүве мен,
Өвүрүнден суксаан-даа чүве мен,
Богбалыг-чаваалыг,
Божалыг-хойтпактыг чер
Кайда ирги деп
Адап-сурап чоруур чүве ийик мен – деп
Чугаалап турган чүвең иргинем.
Силер чүү деп хаанның сүрүкчүзү,
Кайы хаанның кадарчызы
Болур силер, ирем? – деп айтырып-тыр.
- Мен Шаң-Хаан деп кижиниң
Сүрүкчүзү, кадарчызы кижи мен.
- Шаң-Хаан деп кижи
Эки кижи бе, ирем?
- Силер ышкаш аныяк кижээ
Эки-ле ыйнаан, оглум.
Бис ышкаш назын дөгүй берген улуска
Чүү деп-даа чугаалаар боор:
Кыжын боорга, пажының чуундузун ижер,
Чайын боорга, таар сарыг суун ижер,
Мындыг улус-ла болгай бис, оглум.
- Шаң-Хаан деп кижиниң
Аалы кайда боор?
- Дөө чыткан ала тайганың
Артында ийин, оглум – деп-тир эвеспе аан.
- Шаң-Хаан деп кижи
Чүнү кылып турарыл, ирем?
- Ам үш хонгаштың адаан-мөөрей,
Адыг-тудуг кылыр деп турар.
Он чүктүң он эки эр,
Беш чуктун беш эки эр,
Чыылган турар чүве чорду.
- Чүнүң ужурунда адаан-мөөрей,
Адыг-тудуг кылыр деп
Турар чүве ирги, ирем?
- Шаң-Хаанның алдын дангыназын
Алыр дээш Ай оглу Алдын-Мөге баштаан
Чыглып турар чүве чорду, оглум.
- Ындыг-дыр, ирем – дээштиң
Чалдыргайндыр тепсенгеш,
Чоруп-ла берип-тир оо!
Оон кезек халдып орда,
Кара инек кадарган,
Кара салдыг ашакка ужуражып келгеш,
Демги айтырыгларын айтырарга,
Шуптузун ол-ла хевээр
Чугаалаан чүвең иргин.
Ала тайганың кырынга үнүп кээрге,
Хараган бе дээрге кижи-даа ышкаш,
Кижи бе дээрге хараган-даа ышкаш,
Кода-хоорай хову сыңмас
Чүве бооп тур эвеспе.
Ынча-мынча чедип келгеш көөрге,
Кымыскаяк ышкаш чыылган чон бооп-тур.
Хөй чоннуң аразынче
Чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр
Тепсенип кирип кээр-тир,
Багай аскак кула чаваазын
Баглап кааш, улустан:
- Бо чүге чыглып турар чон боор? – деп
Айтырып кылаштап чораан.
- Ам үш хонгаш, адаан-мөөрей,
Адыг-тудуг кылыр деп турар чүве – деп харыылаарга:
- Чүү адаан-мөөрейил? – деп айтырган.
- Дилгиниң үттүг-чарнын чире адар,
Мөнгүн тевенениң үдүн чире адар,
Чүс шары чүъгү ыяшты өрттендир аткаш,
Демир көжээниң бажын
Чуура аткан кижи
Адаан-мөөрейни алыр деп турар чүве-дир – деп,
Улус чугаалап берген.
Үш хонганда, адаан-моөөрейин кылып-ла эгелээн.
Он чүктүң он эки эр,
Беш чуктун беш эки эр
Адып-ла турган.
Чер ортузу чедери-даа бар,
Четпези-даа бар,
Ол улустуң аразындан
Ай оглу Алдын-Мөге деп кижи
Дилгиниң үттүг-чарнын чире аткаш,
Мөңгүн тевенениң үдүн чире аткаш,
Чүс шары чүъгү ыяшты өрттендир аткаш,
Демир көжээге сорбуландыр деггеш,
Огу чыдывыткан чүвези иргин.
Адактың сөөлүнде:
- Мен адып болур ирги мен бе? – деп,
Ай оглу Алдын-Мөгеден Бора-Шээлей айтырарга:
- айтырар чүү боор,
Углааш адыпсыңза! – деп олуруп-тур.
- Чон аразынга-даа берге чүве-дир.
Болчатылыг бора тейниң бажындан
Барып адып көөйүн, адырам – дээш,
Кылаштап чоруп-тур эвеспе.
- Ыянчыын-даа ол чүвениң,
Углааш, маңаа тура адыпса-ла
Кандыг боор! – деп,
Ойта-даа дүжүп каттырган чүве бар,
Донгая-даа дүжүп каттырган чүве бар.
Күжүр уруг тей кырынга
Чааскаан олуруп алгаш,
Эртен тырттынган боду
Кежээге дээр тыртып,
Кежээ тырттынгаш боду
Эртенге дээр тыртып,
Огунуң бажындан от чалбырааже,
Эргээниң бажындан хан дарыылаже чедир тырттынып,
Үстүү сагындан
Үжен улу улужуп,
Алдыы сагындан
Алдан улу улужуп келирге:
«Чүскүк туткан холум сүрээдеве,
Ине туткан холум илдикпе» - деп
Шишпип-шишпип:
«Мен атпадым, Бокту-Кириш акым атты!» - дээш,
Ышкына салып үндүрүп-түр эвеспе.
Дилгиниң үттүг-чарнын чире,
Тевенениң үдүн чире аткаш,
Чүс шары чүъгү ыяшты өрттендир,
Демир көжээниң бажын чуура аткан.
- Адаан-мөөрей менде болду, аа? – деп,
Чоргаар айтырган:
- Сенде болурун-на болду,
Сен ышкаш чүвени
Дээрже-даа үндүр тептес бе! – деп,
Ай оглу Алдын-Мөге ажынып,
Хорадап чугаалап олурган чүвең иргин.
Бора-Шээлей биеэги боду бооп хуулгаш,
Аян-Кула аъдын мунуп алгаш:
- Ам даарта даң бажы шара-хере,
Даш бажы кара-шокар чорда,
Карак четпес сарыг ховунуң ортузунда
Белен турар эвеспе – деп,
Ай оглу Алдын-Мөгеге чугаалааш,
Хап чоруй барып-тыр.
Чыылган чон ам кээп сөстип туруп-тур.
Бора-Шээлей черге баргаштың,
Аъдындан айтырган:
- Чаян чазаан ийи эмиимни
Канчаар кижи боор мен?
Аъды тургаштың:
- Акыңның ажыргы чарыкы ачымааның иштинде
Аржаң-коржаң эми бар,
Ооң-биле өгевит-дагывыт – дээн чүвең иргин.
Шында ындыг чүве ышкаш чүл! – дээш,
Ажыргы чарык ачымааның иштинден
Аржаң-коржаң эмин уштуп эккелгеш,
Ийи эмиин өгеп-дагып туруп-тур эвеспе.
Эр кижиниң төжүгүлештир
Арзайып-орзайып калган чүвең иргин.
Даартазында даң бажы шара-хере,
Даш бажы кара-шокар турда,
Акызының чүс тениң кежи-биле
Селип-септеп даараан
Кара щодаан кедип алгаш,
Бөөлдештенип каавыткаштың,
Белеткенип олуру-тур.
Ай оглу Алдын-Мөге девип чоруп олуруп-тур.
Бора-Шээлей тонун ушта соп октавыткаш,
Бугагылаштыр хыйыртап алгаш,
Удур маңнап чеде берген.
Тутчуп-ла үнген.
Ийи кижиниң доозун-довураанга
Кулунчактыг бе кулунчаандан азып,
Хураганныг хой хураганындан азып,
Маңнап турган-даа чүвең иргин.
Бора-Шээлей Ай оглу Алдын-Мөгени
Үш айның тозан хонукта,
Ийи айның алдан хонукта
Черге-чамга дээртпейн тырыкылап келгеш,
Кара черин сирт кылдыр,
Көк дээрин чыжырт кылдыр октап алган.
Аптара болган ак чаагай хөрээн
Ажа тыртып алгаш,
Сандайланып олуруп алгаш,
Алдан кижи төтпес,
Час баштыг даңгазын
Дарый-дарый хап таакпылап
Олуруп-тур эвеспе аан.
Оон тура халааштың:
- Бо шагның Ай оглу Алдын-Мөгези
Мен деп ческинчивейн,
Соңгу ачы-үрениң алдын-улдун
Тогланчызы бол! – дээш,
Чүк сана чашканнапкан.
Бора-Шээлей:
- Менче ам кым келир-дир – деп
Алгырбаан алгызын алгырып,
Кышкырбаан кышкызын кышкырып турган чүвең иргин.
Ооң алгы-кышкызынга
Он чүктен чыылган чону,
Беш чуктен чыылган чону
Оон корткаш, шоогайнып, чиигейнип,
Тарап чоруп туруп-тур эвеспе аан.
Шаң-Хаан үне маңнап кээп:
- Хүннүң экизинде,
Айның чаазында
Уруумну-даа бээр-дир мен – деп,
Эдиниң ортузундан эдин үзүп,
Малының ортузундан малын үзүп,
Тос аът долганып четпес
Докулчак ак өргээзин
Тип берип туруп-тур эвеспе аан.
Бора-Шээлей чугаалап-тыр:
- Мен ам-даа соңгу чүкче
Олча хайып чоруур кижи мен,
Дедир келгижемге эки белеткеп туруңар – дээш,
Аштанып-чемненип алгаштың,
Аян-Кула аъдын мунгаштың,
Хап-ла берген чүвең иргинем.
Шыяан ам, база-ла бедик черниң белинге тепсип,
Чавыс черниң бажынга тепсип,
Ужудуп-халыдып чоруп-ла орган чүвең иргин.
Сырыннанып ырлап каап,
Сыыгайндыр сыгырып каап,
Кыш боорга, хыраазындан көрүп, хылырткайнып,
Чай боорга, шалыңындан көрүп, шалырткайнып,
Хап олурган.
«Кижи чуртунче чоруп олурган кижи
Ол хеверээ чоруп болбас
Чүве турганы чүл» - деп боданып келгеш,
Сарыг-кидис хевектениг,
Чалчай саадактыг,
Сыра чалыг, сыйда октуг,
Аскак кула чаваалыг,
Багай оол бооп хуулуп алгаш,
Ак черге мунуп,
Дөш дөвүнчүүнге чедип
Чүгүрүп чоруп олуруп-тур эвеспе аан.
Хоор-сарыг теве кадарган
Чокпак салдыг ашакка
Ужуражып келген:
- Кайыын келген, кай бар чыдар
Хавааңда көстүг,
Караанда оттуг,
Опаң-чипең оглум болур сен? – деп.
Ашак айтырып-тыр.
- Арызындан аштаан,
Өвүрүнден суксаан-даа,
Богба-чаваалыг,
Божалыг-хойтпактыг чер
Кайда ирги деп
Суранып чоруур амытан мен.
Силер чүү хаанның сүрүкчүзү,
Кайы хаанның кадарчызы болур силер, ирем?
- Ай-хаан деп кижиниң кадарчызы,
Сүрүкчүзү кижи боор мен.
- Ай-хаан чүнү кылыр деп тур, ирем?
- Ам үш хонгаш адаан-мөөрей
Кылыр деп турар чүве ирги?
- Ай-хаан деп кижиниң
Алдын дангыназын алыр деп
Он чүктүң он эки эр,
Беш чүктүң беш эки эр,
Ол улуста тергиин-не кижи
Хүн оглу Хүлер-Мөге дижир
Чүве чорду, оглум – деп,
Ашак харыылап турган.
Ай-Хаанның аалы
Ам кайда болур, ирем? – деп
Улам сиңин айтырып-тыр.
- Дөө чыткан ак тайганың артында ийин.
- Ындыг-дыр, ирем – дээш,
Таагылыг аскак кула чаваазын
Дарс кылдыр каккаш,
Далдырткайндыр тепсенип,
Чоруп берип-тир эвеспе аан.
Ак тайганың бетинге бар чыда,
Көк инек кадарган,
Көк салдыг ашакка ужурашкан,
Демги-ле айтырыгларын салырга,
База-ла домей харыылаан.
Оон каккаш, ак тайгының эдээнде,
Хураган кадарган сарыг салдыг ашакка душкаш,
Улуг ак тайганың кырынга,
Үндүр шошкуп кээп-тир.
Сарыг ховунуң ортузунда
Хараган бе дээрге,
Мал-даа ышкаш,
Мал бе дээрге,
Хараган-даа ышкаш,
Имилээн кыйбыңнаан чүве турган.
Чоокшулап чеде бээрге,
Ужу-кыдыы көзүлбес,
Чыылган чон хайнып турган.
Хөй чоннуң ортузунче
Чылдырт-шак, чылдырт шак кылдыр
Тепсенип кире берип-тир эвеспе аан.
Аскак кула чаваазын
Бир черге ылдыртып кааш,
Хөй улуска аразынга
Ыңай-бээр кылаштап чоруп тура:
- Бо хөй чон чүге
Мынчап чыглып турар улузул? – деп,
Бир ашактан айтырган:
- Ай-хаан деп кижиниң
Алдын даңгыназын алыр дээш,
Адаан-мөөрей, адыш-чырыш
Кылыр деп турар улус ыйнаан! – деп
Харыылап орган.
- Кандыг янзы адаан кылыр
Чүве ирги, ирем?
- Баштай адыг-биле маргыжар
Чүве дижир чорду.
Дилгиниң үттүг-чарнын өттүр аткаш,
Мөңгүн тевенениң үдүн чире аткаш,
Чүс шары чүъгү өртендир аткаш,
Демир кожээниң бажын
Чуура аткаш кижи
Адаан-мөөрейни алыр чүве – деп,
Ашак чугаалап-тыр.
Эр хиндиктиг амытан бүгүдези
Даартазында адып туруп-ла берип-тир.
Хажыызындан көрүп турарга,
Чер ортузу чедир адар-даа кижи бар,
Дилгиниң үттүг-чарнынга безин
Чедир адып чадап каар кижи-даа бар,
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Ол улустуң соонда
Хүн оглу Хулер-Мөге деп кижи аткан.
Ол кижиниң огу дилгиниң үттүг-чарнын өттүр аткаш,
Мөңгүн тевенениң үдүн чара аткаш,
Чүс шары чүъгү ыяшты өрттендир аткаш,
Демир кожээниң бажын орта
Огу барып деггеш,
Дедир чаштай берип-тир.
Адактың соонда Бора-Шээлей тургаш:
- Мен ышкаш кижи мону
Адып болур бе? – деп
Хүлер-Мөгеден айтырган.
- Чаптанчыын-даа мооң, адыплатсыңза,
Кижиден айтырар чүү боор?
Ынаар углааш адывыт! – деп
Көксеп каап-тыр.
- Хөй чон аразынга ыянчыг,
Берзенчиг-даа чүве-дир,
Карак ажыт Болчатылыг бора тейниң
Кырындан адар-дыр дээш,
Тей кырынче кылаштап бар чыдып-тыр.
- Дөө багай сарыг-кидис хевенектиг
Чүвени көрүңерем!
Улус аразынга туруп алгаш,углааш,
Алыплатса! – дижип ойта,
Доңгая дүжүп кочулап-шоодуп,
Хамык улус шоогайнып турган иргин.
Бора-Шээлей тей бажынга олуруп алгаш,
Эртен тырттынган боду
Кежээге дээр тырттынып,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге дээр тырттынып,
Шишпип тарбыдап-тарбыдап,
Ышкына чоруй салып үндүрер орта,
Дилгиниң үттүг-чарнын өттүр аткаш,
Мөнгүн тевенениң үдүн чире аткаш,
Чүс шары чүъгү ыяшты өрттендир аткаш,
Демир көжээниң бажын чуура адып үндүрген.
- Адаан-мөөрей менде болду-даа? – деп
Айтырып турган.
- Сенде болурун-на болду,
Ындыг-даа болза,
Сен ышкаш чүве-биле хүрешсе,
Дээрже үндүр теппес бе,
Черже киир теппес бе – деп,
Хүн оглу Хүлер-Мөге ажынып-хорадап,
Адыйып-хөлүйүп орган.
Үстүү эдээн силгий тудувуткаш,
Биеги боду бооп хуулуп алгаш,
Бора-Шээлей ыңай бооп чыдырда,
Хүн оглу Хүлер-Мөнге тургаш:
- Ам даарта сарыг ховунуң ортузунга,
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы кара-шокар турда,
Хүрежир эвес бис бе! – деп
Кыйгы салып алгырып турган.
Бора-Шээлей халдып чоруткаш,
Эртенинде даң бажы шара-хере,
Даш бажы кара-шокар турда,
Шодак-шуудаан кедип белеткенип алгаш,
Манап орган.
Хүлер-Мөгени көөрге,
Хүн аайынче хулумзурей берген
Девип чоруп олуруп-тур.
Удур маңнап чеде бергеш,
Буурагылаштыр дизээлежип,
Бугалаштыр хыйыртажып туруп,
Сегиржип алган
Ийи кижиниң доозун-довураа
Дээрге шаштыга берген,
Кулунчактыг бе, хураганныг хой,
Анайлыг өшкү, бызаалыг инек
Оолдарындан азып маңнап турар кылдыр
Доюлдур тутчуп турган-даа чүвең иргинем.
Хүн оглу Хүлер-Мөгениң ийи колдуундан
Ийи хунан инек дег
Ак көвүк уштунуп чаштап турган.
- Чудээнни аа, чун болурул? – деп,
Бора-Шээлей айтырган.
- Эки эр кижиниң эъди изиирде
Мындыг бооп чүве! – деп,
Туткан холу кыскаш бооп,
Баскан буду өрген болу берген туруп-тур.
Бора-Шээлейни дээрже үндүр тептер дээрге, -
Дээлдигенден дескизи-биле алдырбайн,
Каптагайже киир тептер дээрге,
Хартыгадан кашпагайы-биле
Алдырбайн турган.
Бора-Шээлейниң ийи колдуундан
Ийи хунан инек дег
Кара көвүк уштунуп чаштап,
Эъди изип ханы хайнып келгеш,
Хүн оглу Хүлер-Мөгени бѳле-хаара туткаш,
Бир айның үжен хонукта тырыкылап,
Ийи айның алдан хонукта,
Үш айның тозан хонукта тырыкылап-тырыкылап,
Кара черни сирт кылдыр,
Көк дээрни чыжырт кылдыр дүжүрүп алгаш,
Аптара дег чаагай ак хөрээн,
Ажа тырткаш олуруп алгаш,
Алдан кижи төтпес ак чаъс даңзазынга
Дыштанып, таакпылап олуруп-тур эвеспе.
Тура халааш, Хүлер-Мөгени:
- Бо шагның Хүлер-Мөгези мен деп ческинчивейн,
Соңгу ачы-үрениң хүлер-халар
Быжындызы бол! – дээш, хүлгүлештир ууштап,
Ыйбыландыр үрүп чорудупкан.
- Ам меңээ кым кээрил? – деп
Кыйгы салып айтырып-тыр.
Ай-Хаан деп кижи:
- Айның чаазында, хүннүң экизинде
Уруумну-даа бээр мен, оглум – деп,
Малының ортузундан мал үзүп,
Эдиниң ортузундан эдин үзүп,
Тос аът долганып четпес,
Докулчак ак өргээ белеткей берип-тир.
Бора-Шээлей-даа, чүзү боор,
Ажын-чемин ижип-чип алгаш,
Ам-даа аян-чорук кылыр кижи мен,
Чоруй таварып алыйн,
Белеткеп туруңар! – дээш,
Чиге соңгу чүкче хап чоруп каан.
Шыяан ам!
Тайып-тайып бастырарда,
Даг-дашты далганнай бастырып,
Хоюп-хоюп бастырарда,
Койгун дег черни хоора бастырып,
Чавыс черниң бажын тепсип,
Бедик черниң белин тепсип ужудуп,
Халыдып чоруп олуруп-тур эвеспе.
Бир-ле черге халыдып орарга,
Мал-маганның изи билдирип,
Кижи-хорааның ыыды дыңналып кээп-тир.
Ол-ла ынчап халдып орда,
Аян-кула аъды тура дүжүп-түр эвеспе.
Дүже халааш, аъттың
Ажыргы чарыкы дискээнден айыс алгаш:
- Акымның арбас-турбас
Аян-Кула аъды чүге турдуң?
- Мурнуку хааннарга бодаарга,
Ам баар чериң берге-даа,
Күштүг-даа черге таваржып келген-дир сен.
Кичээнгейлиг чорзуңза эки боор! – деп,
Аъды чагып турган чүвең иргин.
- Шында-даа, ындыг чүве турганы чүл! – дээштиң,
Сарыг-кидис хевенектиг,
Сыра чалыг, сыйда октуг,
Чалчай саадактыг,
Аскак кула чаваалыг,
Багай оол бооп хуулуп алгаш,
Дөш черге мунуп,
Дөвүнчүк черге чүгүрүп оргаш,
Бел сыңмас ала-була чылгы кадарган,
Ак салдыг демир урук сөдүрээн
Ашакка ужуражып келген.
Биеэги ашактан амыр-мендизин айтырып,
Мендилешкен соонда:
- Кайыын келген, кай бар чыдар,
Караанда оттуг,
Хавааңда көстүг,
Опаң-чипең оглум боор сен? – деп,
Ашак айтырган:
- Арызындан аштаан-даа чүве мен,
Өвүрүнден суксаан-даа чүве ийик мен,
Богбалыг-чаваалыг,
Божалыг-хойтпактыг чер
Сурап чоруур кижи мен.
Силер кайы хаанның кадарчызы,
Чүү хаанның сүрүкчүзү
Кижи силер, ирем? – деп айтырган.
- Хүн-Хаан деп кижиниң сүрүкчүзү,
Кадарчызы кижи мен, оглум – деп,
Биеэги ашак харыылаан.
- Хүн-Хаан деп кижи
Кайы хире кижид, ирем?
- Силер ышкаш назыны аныяк,
Кижиниң чүвезин ууй-чаза кылып бериптер улуска
Эки-ле ыйнаан, оглум.
Бис ышкаш назын дөгүй берген улуска
Чүү дээр боорлаан.
Кезек мындыг кырган улус бар бис,
Даң-на чүзүн-чүзүн малын кадарган,
Кыжын боор –
Пажының чуундузун ижер
Чайын боор –
Таар алдында сарыг-суун ижер
Улустар болгай бис аан, оглум – деп,
Ашак чугаалап орган иргин.
- Хүн-Хаанның аалы кайдал?
Ам моон ырак бе, ирем?
- Дөө турган Хүрен-Сарыг тайганың артында,
Оргу сарыг шөлдүң ортузунда,
Хаанның кода-хүрээзи ында болур,
- Хүн-Хаан деп кижи,
Чүнү кылыр деп турарыл?
Чүве билдиңер бе, ирем?
- Ам даарта адаан-мөөрей,
Адыш-чарыш кылыр деп турар,
Өңнүг, чүстүг Өң-Шара мөге баштаан,
Чыглып турар чүве чорду, оглум.
- Чаа, ындыг-дыр, ирем – дээш.
Чалдыргайндыр тепсенип,
Шошкуп чоруп берип-тир эвеспе.
Ол-ла халдып оргаш,
Хову сынмас хоор-сарыг теве
Кадарган ашакка ужурашкаш,
Хап олурган.
Инек кадарган ашакка ужурашкаш,
Хап орган.
Эмге-санчок даң ак ааржы дег
Хой кадарган ашак чораан.
Оон кезек хап орда,
Өзен сынмас өле-өле сарлык
Кадарган ашак чораан.
Ол ашакка душкаш,
Улуг Хүрең-Сарыг тайганың кырынга
Чортуп үнүп кээрге,
Бурган ширээзи дег оргу
Улуг сарыг ховунуң ортузунда,
Хараган бе дээрге, шимчеп турар,
Кижи бе дээрге, ужу-бажы билдинмес,
Чер шимчээр чүве хайнып турган.
Чоокшулап чеде бергеш көөрге,
Кызыл-кымыскаяк ышкаш чыылган чон,
Кижи бажы кизирт,
Аът бажы хорум бооп-тур.
Ол-ла хамык баглаан аъттарының аразында
Кончуг сылдыс-шокар аът туруп-тур.
Ол аъттарның кыйыында аъттарны көөрге,
Сылдыс-шокар аъттың
Чүгле эзеңги таваа-биле
Деңнежип турар бооп-тур.
Арыскан ышкаш ок-чемзектиң
Аразында кончуг улуг ча көступ турган.
«Шак бо шокар аъттың,
Дөө чаның ээзи берге кижи
Ол-дур эвеспе»- деп бодап, дүжүп чыткан,
Аскак кула чаваазын
Аъттар аразынга ылдыртып кааш,
Багай кызытпа чазын
Ок-чемзек аразынга чөлеп кааш,
Хөй чоннуң аразынче
Кылаштап кирип олуруп-тур эвеспе.
Соок карактыг, кадыг шырайлыг,
Улусту хыйыртап эртип,
Менче чымчак көрнур кижи
Кым эрги деп кылаштап,
Дилегзинип бар чыткан.
Бир-ле ындыг багай идик-хептиг
Ашак апарган кижи-биле
Ужуражып кээп:
- Бо-ла хөй түмен чон
Чүге хайнып, чыглып турар чүвел, акым? – деп айтырган.
- Хүн-Хаан деп кижиниң
Алдын даңгыназын өңнүг-чүстүг
Өң-Шара мөге деп кижи
Алыр деп турар.
Ынчангаш ооң-биле адыш-чарыш,
Адаан-мөөрей кылыр дижип,
Он чүктүң он экер,
Беш чүктүң беш экер
Чыглып турар чүве-дир ийин, дунмам! – деп,
Ашак кончуг чымчак ээ көруп
Харыылап турган чүвези иргин.
- Дөө турар сылдыс-шокар аът кымныыл,
Дөө турар улуг кара ча
Кымның чазы боор?
- Өңнүг-чүстүг Өң-Шара мөгениң аъды,
Чазы-дыр ийин.
- Шак дөө ол турар
Докулчак ак үш өргээлер
Кымнар деп улустуң
Өргээлери боор, акым?
- Бирээзи хаанның өргээзи-дир,
Бирээзи Өң-Шара мөгениң өргээзи-дир,
Бирээзи алдын даңгынаның өргээзи-дир – деп
Чугаалап берип-тир.
- Ол хаанның алдын даңгыназын өө
Кайы-ла чүве ирги? – деп
Иштинде бодап, кылаштап бар чыткан.
Ак өргээже кирип чыдырда,
Бир хаа келгеш:
- Хаанның өргээзинче кирип чыдар
Чүү мындыг кончуг
Дора-өлчүк боор бо? – дээш,
Сиртинден туткаш,
Үш-дөрт аңдарылдыр
Октавыткан чүвең иргин.
Туруп келгеш, кактанып-кактанып.
Ортузунда өргээже кирип чыдырда,
База бир хаа кээп ойтур идивиткен.
Оон туруп келгеш,
Эң адаанда ак өргээже кирип чыдырда,
Шивишкин кадай эдирээ-биле
Бажын орта ток кылып-тыр эвеспе.
Эдирээзин ушта соккаш,
Шивишкинниң бодунуң бажынче
Шарт кылгаш,
Өргээже кире берип-тир.
Көөрге, дөжек баарында
Ай, хүн херелдиг алдын даңгына олуруп-тур.
Даңгына-биле ёзулуг чаагай чолуккаш,
Магалыг чаагай бараалгааш,
Эжик кастыында күдүк базып,
Хөкпейип олуруп алган чүвең иргин.
Даңгынаны көрүп орарга,
Үстүү эрнинде үс-чем сиңниккен,
Алдыы эрнинде аъш-чем сиңниккен,
Бир чартыында үжен кижи хомустаан,
Бир чартыында үжен кижи хөөмейлээн.
Бир чартыында беш кижи бажын дыраан,
Ай, хүн херелдиг хүлүмзүреп орар
Алдын даңгына бооп тур оо!
- Дөө оолга чемден кудуп бериңер! – деп,
Алдын даңгына бир шивишкиге чугаалаан.
Шивишкин тура халааш,
Таар алдында сарыг-суг уза берген,
Ай, хүн херелдиг алдын даңгына оргаш:
- Сарыг-сугну кижи канчап ижер боор,
Мал-маган эвес! – дээш,
Боду хүлүмзүрүп каттырып туруп келгеш,
Чиң шайын кудуп,
Чигир-боваазын салып берип турган чүвең иргин.
Үзүм-чигирни тоттур чип-чип алгаш,
Үнүп чоруй барып-тыр.
Өгнуң чанында ара-албаты улустуң
Чугаазын кулак уунче дыңнап чоруурга:
- Ол бичи самдар оол,
Даңгынаның өөнче кирип чыдарга,
Бажың кезип каар боор деп бодаан кижи мен,
Чоп харын тоттур чемгерип каар
Чиктиг чоор! – дижип,
Чугаалажып турган.
Кылаштап орарга,
Өдек ортузунда дөрт буттуг
Дөрбелчин кара ширээниң кырында
Өңнуг-чүстүг Өн-Шара мөге
Кадыг кара чазын чанында салып алган:
- Мээң бо чамны кыры бүүнге
Чедир тыртыпкан кижи,
Адаан-мөөрейни алыр! – деп
Чугаалап орган.
Эр хиндиктиг кижилерде
Чаны чугле көдүрүп каар-даа кижи бар,
Тейлээр-даа кижи бар.
Хөй улус шуужуп алган
Эртип чоруп-ла турган чүвең иргин.
Бора-Шээлей кара чааскаан чыдып калгаш:
- Мен ышкаш кижи бо чаны
Тудуп болур чүве ирги бе? – деп айтырарга:
- Бо хөй амытан канчап эртип турар-дыр,
Ынчаар тейлеп кааш,
Эрте берзиңзе! – деп,
Өң-Шара мөге көксеп-хөректеп орган.
Бора-Шээлей чаны барып сегирип алгаш,
Бир дап бээрге,
Кыры бүүнге четкен.
Оон бир тырткан, төш чартыы эгли берген.
Адак соонда ууй соп октапкаш;
- Адаан-мөөрей менде болду, аа? – деп айтырарга:
- Сенде болду-ла харын,
Ындыг-даа болза
Каш чүүлдүң мөөрейи-биле
Көржур мен – деп,
Удургузун уу дайнап, дүкпүрүп,
Даг дижин чара дайнап, дүкпүрүп,
Өң-Шара мөге хорадап ажынып олурган.
Мурнуу эдээн силгий кааптарга,
Бокту-Кириш боду болу берген.
Аян-Кула аъдын мунувуткаш,
Хүрең-Тайганың кырынче
Үне халды берип-тир эвеспе.
Хүрең-Тайганың кырынга үне бергеш:
«Кончуг-даа берге черде
Таваржып келген кижи-дир мен» - деп бодап,
Муңгараваан боду кедереп келгеш,
Чер-чуртун сактып,
Дедир чуртунуң уунче көруп алган
Ыглап сыктап олурган.
* * *
Чуртунче көруп орарга,
Келген изи-биле довук дег доозун,
Маас дег бараан
Карарып чоруп олуруп-тур эвеспе аан.
«Мээң соомдан сүрген
Өжээти-дайзын чүве ирги бе?
Азы менээ өмек-дөмек болур
Чүве ирги бе?»- деп бодап,
Көрүп олурган.
Ынча-мынча чоокшулап келзе-ле
Эңгиргей, Кыңгыргай ийи тайганың ээзи
Сайын-Улаады сыйда огун даянган,
Дөрт эдээн төмүрерти астыпкан
Чүгүржүп чоруп олурган чүвең иргин.
Бора-Шээлей өөруп, байырлап,
Уткуй чүгүре бергеш,
Эгин-моюндан алчып,
Экизин чугаалажып каттыржып,
Багын чугаалажып ыглап олурганнар.
Мурнунда эртип келгени
Хааннарының дугайын Бора-Шээлей
Бирден бирээ чокка төөгүлеп чугаалап берген.
- Ам Хүн-Хаан деп кижиниң
Алдын даңгыназың алыр дээш,
Өңнуг-чүстүг Өң-Шара мөге деп кижи-биле
Адаан кылыр белеткенип тур мен.
Ол кижи-даа элээн берге хире кижи чорду,
Маңаа муңгарап-деңгерип олурган кижи мен,
Силерниң келгениңер кончуг эки болду.
Силерниң эртем-шидиңер чүү ийик? – деп
Ийи Сайын-Улааттан айтырган.
Бирээзи тургаш, харыылаан иргин:
- Беш чүүл эртем бар улус бис.
Бирээде, чамбы-диптиң ужу-кыдыында
Борбак шаажаңны чуура адар,
Ийиде, чамбы-диптиң кыдыындан бээр
Көрүп болур бис;
Үште, карак чивеш дээр аразында
Чамбы-дипти үш долгандыр чүгүрүп болур бис,
Дөртте, үстүү оранда, алдыы оранда,
Чүвени дыңнап болур бис;
Беште, карак чивеш аразында
Үш хонуктуг бар чыткан чүвени
Барып туда сопап болур бис – деп
Чугаалаан чүвези иргин.
- Ындыг болза ам чүнү чугаалажып турлар,
Дыңнап көрем, Дыңнаар-Мерген? – деп айбылаан.
- Ам даарта чадаг кижилер чарыштырар деп
Хей-саазын кижи кылып турар улус-тур! – деп,
Бирээзи дыңнаалап-дыңнаалап
Чугаалап-тыр оо!
Чүгүрер-Мерген олургаш:
- Чадаг чарышка мен-не чаржыр мен ыйнаан,
Хей-саазын-биле канчап
Чаржыр ужурлуг чоор? – деп мынчанган.
- Шында хей-саазынны канчаар чоор? – деп,
Бора-Шээлей база аайын тыппайн чугаалаан.
Аян-Кула аъды тургаш:
- Ында чүү боор, мен билгей менде! – дээн.
Ынчап турда, бир хаа кижи хап келгеш:
- Ам даарта чадаг кижилер чарыштырар,
Үш хонуктуг черге салыр деп турар,
«Ону барып чугаала» - дээш,
Өң-Шара мөге мени чорутту – деп медээлээн.
Сайын-Улаады оргаш:
- Үш хонуктуг черни чүве дээр бе,
Үш чылдык черге салыр дээр
Улус-тур деп барып сөгле! – дээш, чоруткан,
Өңнуг-чүстүг Өң-Шара мөгеге баргаш:
- Үш хоннуктуг черни чүве дээр бе,
Үш чылдык черге салыр дээр улус-тур –
Деп чугаалап орган.
- Ындыг болза, ындыг бооп-тур ийин,
Салгай-ла, харын! – деп,
Өң-Шара мөге дидимненип чугаалап орган.
Даартазында Өң-Шара мөгеден ийи шивишкин
Сарыг ховунуң бажынче,
Караш кынны берип-тир эвеспе.
Сайын-Улаат дөрт эдээн
Төмүрерти астып алган,
Сарыг ховуну өрү салып-ла каап-тыр эвеспе.
- Ол чүве чаа бар чыдыр аа! – дижип
Улус кыжырып көрүп турганнар.
Аян-Кула аът
Чат былгызын былгырып,
Хан сидиин сидиктээш,
Чаржып чоруткан улустуң
Кырын дуй шуурган дужүрүп алгаш,
Туруп берип-тир эвеспе.
Өң-Шара мөгениң хей-саазын шивишкиннери
Эстип-хайлы берген чүвең иргин.
Кезек болганда, Сайын-Улаат
Сарыг ховунуң бажындан
Бодунуң улуг-эргээн тудуп алган
Аскаңгырлап бадып олуруп-тур эвеспе.
- Адаан-мөөрей бистии болду аа? – деп,
Бора-Шээлей чугаалап-тыр.
- Силерде болурун-на болду,
Ам даарта аът чарыштырар бис – деп,
Өң-Шара мөге мону сөглээн.
Бора-Шээлей суглар одаанга чеде бергештин:
- Аян-Куланы кым мунарыл? – деп,
Бора-Шээлей айтырып-тыр.
Сайын-Улааттарның бирээзи,
Маңнаар-Мерген олургаш:
- Аян-Кула-даа турзун,
Мен маңнап көрзүмзе кандыгыл?
Чадаг кижини чөпшээрээр чүве ирги бе?
Ону айтыр база,
Чамбы-дипти үш долгандыр
Халыдар деп чугаала – дээш,
Маңнаар-Мерген Сайын-Улаатты
Өң-Шара мөгеже чорудупкан.
Сайын-Улаат чеде бергеш:
- Чеже хире черге аътты
Салыр деп тур силер? – деп айтырган.
- Үш чылдык черге салыр-дыр бис – деп,
Өң-Шара мөге харыылаан.
- Үш чылдык черни чүве дээр бе,
Чамбы-дипти үш долгандыр салыр херек! – деп,
Сайын-Улаады чугаалаан иргин.
- Ындыг чүве болза, ынчангай-ла харын! – деп,
Өң-Шара мөге хорадаксап орган.
- Чаңгыс аъдавыс үш кижи аразында мунуп,
Ырак черден келгеш,
Арып-турупкан мал чүве,
Чадаг кижи аъдыңар-биле
Чаржып болур бе? – деп айтырып-тыр.
Сайын-Улааттың арнынче көргеш, каттыржып,
- Бодуңар билиңер даан! – деп каап-тыр эвеспе.
- Чаа, ындыг-дыр – дээш,
Сайын-Улаат чоруй барган.
Эртенинде даң бажында,
Сылдыс-шокар аътты бир шивишкин мунувуткаш,
Шимеш-ле деп-тир эвеспе.
Сайын-Улаат дөрт эдээн төмүрерти астып,
Сыйда огун даянып алган,
Кырлаң ашпаан дазаңайнып бар чыдып-тыр.
Ол ховунуң бажын ажып алгаш,
Чүгүрбес чүгүдүн чүгүрүп,
Маңнавас маңын маңнапта-ла берип-тир оо!
Чылдык черни айлык кылдыр халып,
Айлыг черни хүннүк кылдыр халып орган.
Эртен аъттанган сылдыс-шокар аъттыг
Шивишкинин көөрге,
Чамбы-дипти бир-даа долганып чадап каан.
- Бөрү чээн, бо малды чивээн чүве чизин,
Ишпээн чүве ишсин! – деп,
Шокар аъдын чедип алган,
Идииниң улдуңун өрттедип чээн
Кылаштап чоруп олуруп-тур.
- Чадаг кижи оңгаан,
Суксаан боор сен, оглум! – деп,
Шивишкин ак доңга тудуп алган,
Сайын-Улаатты кыйгырган.
«Шында мооң мозун
Ижип алыр-дыр» - дээш,
Пактап олургаштың, ужуп каап-тыр.
Кулааның кырын орта
Доңгазын салып кааш,
Кадай-даа илчип чоруп берип-тир.
Бора-Шээлей олура, чугаалаан чүвең иргин:
«Чамбы-диптиң ужу-кыдыындан бээр
Көөр мен» дээн болгай сен,
Сайын-Улаадывыс кайда бар чыдыр,
Көрүп көрем, Көөр-Мерген – деп-тир эвеспе.
- Хувурай берзин ынаар,
Кулааның кырында
Ак доңга салып алган
Удуп чыдыр! – деп-тир.
- Кулааның кырында ак доңгазын
Шымдай-дектей чуура адывыт! – дээн.
Сыйда огун кезей соп алгаш,
Ак доңганы шыгаап-шыгаап,
Ышкына салып-тыр.
Ак доңганы дың кылдыр
Чуура адыпкан.
Сайын-Улаат атпаң-утпаң,
Тура халып келирге,
Биеэги иштин ижип орган
Доңгазы чуурлуп калган.
Эжи Сайын-Улааттың огу
Кээп дүшкен чыдып-тыр.
Огун ала соп алгаштың.
Чүгүрбээн чүгүдүн чүгүрүп,
Халываан халыжын халып-ла каан.
Ол-ла ыдып олурарга,
Демги шивишкин чамбы-дипти
Бир долганган Сылдыс-Шокар аътты
Чыттырып алган олуруп-тур.
- Чадаг маңнааш,
Суксаан кижи мону ижип ал,
Оглум! – деп база бир ак доңга
Тудуп алган олуруп-тур.
- Катканың бажы ынаар! – дээш,
Сыйда огу-биле куйгазын чара шаавыткаш,
Ыңай-ла бооп-тур.
Эр-даа, чүзү боор,
Хат-салгын дег караңнадып-ла орган.
Арны-бажындан дамдылаан дери
Чаъс бооп дымырадып,
Тынган тыныжы изиңнедир хадып
Келген чүвези иргин.
Өңнүг-чүстүг Өң-Шара мөге:
- Сылдыс-Шокар аъттың тыныжы
Чедип келди! – деп белеткенип турган.
Артып калган Сайын-Улаат:
- Эрниң тыныжы чедип келди! – деп,
Демир дегээзин тудуп алган,
Тей бажынче кылаштап бар чыдып-тыр эвеспе.
Чыылган чон чиигейнип,
Шоогайнып каттырышкан:
- Энирги чадаг кижи
Эртип келген-дир деп бодап,
Ыянчып турары ол-дур! – деп,
Ойта дүжүп каттыржып,
Доңгая дүжүп-даа
Каттыржып турган чүвең иргин.
Чарышкан Сайын-Улаатты көөрге,
Дөө-ле халып олуруп-тур.
Оруунуң аксынга таварышкаш кижилерни
Кыра-кыра базып каг чазып,
Халып эртип чыдырда,
Эжи ооң курундан
Демир дегээ-биле илбектей каккаш
Олура кааптарга,
Чаваа чарыжы хире черге
Чара-чире сөдүрүп барып
Тура дүшкен чүвези иргин!
- Адаан-мөөрей бисте болду аа!? – деп-тир.
- Силерде болурун-на болду,
Ам-даа адаан-мөөрей кылыр бис! – деп,
Өң-Шара мөге хорадап чугаалаан.
Одаанга баргаштың, Бора-Шээлей чугаалаан:
- Ам чуну чугаалажып турлар,
Дыңнап корем, Дыңнаар-Мерген? – деп
Айтырып олурган чүвең иргин.
Сайын-Улаат олургаш:
- Дилгиниң үттүг-чарнын чире адар,
Мөнгүн тевенениң үдүн чара адар,
Чүс шары чүъгү ыяшты өрттендир адар,
Демир көжээниң бажын чуура аткаш,
Дөө чыткан сарыг ховуну өртендир аткаш,
Улуг сарыг баалыкче огу ажып чыдырда,
Туда соп алган кижи
Адаан-мөөрей алыр дижип чыдар
Улус-тур деп чугаалажып тур.
Ынчап орда бир хаа кижи хап кээп:
- Ам даарта адыг-биле мөөрей кылыр! – деп,
Сайын-Улааттың чугаалааны-биле бир дөмей,
Адар караларын чугаалап берген чүвези иргин.
- Чаа, ындыг-дыр! – дээш хааны чорудупкан.
Бора-Шээлей даартазында баарга,
Өң-Шара мөгези тырттынган,
Кезенген белеткенип олуруп-тур.
Көрүп турарга, Өң-Шара мөге адып-ла үндүрген:
Чүс шары чүъгү ыяшты өрттендир аткаш,
Демир көжээниң бажын чуура аткаш,
Сарыг ховуну өрттендир аткаш,
Улуг сарыг баалыкче
Огу өрттенип ажып чыдырда,
Огун сора тудуп чыдып каап-тыр.
Бора-Шээлей-даа белеткени-не берген.
Бодунуң Сайын-Улаадын:
«Окту туда соп аар эвес сен бе» - деп
Чагып кааштың, Болчатылыг бора тейниң кырынче
Үне кылаштай бергеш,
Эртен тырттынган боду
Кежээге дээр тырттынып,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге дээр тырттынып,
Огунуң бажындан от чалбырааже,
Эргээниң бажындан хан дырылааже,
Үстүү сагындан үжен улу улужуп,
Алдыы сагындан алдан улу алгыржып кээрге,
«Чүскүк туткан холум сүрээдеве,
Ине туткан холум илдикпе» - деп
Шишпип-шишпип,
«Мен атпадым, Бокту-Кириш акым атты» - дээш,
Ышкыына чоруй салып үндүрүп-түр.
Бора-Шээлейниң огу дилгиниң үттүг-чарнын чире аткаш,
Мөңгүн тевенениң үдүн чире аткаш,
Чүс шары чүъгү ыяшты орттендир аткаш,
Сарыг ховуну өрттендир аткаш,
Улуг сарыг баалыкты
Өрттендир чип ажып бар чорда,
Сайын-Улаат окту барып сегирип ап-тыр.
- Адаан-мөөрей бистии болду аа? – деп,
Бора-Шээлей чоргаар чугаалаан иргин.
- Силерде-ле болду,
Ам мөге-биле көржүр бис – дээн.
Бора-Шелээй акызының алдан тениң кежи-биле
Селип-септеп даараан
Кара-Шодаан авый-шавый,
Ыгый-дыгый кедип,
Белеткенип ап-тыр эвеспе.
Оон даартазында сарыг ховунуң ортузунда:
- Канчандың, чоондуң? – деп алгырып,
Кышкырып чеде берип-тир.
Улуг-улуг алгырарга,
Улуг-улуг ыяш, даш углуп турар,
Биче-биче алгырарга,
Биче-биче ыяш-даш сынып турар.
Чаактыгга чаргызын алыспас,
Чаргыраа-Кара мөге уткуй девип олуруп-тур.
Сегиржип алгаш көөрге,
Ийи будун черже хылышталдыр.
Киир базып алган
Хүрежип туруп-турар,
Кижи бооп-тур эвеспе.
Ол кижиниң ийи будун көөрге,
Каң демир бооп-тур.
Канчаар-даа аайын тыппайн,
Катай каккаш аңдарарга,
Казырт дээн соонда,
Ийи буду черде кадалы берген,
Сынып калган туруп-тур эвеспе.
- Бо шагның чаактыгга чаргызын алыспас,
Чаргыраа-Кара мөгези мен дивейн,
Соңгу ачы-уренин чаргылдажып чоруур
Чаргычызы бол! – дээш,
Чара-чире тырткаш,
Чашканнап каавыткаш,
Көрүп туруп-тур эвеспе.
Өңнүг чүстүг Өң-Шара мөге:
- Чүү кончуг хоранныг кулугур боор,
Демир оглу Дээк-Мөгени
Эккеп салыңар! – дээн чүвең иргин.
Чуу-даа хөлчок, бир чартыы от хып чоруур,
Бир чартыы дош бооп,
Чарлы доңуп чоруур,
Шулу демир чүве чуглуп чоруп олуруп-тур!
Бора-Шээлей коргуп, ийи эжиндиве сыңны берген.
Ийи эжи тургаш:
- Барып тут-тут! – дишкеш,
Иде каапкан чүвең иргинем.
Халып баргаштың, бир чартыындан тударга,
Холун чий бээрге,
- Беве! – деп үрүп-чайып,
Бир чартыындан тударга,
Хола доңа бээрге,
Аксынче суп турган чүвең иргин.
Канчаар-даа аайын тыппайн,
Долгандыр чүгүрүп турда,
Аян-Кула аъды тургаштың,
Чат былгызын былгырыптарга,
Оттуг чартыындан чаъс, шуурган дүжүп,
Доштугчартыындан кааң аяс хүн
Хүннеп туруп-тур эвеспе.
Бир чартыы шайыгайнып-шуюгайнып өжүп бады барган.
Доштуг чартыы шаагайнып эстип дүже берген.
Бора-Шээлей ам халып барып туткаштың,
Хүл далган кылдыр ууштааштың:
- Бо шагның Демир оглу
Дээк-Мөгези мен деп ческинчивейн,
Сонгу ачы-үрениң чүве согар
Демириниң эскиндизи бол! – дээш,
Үрүвүткеш барган.
Оннуг-чустуг Он-Шара моге:
- Чүү кончуг хоранныг кулугур боор!
Чер оглу Черзи-Мөгени эккеп салыңар! – деп-тир.
Көрүп турарга,
Бир чартыындан арга-ыяш үнүп келген,
Бир чартыындан хая-даш үнүп келген,
Кончуг улуг даш ышкаш,
Чүве шимчеп чоруп олуруп-тур.
Бора-Шээлей халып барып туткаш,
Ыяш-дажындан туттунарга турлуп кээр,
Хая-дажындан туттунарга,
Хоорлуп кээр болган чүвең иргин.
Канчаар-даа аайын тыппайн, алаң-тендиң турда,
Аян-Кула аъды тургаш:
- Ооргазы хевирлиг черде
Кара куйдан тут! – деп чугаалаан.
Кара куйдан туткаштың,
Кара черге чанчарландыр,
Чара шаап дүжүрүп-түр.
- Бо шагның Чер оглу
Черзи-Мөгези мен деп ческинчивейн,
Соңгу ачы-үрениң даг-бажы бол! – дээш,
Ууштап-ууштап үрүвүткен.
Өң-Шара мөге:
- Чүү кончуг кулугур боор!
Дээр оглу Те-Мөге деп кижини
Эккеп салыңар! – дээн.
Бош даг дег боттуг,
Кончуг улуг мыйыстыг
Те хевирлиг чүве челип олуруп-тур.
Бора-Шээлей ийи мыйызындан барып туткаш,
Чүзүн-даа билбейн,
Уг-биле бажын чара тыртып ап-тыр эвеспе.
- Бо шагның Дээр оглу
Те-Мөгези мен деп ческинчивейн,
Сонгу ачы-үрениң адып чиир
Тежиктери бол! – дээш.
Ууштап-ууштап чажыпкан.
Өңнүг-чүстүг Өң-Шара мөге
Боду шодагланып каавыткан,
Бугаштыр хыйыртап алган,
Бо-ла халып олуруп-тур.
Халып барып туткаштын,
Туткан-туткан черинден
Хой дегни хоора сокчуп,
Октажып турган чүвең иргин.
Ийи эр та кажанга, та чеженге,
Тутчуп келген чүвези,
Кыш боор – хыраазындан көрүп хылырткайнып,
Чай боор – шалыңындан көрүп,
Шалырткайнып тутчуп турган.
Ийи кижиниң доозун-довураанга,
Хураганныг хой хураганындан азып, маңнап,
Кулунчактыг бе кулунчаандан азып маңнап,
Турган чүвең иргин.
Өңнүг-чүстүг Өң-Шара мөгениң
Колдуунуң алдындан
Хунан инек дег ак көвүк
Уштунуп чаштай берип-тир.
- Чүдээңни але, бо чүң болур, эжим? – деп,
Бора-Шээлей айтырган.
- Бурунгулар чугаалажып чыдар чүве:
Эки эр кижиниң эъди изиирде,
Ындыг чүве деп, дыңнаан мен,
Билбедим дээр сен,
Эки белеткенип-тур! – деп-тир.
Аян-Кула аъды тургаш,
Бора-Шээлейниң чарын аразындан
Хой дег эъдин хора соп аппарып-тыр.
Ооң ажыырынга, саргыырынга,
Эъди-даа изип, күжү-даа немежип,
Ийи колдуунуң алдындан
Ийи хунан дег кара көвүк
Уштунуп чаштап туруп-тур эвеспе.
-Чудээнни але, эжим бо чун болур?
- Эки эр кижинин эъди изиирде
Ындыг чуве – деп ачам ынча дээр чораан, -
Белеткенип-тур хан!
Бора-Шээлей кодуре соккаш,
Тырыкылай берип-тир!
Бир айнын ужен хонукта,
Ийи айнын плдпн хонукта
Черге, чамга дээртпейн тырыкылааш,
Кара черин сирт кылдыр,
Кок дээрин чыжырт кылдыр октап алгаш,
Аптара болган ак чаагай хорээнин кырынга,
Сандайланып олуруп-тур эвеспе.
Туруп келгештин:
- Бо шагнын оннуг-чустуг
Он-Шара могези мен деп ческинчивейн,
Сонгу ачы-уренин он чуктун кускези,
Кужугени бол! – дээш,
Чашканнап каавыткан чувен иргин.
- Ам мендиве келир чунер,
Кандыынар барыл? – деп
Алгы эвес алгызын алгырып,
Кышкы эвес кышкызын кышкырып турган.
Хун-Хаан боду-биле чедип келгеш:
- Хуннун экизинде, айнын чаазында
Уруумну кузелдиим-биле
Бээр-дир мен! – деп ээрежип,
Чаннып турган чувен-даа иргин.
Бора-Шээлей:
- Ындыг-дыр – дээштин,
Ийи эжин эдертип алгаш,
Одаанче чоруй барып-тыр.
Бора-Шээлей:
- Дыннаар-Мерген, дыннап олур,
Чуу дижип турлар? – деп айтырган.
Хун хааннын илбилиг Узун-Сарыг шивишкини:
-Херээжен кижеэ моорейин алзып турар
Чуу улус дээр мону,
Мегезин, шынын сугга,
Эжиндирип коор-дур – дижип турар чуве-дир.
- Ам сугга эштир апаар
Кижи-дир сен – дээн.
Бора-Шээлей:
- Ам канчаар, чоонур кижи ирги мен? – деп
Муңгарап кедереп олуруп-тур.
Аян-Кула аъды тургаш:
- Ам чеде бээриңге;
«Сугга эштип ал, оглум» - деп
Хаан боду албадай бээр эвеспе.
«Чер-чуртумга чорааш,
Кара чаңгыс катап сугга
Эжинген кижи мен,
Кончуг оттуг-чаттыг
Кижи чораан мен» - деп чугалаар сен.
Ынча дээриңге-даа,
Ажырбас, оглум» - деп
Албадай-ла бээр эвеспе.
Мен шуурган аразында
Чанагаштанып каапкаш,
Сугдува кире халыыр сен – деп
Чагып турган чүвең иргин.
Хааның аалындан
Ийи хаа кижи хап кээп:
- Силерни шайлаңар деп
Хаан чаладып-тур! – дишкеннер.
- Чаа, харын баар-дыр – дээш,
Бора-Шээлей чорупкан.
Хаанның баглаажынга хап кээрге,
Беш хаа аъдын ап баглап каап-тыр.
Ийи кижи ийи чартыындан чолеп алгаш,
Өгге чедип кээрге,
Бир кижи эжиин ажып турган чүвең иргин.
Дөрде сес буттуг
Дөрбелчин кара ширээ чалып каан,
Ооң кырынга эъттеп, шайлап олуруп-тур.
Хаан каты чугалаан:
- Адыг-чарыш. Адаан-мөөрейге
Киришкен кижи болгай сен
Хириңни чуп, чугга эштип ал,
Оглум! – деп олурган чүвең иргин.
- Черимге чорааш кара чаңгыс катап
Сугга эжинген кижи мен,
Кончуг оттуг-чаттыг кижи чораан мен,
Сугга эштиримге кайыын боор, катым!
- Ажырбас оглум, от-чат-даа болза хамаан бе!
- Ынчааргаэштир-ле апаар-дыр мен ийин, катым - дээштиң,
Калчаа далайның кыдыынга
Идик-хевин уштуп белеткени берген-дир
Аян-Кула аъды чат-былгызын
Былгырып-ла үндүрүп-түр.
Хат-шуурган-даа дуй тудуп-ла кээп-тир эвеспе.
Шуурган аразында Бора-Шээлей
Сугже кире халааш:
Эштип туруп-ла берген.
Хааның бажын ашкан мал-маганы
Кезик киир кырылган турган.
- Хаан-катым, силерге мооң ужурун
Чугаалаан-на болгай мен! – деп,
Бора-Шээлей кеттине шаап алгаш,
Кээп чугаалаан.
- Канчаар ол, оглум! – деп,
Хаан чазамырлап чугаалаан олурган.
Бора-Шээлей-даа одаанче
Хап чоруй барган.
Биеэги хаан, чүзү боор,
Узун-Сарыг шивишкинин
Кырлаң артынче аппаргаш,
Ирт кежи тонун бурулады
Кымчылап туруп-тур эвеспе аан.
- Херээжен кижи-ле чорду, хааным – деп
Алгырбышаан чыткан.
Дыңнаар-Мерген дыңнап дыңнап
Бора-Шээлейге чугаалаан:
- Бир өгден тиккеш,
Бир чартыынга хөй оолдарга
Ок, ча чазадыр-дыр,
Бир чартыынга хөй уругларга
Тон-хеп быштырар-дыр.
Херээжен кижи болза,
Уруглар-же көөр ыйнаан,
Эр кижи болза,
Оолдарже-ле көөр ыйнаан –
Деп турар улус-тур – деп чугаалаан.
Ынчап чугаалаажып олурда,
Ийи хаа кижи чедип кээп:
«Анаа чалгаарап олурбайн,
Солун сонуурганчыг чүведен
Чоп кээп көрбес силер, оглум!» - деп
Хаан-катыңар сөгледип олур» - дишкеннер
- Чаа, ындыг-дыр, баар мен! – дээш,
Хаалар-биле кады
Хап чоруп каан.
Чедип кээрге, ийи хаа кижи
Аъдын алгаштың:
- Бо өгже моорлаңар! – деп чалааннар.
Кылаштап кире бээрге,
Өгнүң бир чартыында
Ок чазаан оолдарже көрунгеш:
- Бо согунну чазаан кижи багай-дыр,
Ыяжы эки ыяш иргин ийин.
- Бо согунну чазаан кижи эки-дир,
Ыяжы эки эвес ыяш-тыр – деп,
Тыыгайндыр, харыгайндыр согуп,
Шыгаап туруп-туруп,
Үне кылаштап чоруй барып-тыр эвеспе.
Хүн-Хаанның хаалары:
- Уругларже-даа көрунмес,
Оолдар-биле чугаалашкаш чоруй барды – деп
Хаанынга чугаалап барып-тырлар.
Узун-Сарыг шивишкинин
Кырлан артынга аппаргаш,
Ирт кежи тонун бурулады
Кымчылай-ла берип-тир.
- Черле херээжен кижи – деп алгырбышаан,
Сүлдеге тейлеп, аашкынып,
Алгырып турган чүвези иргинем.
- Ам чүнү чугаалажып турлар,
Дыңнап көрем, Дыңнаар-Мергеним – деп
Бора-Шээлей база-ла Сайын-Улааттан
Айтырып олуруп-тур.
-Даг дег эът, далай дег арага чыып,
Сени ужур арагалаткаш,
Көөр дижип-турлар.
Оон ынай аржаң-коржаң
Хоран арага доңу белеткээш,
Ону ижиртирде –
«Өг бажыңны, алыр даңгынаңны бээр бис – деп
Арга-эвин кылып тургаш ижиртир» - деп-даа
Сүмележип чыдар улустур – деп,
Сайын-Уулат чугаалаан чүвези иргин.
- Ам ону канчаар, чоор кончуг чүвел,
Ол араганы ишпейн баар база аргажок – деп,
Бора-Шээлей кайгап-харап,
Аайын тыппайн олуруп-тур эвеспе.
Аян-Кула тургаш:
- Хаан-каттыңга чеде бергеш,
«Черимге бир чаңгыс катап
Арага ишкен кижи мен,
Кончуг кижим бак,
Дүржок кижи чораан мен,
Арага-дары-даа ижип чорбас кижи мен,
Арагалаарымга болбас боор, катым» - деп
Чугаалаар сен.
Ынча дээриңге-даа «ажырбас, оглум» - дээш,
Албадап туруп бээр эвеспе.
- Ам канчаар, ижип-тир мен ийин – дээш,
Мени ажык аксынга баглаттыргаш,
Сээң-биле мээң аксымның аразынга,
Кызыл удазын шөйуп аар сен;
Оон сен ижеринге, мен ижип
Тургай мен аан – деп сүмелээн чүвези иргинем.
- Ындыг-дыр – дээш, Бора-Шээлей
Өөрушкүлүг хүлээп алган.
База-ла хаандан ийи хаа келген:
- Силерни катыңар шайлаңар дидир! – деп-тир.
Хаанның аалынга хаалар-биле кады келген.
Хаанның өөнуң дөрунде
Сес буттуг дөрбелчин кара ширээниң кырынга
Олуруп алгаш, эъттеп, шайлап олуруп-тур.
Хаан-каты олургаш:
- Улуг найыр кылып,
Уруумну-даа бээр-дир мен,
Арага-дарызындан иш, оглум – деп,
Үзүм-чигир холумактыг
Арагазын кээп тудуп-тур эвеспе аан.
- Черимге чаңгыс катап
Арага ишкеш кижи мен,
Эзирикте кижим багай,
Дүржок кижи чораан мен,
Арага ишпес мен, катым – дээн.
- Ажырбас, оглум, черле ижип көр! – деп,
Хаан боду-биле албадап олурган.
- Ам канчаар, ижер-дир мен ийин.
Аян-Кула аъдымны
Эжик аксынга эккеп баглаңар! – деп-тир.
Аъдының аксы биле бодунуң аксының аразынга
Илби-шиди удазын шөйуп алгаш,
Он кижи төтпес онгар шара ишти
Арага ишкеш:
- Ишкениниң кырынга ижейн,
Чигениниң кырынга чиийн,
Эккелиңер! – деп ижип олурган.
- Даштын аъдын көруп олурарга,
Аажок эзирий берген,
Элеңейнип турган.
Боду база эзириичеңнеп олуруп-тур.
Хеп-хенертен тура-ла халаан
Ону тудар, аңаа эннежир,
Кижи-даа чок.
Катының улуг хүлер ожуу-биле
Пажын катай далганнааш:
- Хаан-катым, канчалдың?
Бээр урууң болза бер,
Бербес урууң болза чоруур дээш! – деп
Алыгырып-ажынып турган.
Хүн-хаан оон корткаш,
Бакка девидеп үнген,
Ай-хүн херелдиг алдын даңгыназынга чеде бергеш:
- Бокту-Кириш сеңээ кээп турар-дыр бе,
Уруум? – деп айтырып-тыр.
Уруу ол-ла бүгүнү бүдүү билгеш:
- Ийе, кээп-ле турар-дыр! – деп чугаалаарга,
Хаан Узун-Сарыг шивишкинин
Кырлаң артынга аппаргаш,
База-ла эттеп, соп турган чүвең иргинем.
Бора-Шээлей чедип келгеш:
- Хаан-катымның хүлер пажын үреп каан-дыр мен,
Ындыг кончуг аажым багай
Кижи болгай мен – деп,
Он чүктен он экер,
Беш чүктен беш экер эккелгеш,
Кылдырып берген
.
Хүн-Хаан каты эдиниң ортузундан эдин үзүп,
Малының ортузундан малын үзүп берип,
Уруун дужаап берип турган чүвези иргин.
Бора-Шээлей ийи Сайын-Улаатка чугаалаан:
Орукта ийи даңгынаны база баштап,
Чер-чуртувуска чедире бериңер,
Доора шыйган черимге хонуп,
Дургаар шыйган черимге чоруп олуруңар! – дээш,
Аян-Кулазын мунгаш,
Кош арганы хооруп сөөртуп алгаш,
Мурнап халдып-ла каап-тыр эвеспе.
Шыяан ам,
База-ла бедик черниң белин тепсип,
Чавыс черниң бажын тепсип
Тайып-тайып бастырарда,
Даг-дашты далганнай бастырып,
Ужудуп халыдып олуруп-тур эвеспе.
Ай-Хаанның аал-коданы
Көступ кээп-тир.
Коданынче халыдып кире бээрге,
Ай-Хаан уруун бээри-биле
Эдиниң ортузундан эт,
Малының ортузундан мал үзүп,
Белеткенип алган турган.
-Ай-Хаанның өргээзинге халдып келгеш,
Аъдындан безин дүшпейн чугаалап турган:
- Соомда аал көжуп орар чүве,
Мээң кадайымны болгаш,
Эт-херекселимни аңаа кадып бериңер! – дээн.
Ол халыткаш, Шан-Хаанның
Кода-Хурээзинге чедип кээрге,
База-ла уруун белеткеп алган,
Эдиниң ортузундан эдин үзүп,
Малының ортузундан малын үзүп,
Күүсет дөгерип алган туруп-тур.
База-ла:
- Соомда аал көжуп орар чүве,
Ол улуска мээң кадайымны,
Мал-маганымны кадып бээр силер –
Деп чугаалаап каан
.
Бора-Шээлей-даа аал-чуртунга хап чедип келгеш,
Үш өөнуң орнун эшкештиң,
Акызын алыр дээш чоруп берип-тир.
Акызының сөөгун шыгжаан
Чалым-хаязының баарынга чедип келгеш:
- Чалым хаям, чарлы берем,
Чаңгыс акым уштуп алыйн,
Өндүр хаям, бусту берем,
Өскүс акым алыйн - деп,
Ыглап-сыктап олурда,
Чалым-хаязы чалт дээн соонда
Чарлы берген.
Акызын көөрге, канчанмаан-даа,
Биеги хевээр, бажында
Мөңге чулазы-даа өшпээн чыдып-тыр.
Акызын аъдының кырынче үндүрүп алгаш,
Эжип каан өглериниң орнунга эккеп,
Эң бажында өг орнунга чыттыргаш,
Кирбей салын чыпшыргаш,
Чоон кара кежегезин кадааш:
«Акым силер ынчап-мынчап
Өлуп каарыңарга чиге соңгу чүкче
Аян кылып чоруткаштың,
Үш даңгынаны тып эккеп кагдым» - деп,
Чораан чоруун төөгулеп бижээш –
«Бодум бора-тоолай бооп хуулуп алгаш,
Аал артында кош аргаже
Маңнап кире берип-тир оо!
Аал-ораны дөгерези көжуп чедип келген.
Бокту-Кириш өөнуң орнун дөгерезин эшкештиң,
Аян-Кула аъдын баглаашта баглап каан,
Өөнуң орнунда өлуп калган чыдып-тыр.
Кадыннары чанынга чедип келгеш:
«Бистин черге херээжен кижи
Дижип турган чүве болгай,
Эр-ле кижи-дир» - дижип туруп-турлар.
Эр кижи шын болган.
Эң улуг кадайы тургаш:
- Эр кижиниң хөлегезин-даа баспаайн
Деп бодаан кижи мен,
Мени деп сактыр болзунза
Хая көргеш:
Удаан кижи ышкаш
Тынып-чыт! – дээш,
Алдын допуржак кымчызы-биле
Хөрээн орта домнай каккаш,
Арта халый берген.
Шынап-ла тынып келген.
Ортун кадайы тургаштың:
- Мени деп сактыр болзунза,
Бир аңдарлып барып дүш! – дээш,
Иштии эдээ-биле челбий тырткаш,
Бел кежиинден арта халый берип-тир
Бокту-Кириш бир аңдарлыр барып душкен.
Эң бичии кадайы тургаштың:
- Мени деп сактыр болзунза,
Удаан ышкаш, тура халып кел! – дээш,
Иштии эдээ-биле челбий тырткаш,
Будунун кырындан арта халый берген.
Бокту-Кириш:
- Ох! Эрттир удуп калып-тыр мен! – дээш,
Тура халып-даа келген чүвең иргин.
Тура халып кээрге,
Мал-маган, ара-албаты
Чиигайнып-шоогайнып туруп-тур.
Чанында көөрге, ай-хун херелдиг
Үш алдын даңгыналар туруп-тур!
Бокту-Кириш чүнүң-даа аайын-бажын тыппайн,
Ынаар ырады кылаштап чоруй баргаш,
Боданып олуруп-тур эвеспе.
Шагда-ла үш мыйгак сүрүп чоруткаш,
Аъдындан аңдарлып бадып
Чытканын-на билир,
Оон ыңай билир чүвези көңгус чок бооп-тур.
«Канчап барган кончуг кижи боор мен!» - дээш,
Арнын суйбаптарга,
Адыжында чуве шылырт дээн.
Көөрге – бижик болган.
Биеэ бижикти кыйгырып көруп олурарга,
Аъдындан аңдарылгаш,
Боду өлуп калган,
Үш даңгынаны Бора-Шээлей дуңмазы
«Тып эккеп кагдым» - деп,
Төөгүлеп бижип каан бооп-тур.
Бокту-Кириш бижиин көруп ыглап,
- Өөңерни эки өглеңер, оолдар! – деп
Улузун чагып олуруп-тур эвеспе.
Шыяан ам, чурттап-ла турган.
Бир-ле хүн Бокту-Кириш ара-албытызынга:
- Дөө чыткан кош арганың
Адаандан өру аглаңар
Дириг чүве чорза,
Какпаңар, сокпаңар! – деп чагааш,
Боду арганың бажынга
Үжен үш допшулуг өөгүн чешкеш,
Хоюн хозаткаш,
Барып олуруп ап-тыр эвеспе.
Аг-шерии:
- Дуу-ла баады, дөө-ле баады,
Кагыңар, согуңар! – деп
Алгырышкан, кышкырышкан,
Чоруп олуруп-тур.
Бора-Тоолай ийи кулаан кызып алган,
Маңнавышаан келгеш,
Бокту-Кириштиң хоюнче кээп кире халый берген.
- Делегейниң ыдык аңын азыраар,
Ужурлуг улус бис – дээш,
Эң улуг кадайынга эккеп берген.
Шыяан ам,
Бокту-Кириш тоолайывыс-биле ойнавас,
Түретпес сен – деп чагааш, аңнап аъттанган.
Кадайы оон-биле дүн, хүн чок ойнап
Олурар бооп-тур.
Тоолайы үвүрере чүдай берген.
Бокту-Кириш чедип келгештиң:
- Чудадып кааптар кижи-дир сен – дээш,
Ортун кадайынга аппарып бергеш:
- Ойнавайн, азырар олур – дээштиң,
База-ла аңнап-меңнеп чоруй барган.
Хүннүң үнерин-даа билбес,
Даңның адарын-даа билбес,
Ойнап-ла олурган.
Бокту-Кириш чедип келирге:
Бора-тоолай биеэгизинден-даа
Чудай берген чыдып-тыр.
- Сен чудадып кааптар кижи-дир сен – дээш,
Эң биче кадайынга аппарып:
- Ойнавайн, эки азырап олур – дээш,
База аңнап чоруй барган.
Биче кадайы оон дуңмазын билгештиң,
Кончуг таптыг азырап олурган.
Бора-Шээлей ону база билип каапкаш,
Муңгарап, муңчулуп турган иргин.
Бокту-Кириш чедип кээрге,
Дуңмазы биеэгизинден-даа
Чудай берген чыдып-тыр.
- Делегейниң ыдык аңын
Мынчаар бака азырап болбас,
Черинче аппарып салыптар
Кижи мен – дээш, алгаш,
Чоруй барган.
Ала тайганың артынга келгештиң,
Ийи алышкы ол орта
Экизин чугаалажып, каттыржып,
Багын чугаалажып, ыглажып,
Олуруп-турлар.
Ол черинге дээринге деңнешкен
Сөөк бажын туткаш,
Дуңмазын оон иштинге олуртуп кааш,
Аңнап-меңнеп чоруткаш,
Дуңмазынга эъдиниң кезиин
Дүжүрүп бергеш,
Кезиин аалынче эккеп туруп-тур.
Ийи улуг кадайы
Кайгап-каразып чугаалажып олурган:
- Аян-Кула аъттың ужу-бажы көзулбес кылдыр
Артынып кээп турар кижи болгай,
Эъди-кежи ам чүге эвээжил?
Бокту-Кириш база катап аңнап чоруткаш,
Аңының кезиин база-ла дуңмазынга бергеш,
Аалынга чедип кээп-тир.
Аалынга беш-алды хонук чурттап тургаш,
База аңнап чоруур апарган.
Бокту-Кириш улуг кадайынга келгеш:
- Мен аңнап чорумда,
Чүнү кылып каар сен, кадай? – деп
Айтырып-тыр.
- Кара киш кежи бөрт даарап каар мен – дээн
Оон ортун кадайынга келгеш:
- Сен чүнү кылып каар сен? – деп айтырган.
- Кара торгу тон даарап каар мен – дээн.
Эң биче кадайынга баргаш:
- Сен чүнү кылып каар сен? – деп айтырган.
Алдын бөскектиг оол төруп каар мен – дээн.
- Чаа, ындыг-дыр – дээш,
Бокту-Кириш-даа аңнап меңнеп чоруп каан.
Эң биче кадай улуг кадайга келирге,
Кара киш кежи каап алган,
Быжар аайын тып чадап каан олуруп-тур.
- Кайлаңарам, мен быжып берейн – дээштиң,
Быжа тырткаш, даарай соккаш,
Чуък кырынче октапкан.
Оон унгештиң,
Ортун кадынынга келген.
Кара торгу каап алган,
Кезер-даа аайын тыппайн орган.
- Каям, мен быжып берейн – дээштиң,
Быжа тырткаш, даарай соккаш,
Чуък кырынче октапкан.
Биче кадын өөнче чана бергештиң,
Алдын бөскектин оол төруп алган.
Улуг кадайы-биле ортун кадайы чугаалажы
Берип-тирлер:
- Мооң бо биче кадайы
Кара киш бөрту
База даарап каар,
Кара торгу тонну
База бо даарап каар,
Алдын бөскектиг оолду
База бо төруп алды.
Бис-даа анаа хейден
Үнер улус эвес бис бе?
Мооң бо алдын бөскектиг оглун ап алгаш,
Бир аргазын кылыр – дижип сүмелешкен.
Улуг кадай биче кадайга баргаштың:
- Бо төруп алган урууңну
Биске берип көр,
Каш хонукта азырап көрээли,
Сонуурганчыг-даа чүве-дир, уруг –
Деп мынчанган.
- Ынчалыңардан, харын! – дээш,
Кавайда уруун ап берип-тир.
Кавайлыг уругну алгаштың,
Өөндуве маңнап чоруй барган.
Өөнге келгеш, эштенчи шивишкинин айбылаан:
- Көп кара хойнуң аразынче
Киир октавыт – дээш,
Шивишкин уругну кавайындан чежип алгаш,
Көп кара хойнуң аразынче
Киир октаптып-тыр эвеспе.
Үзүп каар дээш,
Улуг кара кошкары маңнап келип-тир.
- Бир шагда мээң ээм болур чүве-дир – дээш,
Чогдурунун алдынга чылыглап хонуп-тур.
Көп кара хой эртенинде үнүп чоруй баарга,
Уруу алгырып чытпышаан бооп-тур.
- Чоп кончуг мөнге тынныг чүвел,
Кажыр кара бууралыг тевениң аразынче
Аппарып киир октавыт! – деп-тир.
Кажыр кара бууразы
Дизээлеп каар дээш маңнап келгеш:
- Бир шагда мээң ээм
Болур чүве-дир – дээш,
Челиниң алдынга чылыглап
Хондуруп-тур эвеспе.
Эртенинде чылгы үнүп чоруй баарга,
Оол ыглавышаан чыдып-тыр эвеспе.
- Чүү кончуг хоранныг кулугурул,
Дөө чыткан калчаа далайже
Таваан карарты киир октавыт!
Шивишкин кадай алгаш маңнап чоруткаш,
Калчаа далайже аппарып киир октавыткан.
Бокту-Кириш-даа хап чанып
Келип-тир эвеспе.
Улуг кадайынга келгештиң;
- Даарап каан бөргуң кайыл,
Кадай? – деп айтырган.
Тура халааш, аптыразының иштинден
Кара киш кежи бөргүн уштуп берген.
- Эки бөрт бооп-тур! – дээш,
Кедип алгаш, ортун кадайынга барып:
- Даарап каан тонуң кайыл,
Кадай? – деп айтырып-тыр.
Кара торгу тонун уштуп берип-тир.
- Эки тон бооп-тур! – дээш,
Кедип алгаштың,
Эң биче кадайынга барып:
- Алдын бөскектиг оглуң кайыл,
Кадай? – деп айтырган.
Улуг кадайың энир-ле
«Бис азыраалы!» - дээштиң,
Алгаш барган! – дээн.
- Силерни эккелген чүве дидир,
Олуруг кайдал? – деп айтырган.
Эки кадайыңның төрүп каан
Төлу бо ыйнаан! – дээштиң,
Ыт оглу ап берип-тир эвеспе.
Меңнээн шиинде эжик орта барып хап-тыр.
Ажынып-хорадап-даа,
Адыйып-хөлүйүп-даа, орган чүвең иргин.
Хорадаан шии-биле
Бокту-Кириш база-ла аңнап чоруур дей берген.
Улуг кадайы биле ортун кадайы:
- Мындаа база-ла чугаалашкан болгай бис,
Ам-на мону кедээр-дир,
Аян-Кула аъдының кудуруунга
Удазындан шөйуп чорудупкаш,
Ужундан туттунуп алгаш,
Соондан чоруп олураалы –
Дижип олуруп-тур.
Бокту-Кириш эртенинде
Аңнап чоруур деп турда,
Аян-Кула аъттың кудуруунга
Ийи кадын удазын баглап алгаш,
Бокту-Кириштиң соондан
Шөйуп салчып-ла органнар.
Бир черге барып доктаай берип-тир.
Соондан чоруй дүрүп,
Чугуржуп келирге,
Ала-тайганың артында
Дээрде деңнешкен соок бажыңның чанында
Аян-Кула аъдын баглап каан туруп-тур.
- ол болбазыкпе! – дижип иткилежип,
Сыйтыгайнып-сымыранчып турганнар.
Ынчап тургаш, Бокту-Кириш
Аъттанып алгаш чоруй барган.
Бажың чанынга кедеп кылаштажып келгеш,
Дыңнаалап-тырлар эвеспе.
- Даштын ийи улуг чаавайның
Даажы-даа ышкаш чуу чувел? – дээш,
Бора-Шээлей уне халып келген.
- Артында-ла «чаавай» - деп
Бо чүвени көрем! – дижип
Бажыңче кирип чытканнар.
- Чеңгелерим чедип келген – деп,
Үзүм-чигир, боова-боорзаан,
Хоо-домбуда шайын-даа
Салып турган чүвези иргин.
Шайлап алгаштың,
Ийи чаавазы чугаалап-тыр:
- Черге чааскаан олурар кижи
Бажың быдый берген боор, уруум,
Бажың быттап берээли! – дээн.
- Харын быттап бериңер, чеңгелерим! – деп-тир.
Тура халышкаш,
Ийи чартыынга олуруп алгаштың,
Бажын быттай-ла бергеннер.
Ийи кадай ынчап ора,
Ийи мөңгүн тевенени
Ийи чулчургайынче киир идиптип-тирлер.
Бора-Шээлей ыыгайнып,
Аагайнып чоруй өлүп калган.
- Кулугурнуң барып турар чүвезин,
Өлүрүп кагдывыс! – дижип,
Ийи кадын тыйтыгайнып-сыйтыгайнып,
Каттыржып чана берип-тир.
Бокту-Кириш чедип келгеш, дуңмазын:
- Аң эъдин дүжүрүп ал! – деп кыйгырган.
Сураг. Үш катап кыйгырарга,
Сураг болган чүвең иргин.
«Дуңмам чоп читкен,
Канчап барган, чооп барган?» - дээштиң,
Дүже халааш, кирип келирге,
Дуңмазы өлүп калган чыдып-тыр эвеспе.
Туда соп алгаштың,
Ыглап-сыктап олуруп берип-тир оо!
Чеже ыглап олурар боор,
Дуңмазынга мөңгүн деңнеп алгаш,
Ак аданга чүдүрүп алган.
«Ышкынмайн кадарып туруңар!» - дээш,
Оолдарга четсип кааш,
Аалынга алгырып-кышкырып,
Хап чанып келген.
Улуг кадайынга келгештиң:
- Мээн кара чаңгыс дуңмамны
Кым өлүрду! – деп-тир
- Мен канчап билир мен,
Сээңдуңмаңны! – деп
Олурган чүвең иргин.
Ортун кадайынга келгеш:
- Мээн кара чаңгыс дуңмамны
Кым өлүрду? – деп айтырган.
- Мен канчап билир мен,
Сээң дуңмаңны! – деп олурган.
Эң биче кадайынга келгештиң:
- Мээң кара чаңгыс дуңмамны,
Кым өлүрген чүвел? – деп айтырган.
- Мен канчап билир боор мен.
«Бокту-Кириштиң барып турар кижизин
Өлүрүп кагдывыс!» - дижип,
Ийи улуг кадайың каттырышкан-иткилешкен,
Чедип келген чүве болгай.
Өлүрзе, ол улузуң өлүрүп кагды ыйнаан – деп
Олуруп-тур эвеспе.
Бокту-Кириш бир холунга
Кургаг ыргай тудуп алгаш,
Бир холунга өл ыргай тудуп алгаш,
Улуг кадайы биле ортун кадайын
Савап туруп-ла берип-тир.
- Өлургенивис шын! – деп
Алгыржып-кышкыржып турган.
Хорадаан дүлүү-биле улам
Соп-соп ойладыпкан чүвең иргин.
Ол дүне хат- шуурган дүшкен.
Ак аданын оолдары ышкынып алган бооп-тур.
Бокту-Кириш-даа ак аданын дилеп,
Ыглап-сыктап чоруп-ла берген чүвези иргин.
Ийи улуг кадын
Бокту-Кириш чоруй баарга,
Дедир маңнажып келгеш,
Биче кадынның бир караан дешкеш,
Бир кырызын, бир чодазын сыккаш,
Биеэги кадыннарының аразынга
Эштенчилеп чораан шивишкинин
Эш кылгаштың калчаа далайның кыдыынга
Чадырлап кааш чоруй барганнар.
* * *
Чүъктүг ак адан-даа
Бора-Шээлейни чүктеп алгаш,
Тал бажы ууй дайнап
Чип чоруп берип-тир оо!
Тас-баштыг ашактың Тажанай деп уруу
Хой кадарып чоруурга,
Чүъктүг ак адан кылаштап чораан:
Соо-мурнунче көөрге,
Оон ээзи болгу дег кижи-даа чок бооп-тур.
Аданның буйлазындан чедип алгаш,
Тас-Баштыг адазынга чедип кээп-тир.
- Чүъктүг аданны кайыын чедип эккелдиң? – деп,
Адазы айтырарга:
- Черге чааскаан кылаштап чор,
Ачай! – деп, уруу харыылап-тыр эвеспе.
Тас-Баштыг ирей, кадай
Үне халып келгеш,
Аданның чүъгүн дүжүрүп алгаш,
Өөнге аргажып киирип кээп-тирлер эвеспе.
Шарып каан чүъгүнүң бир чартыын
Чазып орарга, алдын, мөңгун,
Үзүм-чигир чок-ла чүве чок бооп-тур.
Ирей , кадай амырап, байырлап,
Бир чартыкы деңин көре бээрге,
Торгу, маңнык, хаа-хөвең-биле ораап каан,
Ай, хүн херелдиг алдын даңгына бооп-тур эвеспе аан!
- Чүү деп-ле кижи ирги? – деп,
Кайы черниң уруу ирги? – деп
Ирей, кадай даңгынаны ошкап, чыттап,
Сыйбап-ла олурган,
Сыйбап-ла олурган.
Ол-ла сыйбап олургаш,
Бажының дүгүн магадап,
Сыйбай бергеннер.
Кадайның холу уругнуң
Он талакы чулчургайынга дээптерге,
Чүве тыртылаш кынны берген,
Уруунуң аксы аазадылаш
Дээн чүвези иргин.
Тас-Баштыг ашак олургаш:
- Даңгынаның аксы аазадаш диди!
Аас-кежии таваржып,
Дириг кижи болуп,
Уурувус боорун канчап билир.
Көруп көрээли:
- Чулчургайында чүү бар эвес! – деп
Кадайынга чугаалааш,
Чулчургайын көөрге,
Тевене кадалы берген чораан.
Меңнээн дүлүү-биле тевенени ушта соп алган.
Даңгыназы тынып чыдар апарган чүвези иргин.
- Бир чартыында бар бе, көрээли! – дишкеш,
Бир чартыкы чулчургайын көөрге,
База бир тевене чораан.
Ону ап кааптарга,
Уруг дирлип кээп-тир.
Ийи ирей, кадай өөруп, байырлап,
Демги уругга айгы-байгы,
Аъш-чемин салып,
Хүндүлеп турган чүвези иргин.
Бора-Шээлей боданып орарга,
Акызының кадайлары ийи улуг чаавазы,
Бажын быттаан, оон ынай көңгүс билбес,
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Ирей, кадай демги уругга:
- Чулчургайынга ийи тевене чораан,
Ону ап кааптарывыска,
Дирлип келдиң! – деп чугаалаарга,
Чаавалары өлурген-дир деп
Билип ап-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей-даа Тас-Баштыг ирей, кадайны
«Авай, ачай» - деп,
Уруу ышкаш уруу бооп
Туруп ап-тыр эвеспе.
Олары-даа база уруувус – деп, эргеледип,
Сыйбап турган чүвези иргин.
Бир-ле хүн Караты-Хаанның
Кара-Бүдегей тажызы
Ча, согун адып ойнап чорааш,
Тас-Баштыгнын өөнуң дүндүүнче
Киир адыпкаш, даштын туруп алган:
- Эй, ашак, Тас-Баштыг,
Ол согунну бээр үндүр каавыт! –
Деп алгырган.
Тас-Баштыг ашак, сырбаш дээш,
Өгде чыткан согунну барып
Тудуп чыдырда, даңгыназы олургаш:
- Алырын билинмес кижи,
Адарын чоп адыпкан деп,
Бодун ап ал дедаан, ачай! – дээн,
Тас-Баштыг уруунуң аайынга киргеш:
- Чоп билинмейн адыпкан сен,
Бодун ап алзыңза? – деп
Тажыны хөректеп олуруп-тур эвеспе.
Караты-Хаанның оглу тургаш:
- Чүзүнге ооргаланып
Бажы эъттени берген
Тас-Баштыг боор! – дээш,
Кончуттунуп кире халып келгеш,
Бора-Шээлейни көруп кааш,
Доңгая дүжүп довурак пактап,
Күстүге дүжүп, хүл пактап чыдып-тыр.
Бора-Шээлей ине-чүскүү биле домнай туткаш,
Ожук адаанга олурту шанчып каап-тыр.
Хаанның тажызы от адаанга олуруп алгаш,
Даңгынаны кайгап-ла орган.
Кайгап-ла орган.
Арыг-сарыг хүннү бадыр кайгап кээп-тир.
Бора-Шээлей олургаш:
- Чагган дээр аязыр,
Келген аалчы чанар,
Чүңер кайгап олур силер? – деп чугаалаарга,
Хаан оглу миннип келгеш,
Үнүп чоруй барып-тыр.
Адазынга келгеш:
- Тас-Баштыг ашактың уруун
Кудалап берип көр! – деп
Ээрежип, амыратпайн туруп берип-тир.
- Тас-Баштыгның Тажанай деп уруунга туралаар
Салымы бак, кулугур! – деп
Хаан-даа оглун аттына берип-тир.
- Чок-чоок, ачай,
Кончуг чараш даңгына олур.
Ону ап бербес болзунза,
Чидиг бижектин бизинде,
Чинге багнын бажында мен! – деп,
Оглу улам ээрежип, чаннып турган.
Караты-Хаан чадап кааш,
«Барып көруңер» - дээш,
Ийи хаа кижи ыдыпкан.
Ийи хаа Тас-Баштыгның аалынга
Кизиреди халдып келгеш,
Өгге кире халып келгеш,
Иелээ доңгая дүжүп,
Довурак пактап,
Күстүге дүжүп, хүл пактап чыдып-тырлар эвеспе.
- Хааларның чаңы ындыг чүве бе,
Карачалдар көргеш,
Довурак пактап чыдар! – дээштиң,
Бора-Шээлей ине, чүскүү-биле
Домнай туткаш,
Ийи хааны ожук адаанга
Олурту шанчып кааш,
Дааранып олуруп алган чүвең иргин.
Ийи хаа-даа даңгынаже көруп алган
Кайгап-ла органнар.
Кайгап-ла органнар.
Та кажанга, та чеженге
Кайгап келген хаалар чүве.
Ол-ла кайгап орда,
Бора-Шээлей олургаш:
- Келген кижи чанар,
Чагган дээр аязыр,
Чүңер-кандыыңар кылып орар
Улус боор силер? – деп-даа
Олурган чүвези иргин.
Ийи хаа-даа
«Шында ындыг чүве турган чүл» - дээш,
Үнүп чоргулай берип-тир.
Хаанынга чедип келгештиң:
- Шын чүве-дир,
Ай, хүн херелдиг кончуг,
Алдын даңгына олур! –
Дижип кээп-тирлер.
«Чүнүмынчап турар улус боор»- дээштиң,
Хаан боду аъттанып алгаш,
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Тас-Баштыг ашактың
Багай чадырынга хап кирип келгеш,
Даңгынаның сүрүнүнге сүрээдээш,
Чайынынга чылчырыктааш,
Күстүге дүжүп, хүл пактап,
Доңгая дүжүп довурак пактап
Чыдып-тыр.
- Хаан кижинин чаны ындыг чуве бе?
Карачал кижи коргеш,
Кустуге дүжүп хүл пактап,
Доңгая дүжүп довурак пактап чыдар! – дээш,
Инее, чүскүү-биле домнай тырткаш,
Олурту шанчып каап-тыр.
Хаан-даа кайгап-ла олурган,
Та кажанга, та чеженге чедир
Кайгап-ла келген хаан чүве.
Бора-Шээлей олургаш:
- Чагган дээр аязыр,
Келген аалчы чанар ужурлуг.
Чүңерни, кандыыңарны кылып олурар
Хаан боор силер? – деп
Олуруп-тур эвеспе.
- Шында ындыг чүве турган чүл – дээш,
Чаа миннип келгеш, үнгеш,
Аъттанып алгаш, хап чана берип-тир.
Аалынга чедип келгеш:
- Кончуй ай, хүн херелдиг
Алдын даңгына олур,
Улустуң мынчап турары шынныг-ла,
Мүннүг-ле чүве-дир! – деп
Кадайынга чугаалап олуруп-тур эвеспе аан.
Ол уругну кайыын тып алган
Улус боор ол, кыйгыртып эккелгеш,
Айтырып көөр-дүр – дээштиң,
Биеэги хаан бир хаа чорудуп-ла.
- Тас-Баштыг ашак,
Силерни хаан кыйгырткан,
Келдим – деп, демги хаа
Чугаалап олурган иргин.
Тас-Баштыг ашак олургаш:
- Баар мен бе, уруум? – деп
Уруундан айтырып олурган.
- Хаан кижи кыйгыртканда,
Карачал кижи олурар боор бе, ачай?
Барбайн канчаар сен,
Баарыңга – уругну кайыын тып алдың деп
Айтырар эвеспе.
Кижини кайыын тып алыр боор,
Төрүп-ле алдывыс дээр сен шүве, ачай – дээн.
Тас-Баштыг:
- Чаа! – дээш, хаанга
Бараалгап чедип кээп-тир.
- Сен ындыг кончуг чараш уругну
Кайыын тып алган сен? – деп
Айтырып олуруп-тур эвеспе.
- Кижини кайыын тып аар боор,
Кадайым төрүп-ле бержик! – деполуруп-тур.
- Ындыг болза арга чарыктың адыының
Харын санап эккел,
Мээс чарыктың койгунунуң харын
Санап эккел! – деп дужаап олуруп-тур.
Ашак-даа муңгарап, кедереп,
Оогайнып ыглаан чанып кээп-тир.
Бора-Шээлей олургаш:
- Чоп ыглап чор сен, ачай? – деп айтырган.
- Арга чарыктың адыының харын
Санап эккел,
Мээс чарыктың койгунунуң харын
Санап эккел дээр чүве-дир,
Та канчаар, чоонур кижи мен ыйнаан – деп
Ыглап олуруп-тур.
- Ында чүү боор, ачай,
Ховудан барып ийи куу кижи бажындан
Тып эккел – деп мынчанган.
Ховудан ийи куу кижи бажындан
Дилеп чоруп тыпкаш,
Эккеп берген-даа чүвези иргин.
Ийи эктиниң кырынга,
Үш баштыг кылдыр илгилеп бергеш:
- Адыгның ижээниниң чанынга манап чыт.
Адыг үнүп кээрге,
Бажыңны ковайтып кээр сен,
Оон адыг бир чүве сөглээр боор – деп чагып каан.
Курунга үзүм-чигир, боова-боорзак бооп бергеш:
- Ооңну койгуннуң кокпазын орта
Чажып алгаш, дыңнап чыдар сен,
Бир чүве чугаалаар чадавас боор – деп
Бора-Шээлей адазын-даа чагып олуруп-тур.
Ашак-даа:
- Ындыг-дыр – дээш, чоруп берип-тир эвеспе.
Арга чарыткан адыг ижээни
Тып алгаш, манап чыдып алган.
Адыг үнүп олурда,
Бажын ковайтып келген:
- Арга чарыкты чурттаан мен,
Алдан чашты чажаан мен,
Алды адыр баштыг чүве көрбээн мен! – деп
Аагайнып бар чыдып-тыр эвеспе.
- Адыгның хары алдан чүве-дир – деп билип ап-тыр.
Курунда чүвезин койгун кокпазынга
Чажып алгаш, манап чыткан.
Койгун маңнап келгеш,
Чий-ле берген:
- Мээс чарыкты чемнээн мен,
Бежен чашты чажаан мен,
Мындыг амданныг таптыг чүве
Чип көрбээн мен! – деп,
Чип чыдыр-тыр.
Уруунга келгештиң:
- Адыгның хары алдан.
Койгуннуң хары бежен
Дээр чүве-дир – деп олурган.
Уруу олургаш:
- Хаанга ол хевээрти барып чугаала – дээн.
Ашак хаанга келгеш:
- Адыгның хары алдан чүве-дир –
Деп мынчанган.
Хаан ара-албытызын эдертип алгаш,
Черже чоруп-ла каан.
Аглап туруп арга чарыктың
Адыын тудуп алгаш:
- Харың кажыл? – деп
Эриидеп туруп-ла берип-тир эвеспе.
- Арга чарыкты чурттаан мен,
Алдан чашты чажаан мен,
Мындыг-даа кончуг,
Аарышкылыг чүве көрбээн мен! – деп
Аайганып туруп-тур.
Мээс чарыктың койгунуң база тудуп алгаш, эриидээн
- Мээс чарыкты чемнээн мен,
Мындыг-даа кончуг,
Аарышкылыг чүве көрбээн мен! – деп
Алгырып турган.
Хаан-даа аалынга чанып келген;
- Чүү кончуг илбилиг апарган ашак боор!
База барып кыйгыртып эккел,
Ол ашакты! – дээш,
Бир хаа чоруткан.
Хаа келгеш:
- Хаан силерни кел дидир, ашак! –
Деп мынчанган.
Бора-Шээлей-даа:
- Бар, ачай – деп олуруп-тур.
Ашак-даа хаанга бараалгап чеде бээрге,
Иштинде чин чок кылдыр,
Шарыдан бүдүнге быжырып каг –
Деп дужааган.
Шары тудуп берген.
Оозуп мунуп алгаш,
Ыглап чанып кээп-тир.
Бора-Шээлей олура:
- Чүү дидир, ачай?
- Бо шарыны иштинде чин чок кылдыр
Бүдүнге быжырып каг – дээр чүве-дир.
- Ында чуу боор, ачай,
Бир паш сугдан дузааш,
Ижиртип-ижиртип алгаш,
Бо дагны долгандыр,
Шаап-ла турарыңга,
Иштинден чин үнери соксааш,
Хан үне бээрге эккээр сен, ачай – деп каан.
Биеэги Тас-Баштыг уруунуң аайы-биле
Бир паш дустуг суун ижирткеш,
Ол дагны долгадыр сывырып-ла турган.
Адак сөөлүнде, хан үнер апаарга, эккелген.
- Соккаш, кумга хөмгеш,
Кырын орта отту ужудуп-ла
Тур, ачай - деп чагаан..
Ашак-даа шарызын соккаштың,
Кум орта хөөп алгаш,
Кырын орта одун
Ужудуп-ла туруп берип-тир.
Бора-Шээлей кылаштап келгештиң:
-Шыяан ам, болган-дыр, ачай,
Уштуп каг – деп-тир.
Ашак уштуп каан.
Хаан кээрге:
- Беглер, хааннар чиир
Бедик хендирбезинде бичи шыктыг боор,
Кадайлар карттаар каът саргыяанда
Бичии чинниг боор!»
Дээр сен шүве, ачай! – деп каан.
Хаан-даа чедип келген.
- Шарың быжырып кагдың бе, ашак? – дээн
-Быжырып кагдым ийин.
Беглер, хааннар чиир
Бедик хендирбезинде бичи шыктыг боор,
Кадайлыр карттаар,
Каът саргыяанда бичии чинниг боор – дээн.
Хаан-даа барып бустуруп,
Сойдуруп көөрге,
Ашактың аксы-биле кара чаңгыс
Бооп-тур эвеспе.
- Кандыг кончуг илбилиг,
Шидилиг ашак боор бо! – деп,
Хаан кайгап бодап туруп-тур.
- Ам даарта чедип келир мен, ашак.
Эр инектиң эрегей тараандан
Тарактап каг! – деп дужаагаш,
Хап чоруй барган.
- Эр инектен канчап сүт үнер чүвел? – деп
Ам база-ла муңгарап,
Кедереп олурган.
- Ам даарта сен өгден үнме, ачай.
Ында чүү боор,
Мен билгей менде – деп каан.
Даартазында хаан-даа
Хап чедип келген.
Бора-Шээлей уткуй үнүп келген.
Хаан аът кырынга турда-ла:
- Ачамның эъди аарый берген,
Өгге кижи кирбес! – деп
Бора-Шээлей мынчанган.
- Эр кижиниң эъди
Аарыыр боор чүве бе? – деп айтырып-тыр.
- А эр инектен сут унер чуве бо, хаан? – деп,
Бора-Шээлей айтырган.
Хаан тура:
- Херээжен кижиге сөзүм туттурдум – дээш,
Чортуй чоруй барып-тыр.
«Эртем-шиди ашакта чүве деп бодап турган мен,
Ындыг эвес бо уругда чүве-дир» - деп
Бодап олурган.
Даартазында хаан ол аалче
База-ла чортуп кел чыдып-тыр.
Бора-Шээлей даштыгаа,
Эжик чаагынга олуруп алгаш,
Бажын дырап олурган чүвең иргин.
Хаан чортуп келгеш,
Аът кырындан айтырып-тыр:
- Бажыңнын дүгүн каш дырап
Олур сен, уруум? – дээн.
Силер аалыңардан бээр хөлгеңерни
Каш бастырып келдиңер, хаан? – деп
Уруг удур айтырган.
-Херээжен кижиге сөзүм туттурдум – дээш,
Хаан чортуй чоруп барып-тыр.
Хамык ужур ол уругда
Чүве турганы чүл – деп билип алган.
Аът бажы дег алдын,
Бөрү бажы дег мөңгүн бергеш,
Ийи хаа кижи чоргузупкан.
- Тас-Баштыг ашакка аппарып туткаш,
Хаан оглунга силерниң урууңарны кудалап,
Суй-белек сундурду, деп чугаалаңар – дээн.
Тас-Баштыг ашак уруундан
Улус дыңнаваанда бүдүү:
- Чүү деп харыылаар мен, уруум? – деп айтырган.
- Болгай-ла, ачай, канчаар – деп чугаалаан.
- Болур-бүдер-ле чүве-дир – деп
Барып чугаалаңар – деп, ашак харыылаан.
Ам даартазында Бора-Шээлей,
Кулаш хире кызыл удазын каткаш;
- Малдан чээн мал өзээ болзун,
Чүү-даа малдың төлүн алыр кижи мен,
Мону долдур кожуп бериңер деп
Хаанга барып чугаала, ачай – деп-тир.
Кызыл удазынын алгаштың,
Ашак-даа чоруп-ла каан.
Хаанга баргаштың,
Уруунуң чугаазын ёзугаар чугаалаан:
- Кай, бо бичи удазынны
Долдур кожар чүве бе?
Каш чүведен ынаар ылдыртып бериңер! – деп
Кадайынга чугаалаан.
Тевезиниң бодагынын
Чылгызының куннун,
Инээниң бызаазын,
Хоюнуң хураганын,
Өшкүзүнүң анайын кожуп кээрге,
Малының төлү артпайн барып-тыр эвеспе.
Кызыл-удазын ам-даа долбаан.
- Мону чедиржип бериңер – деп,
Ара-албатызынын айбылап алгаш,
Четкеш, чоруп-ла берип-тир.
Караты-Хаанның хамык мал-маганы
Ажы-төлүн эдерип алгаш,
Тас-Баштыг ашактың соондан
Шоогайнып чоруп олурган.
Хаанның аалында чүгле эр хиндиктиг
Чүве туруп каап-тыр эвеспе.
Тас-Бащтыг аалынга
Хамык малды щоолады эдертип
Алган чедип келген.
Ирей, кадй-даа малынга ажаанзырай берген
Чурттап турган чүвези иргин.
Хааны: «Кенимни кажан алыр мен?» - деп
Арага-хымыс дергилеткеш,
Тас-Баштыгже ийи хаа чорудупкан.
- Кажан аппарып бээр дээр,
Канчаар кижи мен, уруум? – деп
Уруундан айтырарга:
- Үш хонгаш чедирип бээр мен – дедаан,
Ачай - деп, Бора-Шээлей мынча дээн.
- Үш хонгаш чедирип бээр мен деп,
Хаан кудавыска чугаалап чедиңер – деп,
Тас-Баштыг ашак хааларга чугаалаан.
Ийи хазы хаанынга чугаалап чеде берип-тир.
Караты-Хаан каптагайны хаара,
Делегейни дескиндир,
Бүгү чүвени бижээш,
Кудазының келир оруунга,
Чагы бажынга аскаш,
Ийи хаа кижини кыйыынга,
Дыңнааладып олуртуп каан.
Үш хонганда Тас-Баштыг ирей, кадай
Уруун чедирип бээр дээш,
Караты-Хаан кудазынче чорупкан.
Оруунуң аксында хаанның
Бижип каан бижиинге
Бора-Шээлей чедип келгеш:
- Делегейни дескиндир бижээш,
Дээлдигенни чүге каапкан,
Тенек хаан боор бе?
Каптагайны хаара бижээш,
Хартыганы чүге каапкан
Калчаа хаан боор бе? – деп
Аъттанып чорупкан.
Ийи хаазы дыңнап алгаш,
Хаанга сөглеп чеде берген иргин.
Хаан бодаарга, шынап-ла,
Хартыга-биле дээлдигенни
Каапкан бооп-тур эвеспе.
- Мээң кенним кончуг угаанныг,
Эки кижи мүн-дүр! – деп бодап орган.
Ынчап турда кудалары-даа чедип келген.
Найыр-курумун кылгаш,
Тос аът долганып четпес
Торгу дег ак өргээзинге
Кеннин, оглун өглеп ап-тыр эвеспе.
Хонганының эртенинде хаан тургаш:
- Бо хүн хойну кадарып көр, уруум,
Ужуру ындыг чүве,
Ынчаарга, уруум, «хой» база дивес мен,
«Бөрү» база дивес сен,
«Суг» база дивес сен,
«Дыт» база дивес сен,
«Чалым-хая» база дивес сен,
«Кускун» база дивес сен
«Чип» база дивес сен,
«Соктап» база дивес сен,
«Карак» база дивес сен,
Ол чүве дөгерези –
Сээң бег, кунчууң боор улус чүве – деп,
Хаан Бора-Шээлейге чагып,
Хоюн кадарткаш, үндурүпкен.
Караты-Хаан ийи бөрү тудуп алгаш:
- Мээң кеннимниң кадарып чоруур
Хоюнга баргаш, бир хойдан,
Дыттың доорзунга, сугнуң кыдыынга,
Чалымның баарынга барып чиңер! – деп
Чагып-чагып чоруткаш,
Ийи кускун тудуп алгаш:
- Барып ол хойнуң караан соктаңар! – деп
Чагааш, чорудупкаш.
Бөрүлер хаанның чагыын ёзугаар,
Дыт доорзу, суг кыдыы
Чалым-баары черге хойну-даа
Бора-Шээлейден былаап чип алган,
Ийи кускун ужуп барып,
Ийи караан соктап каап-тыр эвеспе.
Хоюн кадарып-кадарып
Кежээ Бора-Шээлей чанып кээп-тир.
Караты-Хаан тургаш:
- Хоюңну эки, менди
Кадарып чордуң бе, уруум? – деп айтырган.
Бора-Шээлей кенни тургаш:
- Акканның кыдыынга,
Үнгенниң дөзүнге,
Ужарның баарынга
Ийи эдеримни ийи улуур
Былаап хемдип каапты.
Ийи кышкырар эдеримниң,
Көөрүн база шаптылап каапты – деп
Ойзун чугаалап олурган.
- Мээң кенним-даа
Кончуг угаанныг, эртемниг
Уруг мүн-дүр – деп,
Хаан менээргенип хөөреп орган
Чүвези иргин.
Бора-Шээлей оол уруг божуп ап-тыр эвеспе.
Ол оол чүгүрүп чоруур болу бээрге
Ча, согун чазап берген.
Оозу-биле баг адып,
Аалдырның оолдары-биле,
Ойнап чоруп турда,
Бора-Шээлей оглунга:
- Бокту-Кириш даайлыг мен,
Бора-Шээлей иелиг мен,
Карбай адар согуннуг мен,
Кара-Бүдегей адалыг мен,
Меңээ чедир адар-тудар
Белен-селен оолдар бар бе? – деп
Ырлап чоруур сен, оглум –
Деп айтып берген.
Оглу үргүлчү-ле ынчап ырлап чоруур апарган.
Бора-Шээлейниң оглу
Ынчап ырлап турда,
Бокту-Кириш таваржып келгеш,
Дыңнап турарга, бир бичии оол:
- Бокту-Кириш даайлыг мен,
Бора-Шээлей иелиг мен,
Харбай адар согуннуг мен,
Кара-Бүдегей адалыг мен,
Меңээ чедир адар-тудар,
Белен-селен оолдар бар бе? –
Деп ырлап турган иргин.
Ол-ла ынчап ырлап турда,
Бокту-Кириш даайы таваржы бергеш:
- Кандыг че, оол?
Чоп кончуг чараш ырлаар оол боор сен,
Ам база ырлап көрем, оглум! – деп-тир эвеспе.
Оол тургаш:
- Ийи кулааң дүлей ашак сен бе?
Бокту-Кириш даайлыг мен,
Бора-Шээлей иелиг мен,
Харбай адар согуннуг мен,
Кара-Бүдегей адалыг мен, -
Дидир мен деп,
Биеэги оол алгырып ырлап ырлап берген.
Бокту-Кириш улуг кара эгээзин ужулгаш:
- Мону аваңга аппарып бер – дээш,
Ол оолга эгээзин бээрге,
Каңгырады сөөртүп алгаш,
Халып чана берип-тир эвеспе.
Иезинге чедире бергеш:
- Дүгде бир ашак аваңга
Аппарып бер дээш,
Мындыг эгээ берди, авай – деп чугаалаан.
- Кайда оглум? – дээш,
Авазы оглун эдертип алгаш,
Чеде бээрге, Бокту-Кириш акызы
Аъдының дүгү бодундан үнген,
Бодунуу – аъдындан үнген,
Бо турган иргин.
Аалынга эккелгеш,
Үш чылын сувай барган бени соккаш,
Ооң чаа-биле чаап тургаш,
Акызынын аъттан адырып
Алган чүвең иргин.
* * *
Бокту-Кириштиң чодазы сыктырган.
Караан дештирген
Эң биче кадайының чанынга,
Күске маңнап келгеш,
Балыын карттап,
Сынык чодазының чилиин,
Чушкуп чий берген чүвең иргин.
- Чүү кончуг кижи базынган,
Кулугур боор, мээң-биле
Дөмейлеп каайн адырам – дээш
Күскениң бир чодазын,
Бир кырызын сыккаш,
Бир караан дешкеш, салыпкан.
Күске мыжырткайнып үңгеп чорааш,
Бир черден сиген доорзу
Казып чип чыдып, чыдып,
Оон кадык маңнап чоруй барып-тыр эвеспе.
- Бертик-биле бертик дөмей-ле ыйнаан,
Сынык-биле сынык дөмей-ле ыйнаан - дээштиң.
Союп баргаш ол сигенниң
Доорзун казып чигештиң,
Каң-кадык бооп экирий берген.
Кадык караан баскаш,
Согур караа-биле көөрге,
Көстүп турар.
Сынык будун базарга, бастынып,
Сынык холун тударга, туттунуп
Туруп-тур эвеспе.
Шивишкин кадай
Чээрген эдектеп алгаш, көөрге,
Кадыны даянгыыштанып алган,
Кылаштап, байырлаан хөлчок туруп-тур.
- Согур караам көстү берди,
Сынык будум бастына берди,
Сынык холум туттуна берди! – деп
Чугаалап турган чүвең иргин.
- Канчангаштың ынчап баарды? – деп
Шивишкин айтырган.
- Күске маңнап келгеш,
Сыйык будумнуң чилиин чий бээрге,
Бодум-биле дөмейлээш салыптарымга,
Сиген доорзу казып чигеш,
Каң-кадык маңнап чоруй барган.
Мен база ону барып казып чиптеримге,
Каң-кадык апардым! – деп чугаалаан.
Иелээ ажылдангаш,
Ажылынга-даа ажырбас апарган,
Күскелеп күжүгеннеп чип чоруп-тур.
Шивишкин кадай бир эртен,
Туруп келгештиң чугаалаан:
- Ындыг болза, уруум, силерге мен,
Шагда-ла мээң кылып чораан чүвемни
Чугаалап көрбээн кижи мен,
Силерге соот-ла болгай,
Чугаалап көрейн, уруум – деп мынчанган.
- Силер мурнунда үш кадын турган болгай силер.
Араңарга ажылдап чоруп тургаштың,
Силерниң төрүп каан
Алдын бөскектиг оглуңарны
Улуг кадын үш чүзүн малдың
Аразынче үш улай октаткан,
Эртен көөрумге, дириг хевээр
Алгырып чыдар болган,
Адак соонда:
«Дөө чыткан калчаа далайже октавыт!» - дээрге,
Киир октапкан кижи мен,
Ам ажылдап, чээргеннеп
Кылаштап чорааш көөрүмге,
Калчаа далайның кыдыында,
Калбак даштың кырынга,
Эртен хүн арнында ойнап-ойнап,
Сугже дедир мойт кылдыр
Кире халый бээр-дир ийин – деп
Чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Кидис салып алыр дээштиң,
Кадын биле шивишкин
Хараган бажында дүк
Чыып-ла туруп берип-тир
Хүннүң-не ажылы ол.
Кидис салып алганнар.
Кидистиң аксын бөле соптар
Кылдыр чыырып алган.
Чурттан куу кажык чыып алгаштың,
Калбак дажының кырынга
Кидизин чаткаш,
Кажыын кырынга төп алгаш,
Ийи чартыын бөле соп алыр кылдыр туткаш,
Манап чыдып ап-тырлар эвеспе.
Алдын бөскектиг оол
Эртенги хүн херелинде үнүп келгештиң,
Кидизиниң кырынга
Кажык-биле ойнап-ойнап удуп каап-тыр
Бөле соп алгаш, ынай-ла болганнар,
- Далай ээзи адам, ием,
Канчалдың, чоондуң? –деп,
Оолдуңалгы-кышкызы-даа хөлчок!
Далай чалгып келгештиң,
Ийи кижиниң ийи эдээн
Үзе шаап ап чорда,
Ийи кижи четтирбейн барып-тырлар.
Багай чадырынга чеде бергештиң:
- Мени ада-иемден
Чүге астырдыңар? – деп, оол айтырган.
- Сээң иең мен-дир мен – деп,
Кадын төөгүзүн төөгүлеп,
Коптарлап чугаалап олурган.
Алдын-Бөскек демги шивишкин-биле
Иезин эътти эът оваа,
Чагны чаг оваа кылдыр
Аңнап азырап турган
Оол-даа чүвең иргин.
Урук-ыяш тудуп алгаштың,
Делегейниң аңын соп өлүрер
Мындыг кижи бооп-тур.
* * *
Биеги Бокту-Кириш боду-даа кыраан,
Аъды-даа кыраан,
Чуртунга элеңейнип дедир
Чортуп чедип келген.
Кадайы-биле шивишкинни көөрге,
Эътти эът оваа,
Чагны чаг оваа кылдыр
Оваалап алган олуруп-турлар.
Ужуражып олурган:
- Мен болза шаг шаанда
Маңаа дуңмам өлүп каарга,
Хорадаан-ажынган шиим-биле
Силерни хилинчектеп кааш,
Чорупкан кижи болгай мен.
Ам дуңмамны тып,
Сеткил-сагыш амырааш,
Силерни дириг бар бе,
Чок бе деп бодап,
Чедип келген кижи мен – деп
Чугаалап олурган чүвези иргин
Кадайы олургаштың:
- Шагда сен алдын бөскектиг оол
Төрүп каг дээн болгай сен,
Ол оглумну оол кылып алган
Амырап олур мен – деп
Бажындан куду төөгүп,
Чугаалап олурган чүвези иргин.
- Ол оглуң канчанган ынчаш? – деп айтырган.
Эңгиргей-Каңгыргай тайганың
Аар ийинче аңнап чоруй барган – деп-тир.
Бокту-Кириш ол оолга барып
Ужуражыр чүве-дир дээштиң,
Эңгиргей-Каңгыргай тайганың
Аар ийинче чортуп чоруп каап-тыр.
Эңгиргей тайганың аар ийинче баарга,
Ийи куу сыраны ужудуп алган,
Сыын мыйгаааның эъдин
Олуй-солуй шиштеп алган,
Дээрге деңнештир одун ужудуп алган,
Ооргалап удаан чыдып-тыр.
Ынча-мынча чедип келгештиң,
Аъдын чедип алгаш,
Аяар кедеп келгеш,
Шиште турган сыын мыйгааның
Эъдин сыра каапкаш,
Улуг сөөгүн аксындан бүлгүрүпкеш,
Чиңге сөөгүн думчуундан симгирипкеш,
Аъттаныпкаш ыңай-ла болган.
Аъттың даажындан эр-даа тура халып кээп,
Ийи шиште эъдин көөрге,
Чок кылдыр чипкеш,
Бир кижи халыдып бар чыдып-тыр.
- Кижиниң аксында белеткеп алган
Эъдин чип турар кулугугур боор! –дээш,
Карак чивеш аразында
Чеде халып кээп,
Чарын аразындан туткаш,
Эзериниң башкы бажын орта,
Баарын чуура ыя-ла берип-тир эвеспе.
- Тын авыра,тын авыра,
Сээң адаң-дыр мен, оглум!
Сен белен эът шиштеп каан бооруңга,
Чипкеним шын! –деп алгырып чыдып-дыр.
Аксын-сөзүн чугаалажып тургаш,
Ийи адашкы таныжып ап-тыр.
Ийи адашкы чанып келген.
Чанып келгештиң, өөнге кире бергеш,
Эрткен-барган төөгүзүн чугаалажып,
Тоожуп олурган чүвези иргин.
Биеэги ийи кадайының
Кылып турган буруузун
Бокту-Кириш ам чаа билгеш:
- Далаш ботту човадыр,
Даг аътты човадыр дээн,
Чүвениң агын, каразын,
Чөвүн, буруузун ылгап билген болзумза,
Эки кадайым сеңээ
Ындыг түрег кайын таваржыр – деп
Ужур-шынын сөглеп,
Эпке-чөпке кирип турган чүвең иргин.
* * *
Орта чурттап-ла туруп берип-тир.
- Бо оолга таарыштыр мундурар аът чок,
Аътты кайыын тып берип көөр чоор? – деп,
Бокту-Кириш чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Шивишкин кадай олургаш:
- Дөө чыткан бош дагның белинге,
Ол дагны тура тепкилеп,
Шилги бе төрүп чытканын көрдүм,
Ооң кулунчаа аът болур ирги бе? –
Деп чугаалап олурган.
Биеэги оолга:
- Ол кулунчакты барып көрбес сен бе? – деп,
Адазы чугаалап-тыр эвеспе.
Биеэги оол баарга,
Шилги кулун дешкилеп турган.
«Кай, мени аът кылдыр мунзун дээш,
Айтып турар чүвези бо чоор бе? – дээш,
Челинден барып тудуп алырга,
Доңгайты шелип каапкаш, ыңай бооп-тур.
«Мал эвес чүве эвес бе оң!»- дээш,
Аалынга кээрге адазы,
Алдан кулаш сыдымны уштуп берип-тир.
Кылаштап келгеш,
Шилги кулунну шалбалаптар орта,
Чаваа чарыжы хире черге
Чара-чире сөөртүп барып тура дүжүп-түр.
Чедип алгаштың аалынга келген.
Адазының арт болган эзерин эзертеп,
Шөл болган чонаан чонап туруп-тур.
- Иеден төрээ-ле колдуумга,
Колун-даа тыртып көрбээн чүве ийик мен,
Ооргамга эзер-даа салдырып көрбээн чүве ийик мен.
Дывылап мөөрүм чадавас,
Белеткенип, боданып алгаш, мун! – деп,
Аъды чагып турган чүвези иргин.
Муна-ла каапкан.
- Бектендиң бе, туттундуң бе? – деп-тир.
- Бектендим, туттундум! – дээрге,
Мөөй-ле берип-тир эвеспе.
Та чеженге, та кажанга мөөп келген чүвези,
- Өлүрер чүве болзуңза дүрген олүр,
Өлүрбес чүве болзуңза доктаа! – деп
Кыйгы салып-тыр.
- Адаң саарын каккан эвес,
Мээң саарымны хүн чайыннандыр чара шаавыт,
Иең чырыын тырткан эвес,
Мээң чырыымны кулак дажынга чедир
Чара совут! – дээрге,
Алдын допуржак кымчызы-биле
Саарындан хүн чайыннандыр чара шаапкаш,
Аксын кулак дажынга чедир чара сопкан.
- Сеңээ мен аът-даа бооп шыдадым,
Меңээ сен ээ-даа бооп шыдадың – дээш,
Аъды тура дүжүп-түр эвеспе.
Дүжүп келгештиң көрдүнүп,
Шүгдүнүп олурарга,
Өштүнүң эъди кырызында ораашкан,
Дөңмээниң эъди чодазында ораашкан
Олуруп-тур эвеспе.
Адазының эм-шагаан оъду-биле
Эмнени тыртып алган.
Оолдуң бодунуң адын адаар,
Аъдының адын адаар дээштиң,
Он чүктүң он мергенин,
Беш чүктүң беш мергенин чыып турган.
- Оолдуң бодунуң адын,
Аъдының адын эки адаан кижиниң
Эктин ажыр шаңнаар деп турган чүвең иргин.
Ынча мергеннерден ону адаар кижи чок,
«Мен-не хоржок мен.
Мен-не хоржок мен»- дижип,
Шуужуп эртип туруп-тур эвеспе.
Адак сөөлүнде даянгыыштыг
Көк баштыг кадай кылаштап келген:
- Мен-даа хүнүм манаан,
Хүүрээм даянган кадай мен.
Эки адааш эктим-даа ажыр
Шаңнатсымза чүү боор,
Бак адааш бажым-даа
Кестирзимзе чүү боор,
Адап көрейн – деп-тир.
Ынчангаш кадай тура,
Хүмүш чугенин чүгеннеп,
Үжен үш хөндүргезин хөндүргелеп,
Үжен үш кудургазын кудургалап алгаштың,
Аъттаныр деп белеткени берип-тир.
- Хан-Шилги аъттыг Хан-Чеңгей дизе
Кандыг ирги? – деп-тир.
- Болур, тааржыр чүве-дир! – деп,
Хөйден чөпшээреп турган.
Ол кадайны дүнениң-не
Ак энчек-биле шуглаар,
Дүнениң-не калчан ак хойнуң
Эъди-биле сүүзүннедип хондурар,
Мындыг кончуг тамчыктыг
Кижи бооп-тур эвеспе аан.
Ынчангаштың Хан-Чеңгей эртен
Даң бажында дыңнап чыдарга:
- Бистиң бо оглувуска
Кудалап бээр дээрге кижи-даа чок,
Чиге соңгу чүкте
Улуг Сарыг-Хаан деп кижиниң
Алдын дангыназын кудалап бээр дээрге,
Ооң шүүдели кончуг берге-дир ийин – деп,
Адазы мынчап чугаалап чыткан.
Иези чыткаштың:
- Херек чок чүве домактанма,
Дыңнап каапса,
Анаар улчуур, тениир – деп
Чыткан чүвези иргинем.
Оол-даа эртен туруп келгештиң:
«Авай, ачай бертен силерниң
Чугаалашкан чүвеңер чуу чувел? – деп
Айтырып туруп берип-тир эвеспе аан.
Ол-бо хөрлээш-даа чадап кааштын,
Бокту-Кириш шуут-ла чугаалап берип-тир.
- Сарыг-Хаан деп кижиниң
Алдын даңгыназы бар,
Ол болза берге, кадыг чер болгай.
Анаар баар болзуңза,
Эр бодуң эптерээр,
Чаш бодуң чанчараар болгай, оглум» - деп
Тур эвеспе аан.
«Чок, мен чорувушаан чоруур,
Барбышаан баар кижи мен» - деп
Туруп берип-тир эвеспе аан.
Бокту-Кириш:
- Канчаар дээр, чоруп-ла тур сен, оглум – дээрге,
Аъдын даш кылдыр соодуп,
Дага кылдыр баглап,
Төнмес хүнезинин кылып берген
Чүве-дир эвеспе аан.
Адазының кадыг кара чазын чүктээш,
Кайбыр кара хожуулазын азынгаш,
Хан-Шилги аъдын мунгаш,
Чиге соңгу чүгүн көрүп,
Хап-ла берип-тир эвеспе аан.
Бедиктиң белинге тепсип,
Чавыстың бажынга тепсип,
Ужудуп, халдып,
Та кажанга, та чеженге
Чоруп турган чүвези иргин.
Карак четпес сарыг ховунуң ортузунда
Тос аът долганып четпес
Дордум шагаан ак өргээ
Турган чүвең иргинем.
Хап чеде бээрге,
Эжииниң аксында
Үш демир терек баглааш туруп-тур.
Эң ортаакызынга аъдын
Баглай соп кааш,
Өгге кире халып кээп-тир эвеспе аан.
Бир шивишкин кадай,
Ооң кыйыында ай, хүн херелдиг
Алдын даңгына олуруп-тур эвеспе аан.
Орта амыр-мендизин айтыргаш,
Дүү чарыкка олуруп ап-тыр эвеспе аан.
Шивишкинни:
- Ол оолга үжен кижи төтпес
Үңгер шара ишти хойтпактан
Кудуп бер, кадай – деп-тир эвеспе аан.
Ужен кижи тотпес,
Унгер шара ишти хойтпакты
Кудуп берген чүвең иргин.
Хок кылдыр пактааш,
Чартыын чара хемиргеш,
Элгииргээ аппарып каан чүвең иргин.
- Бо өгнүң ээзи кай барган,
Кым деп кижил? – деп
Айтырып олуруп-тур эвеспе аан.
- Биче-Хаан деп кижи, мээң адам болур.
Сарыг-Хаан деп кижиниң аалынче
Олча хайып чоруткан кижи чүве,
Олчаан чиде берген – деп
Чугаалап олуруп-тур эвеспе аан.
Орта хонуп дүжүп,
Ай, хун херелдиг алдын даңгынаның
Эртем-шидизин билип магадап,
Эп-сеткили тааржып,
Ишти-хөрээн чугаалаажып,
Хонган чүвең эргинем.
Ол хүн Биче-Хаанның соонче
Хан-Чеңгей чоруур болу берип-тир эвеспе.
Ол даңгына олургаш,
Бир теве таваа курут ап берип-тир.
«Бир чартыын бодуң чиир сен,
Бир чартыын мээң ачам
Дириг турза аңаа бээр сен» - деп-тир эвеспе аан.
Хан-Чеңгей-даа Хан-Шилгизин мунуп алгаш.
Чиге соңгу чүгүн көрүп алгаш,
Чоруп-ла каан чүвең иргин.
Та кажанга, та чеженге
Чоруп олурган чүвези.
Карак четпес сарыг ховунуң ортузунда
Кижи бе дээрге хараган-даа ышкаш,
Хараган бе дээрге кижи-даа ышкаш,
Чүве шимчеп хайнып туруп-тур эвеспе аан.
Чедип келирге, түк-түмен амытан
Шимчеп турар кончуг улуг
Кода-хоорай бооп-тур эвеспе аан.
Хап келгеш, аъдын баглап кааш,
Улустуң аразынче кылаштап
Кирип кээп-тир эвеспе аан.
Ортузунда ийи кижи
Тутчуп турган чүвези эргинем.
Бир кижини көөрге,
Бир чартыында ужа берейн дээш,
Бир кырызынга ылдыртынып,
Туруп-тур эвеспе аан.
«Дөө элеңейнип-теңдиңейнип
Тудуп турар ким деп кижил,
Ындында октаар чеде берген
Кым деп кижил?» - деп
Айтырып-тыр эвеспе аан.
«Элеңейнип турар Биче-Хаан деп кижи-дир.
Октаар чеде берген кижи
Дээр оглу Демир-Моге деп кижи-дир! – деп-тир эвеспе.
Сандайланып олуруп алгаш,
Ырзаңайнып, каттырып-каттырып,
Тонун уштуп олурган чүвең иргин.
Доора турган чон:
«Чүү чүвези ирги?» - деп
Коргумзурап, сестимзиреп туруп-тур эвеспе аан.
Хан-Чеңгей тура халааш,
Халып барып ийи кижиниң
Ийи чарын аразындан туткаш,
Адыра соп ап-тыр эвеспе аан.
Биче-Хааны доңгайты чедивиткеш,
Дээр оглу Демир-Мөгениң
Ийи бутан туткаш,
Чаваан чара соккаш,
Айлык, чылдык черже шывадавыткаш,
Биче-Хаанны колдуктап алгаш,
Кылаштап чоруй барып-тыр эвеспе аан.
Аппаргаш, уруунуң берген
Теве таваа курудунуң
Чартыын берип-тир эвеспе аан.
Чипкештиң Биче-Хаан тодуп, семирип,
Биеэги боду болу берип-тир эвеспе аан.
Хан-Чеңгей бир чартыын боду база
Чип алгаш, биеэгизинден-даа
Шыырак болу берип-тир эвеспе аан.
- Кайыын келген, чүден келген
Мындыг ачылыг, буянныг кижи сен,
Мээң амы-тыным ап турар? – деп
Айтырып-тыр эвеспе аан.
- Бурунгу чүктен келген
Хан-Шилги аъттыг Хан-Чеңгей деп кижи мен.
Силерниң урууңарга ужурашкаш,
Силерни мында келген деп дыңнааш,
Силерге дузалажыыйн – дээш,
Чедип келген кижи мен.
Мында алыксаан чүвеңер
Чүү чүвел? – деп
Айтырып олуруп-тур эвеспе аан.
- Сарыг-Хаан деп кижиниң
Ай, хүн херелдиг алдын даңгыназын
Алыйн дээштиң мынчап турган кижи мен.
- Алыксаан ай, хүн херелдиг алдын даңгынанны
Ам ап ал – деп, Хан-Чеңгей
Биче-Хаанга чугаалап-тыр эвеспе аан.
- Адаан-мөөрей силерде болган соңгаар
Албайн канчаар, оглум – дээн чүвең иргин.
Тос аът долгандыр четпес
Дордум шагаан ак өргээзин тип берип,
Эдиниң ортузундан эдин үзүп,
Малының ортузундан малын үскеш,
Хүннүң экизинде, айның чаазында
Уруун бериптип-тирлер эвеспе аан,
Биче-Хаан биле Хан-Чеңгей көжүрүп алгаштың,
Аал-чуртунче чанып чоруп берип-тир эвеспе аан.
Биче-Хаан аал-чуртунга чедип келгештиң:
- Мени бо хире кызыл тынымдан дузалаан оглум,
Чүнү алыр сен? – деп айтырып олурган чүвези эргин.
- Урууңарны алыр мен – деп,
Хан-Чеңгей чугаалап олурган чүвези иргин.
- Мен-даа күзелдиим-биле бээр-дир мен, оглум.
Курбусту-Хааннын эң биче оглу дээштиң
Аът бажы дег алдын,
Бөру бажы дег мөңгүн
Суй-Белек берген чүвейик
Ол-ла сээ кончуг шириделдиг болур боор
Деп бодавас болзунза,
Ап-ла тыр сен ийин, оглум – дээн чүвең иргин.
Хан-Чеңгей: «Ол хамаан бе, албышаан алыр мен» - деп
Олурган чүвези эргинем.
«Андыг-дыр» - дээштиң,
Хүннүң экизинде, айның чаазында
Хан-Чеңгейге уруун дужаап берип-тир эвеспе аан.
Хан-Чеңгей биеэги уругну алгаштың,
Чуртунга чанып келгеш,
Аалынга келгештиң,
Улуг уйгузун удуп чыдып берип-тир эвеспе аан.
Эртенинде кончуг улуг хар
Хана ортузундан кылдыр чаап каан.
Өөн долгандыр кончуг улуг истиг аьттыг кижи
Долгандыр чортуп каан бооп-тур эвеспе аан.
Хан-Чеңгейни ара албатызы оттуруп чадап кааш,
Кырын орта от окулуптарга,
Тура халып кээп-тир эвеспе аан.
Хан-Чеңгей:
- Чүү болду, кандыг болду? – деп
Айтырып туруп-тур эвеспе аан.
- Кончуг улуг хар чагган,
Кончуг улуг истиг аъттыг кижи
Өөңну долгандыр чортуп каан-дыр – деп,
Кадайы чугаалап-тыр эвеспе аан.
Хан-Чеңгей өөнден үне халып келгеш,
Коданын долгандыр карарты эжип каапкаш,
Өөнге дедир кирип келгеш,
Шайлап олуруп-тур эвеспе аан.
- Үвүм чип үвүрере тоткан,
Авым чип авырара тоткан
Кулугур бээр үн,
Кара баарың кадай, бодай адыптайн!- деп
Алгы эвес алгы-кышкы
Дыңналган чүве иргинем.
Хан-Чеңгей кадыг кара чазын,
Кайбыр кара хожуулазын туткаш,
Үне халып кээп-тир эвеспе аан.
Болчатылыг бора тейниң бажында көөрге,
Кончуг алдын кижи олуруп-тур эвеспе аан.
Хан-Чеңгей:
- Удур келген сеннен болур бе,
Уткуй келген меннен болур бе? – деп
Айтырып туруп-тур эвеспе.
Алдын кижи:
- Кара баарың чат, кадай адыптайн! – деп
Алгырып олуруп-тур эвеспе аан.
Хан-Чеңгей үжен допшулуг өөгүн чешкеш,
Аптара болган ак чаагай хөрээн
Ажа соккаш олуруп берип-тир эвеспе аан.
Алдын кижи Хан-Чеңгейни адарга,
Огу ооң баарынче карыш хире кадалып
Кире берген-дир эвеспе аан.
Өөнче хан сыкырып кире халып кээрге,
Кадайы сарыг-кидис-биле
Бөөшкуннеп берген чүвең иргин.
Хан-Чеңгей:
- Кара баарым кадай аткан кулугур.
Кара баарын чат,
Кадай-бодай адыптайн! – деп алгырып,
Кадыг кара чазын,
Кайбыр кара хожуулазын кезей соккаш,
Тырттынып, кезенип-ле келген-дир эвеспе.
Кадайы тургаш,
- Чүзүнче адар деп бодап тур сен? – деп
Айтырып-тыр эвеспе аан.
- Кара баарымче аткан кулугурнуң
Кара баарынче адыплаткай мен – деп-тир эвеспе аан.
- Чеже-даа баарынче атсыңза хоржок,
Айда тудушкан алдын удазынын үзе адывыт – деп-тир эвеспе.
Хөрээнче адыычаңнап чыткаш,
Айда тудушкан удазынын
Үзе адып бадыптарга,
Кара чернин сиртиледир,
Көк дээрин чыжырадыр
Өлуп аңдарлып бады барып-тыр эвеспе аан.
Хан-Чеңгей:
- Ам меңээ дыңныр чүве чок болду эвеспе – дээш,
Ийи айның алдан хонукта
Удуур уйгузун удуп чыдып ап-тыр эвеспе аан.
Бир-ле эртен ары-хораазы туруп кээрге,
Биеэгиден-даа артык улуг хар чагган,
Биеэгиден-даа артык улуг истиг
Аъттыг кижи өөн долгандыр чортуп каан
Чыдып-тыр эвеспе аан.
Оттуруп, канчап-даа чадап кааш,
Бажының кырынга от салып тургаш,
Оттуруп ап-тыр эвеспе.
Хан-Чеңгей тура халып келгеш:
-Чүү болду, кандыг болду? – деп
Айтырып-тыр эвеспе аан.
Кадайы тургаш:
- Кандыг кончуг уйгулуг,
Канчап барган кончуг кижи боор сен?
Биеэгизинден-даа артык улуг хар чагган,
Биеэгизинден-даа артык улуг истиг аъттыг кижи
Өөңнү долгандыр чортуп каан
Чыдыр – деп-тир эвеспе аан.
Үне халааш коданын долгандыр
Карартыр эжип каапкаш,
Өөнге кирип келгеш,
Бир аяк шай ижип олурда:
- Кара чаңгыс дуңмам өлурген, кулугур, бээр үн!
Кара баарын чат,
Кадай-бодай адыптайн! – деп
Алгы эвес алгы,
Кышкы эвес алгы
Дыңналып-тыр эвеспе аан.
Хан-Чеңгей үне халып келгеш, көөрге,
Болчатылыг бора тейниң кырында кончуг хүлер кижи
Олуруп-тур эвеспе аан.
- Удур келген сеннеп болур бе,
Уткуп келген меннеп болур бе? – деп,
Алгырып туруп-тур эвеспе.
Хүлер кижи тургаш:
- Кара баарын чат,
Кадай адыптайн! – деп-тир эвеспе аан.
Хан-Чеңгей үжен допшулуг өөгүн чешкеш,
Аптара болган ак чаагай хөрээн ажа соккаш,
Олуруп берип-тир эвеспе аан.
Хүлер кижи адарга,
Кара баарын өттур деггеш,
Ооргазындан огунуң бажы
Уштунуп кээп-тир эвеспе.
Хан-Чеңгей хан сыкырып. доңгая дүжүп,
Өөнге кире халып кээрге,
Кадайы сарыг-кидис-биле бөөшкүнней
Тыртып берген чүве иргин.
Хан-Чеңгей кадыг кара чазын,
Кайбыр кара хожуулазын ап алгаш,
Үне халып келгеш:
- Кара баарым кадай аткан кулугур,
Кадай-бодай адыптайн! – дээш,
Тырттынып, кезенип туруп-тур эвеспе аан.
Кадайы тургаш:
- Чүзүнге адайн деп бодап тур сен? – деп,
Айтырып-тыр эвеспе.
- Кара баарымче аткан кулугурнуң
Кара баарынче адыплаткай мен – деп-тир эвеспе аан.
- Чеже-даа кара баарынче адар болзуңза хоржок,
Хунде тудушкан хүлер удазынын
Үзе адывыт! – деп-тир эвеспе аан.
Кара баарынче арныычаңнап чыткаштың,
Хүнде тудушкан хүлер удазынын
Үзе адып бадырыптып-тыр эвеспе аан.
Хүлер-Мөге кара черин сиртиледир,
Көк дээрин чыжырадыр,
Тепкиленип өлүп дүже берип-тир эвеспе аан.
«Ол боор ийин кулугурну,
Ам меңээ дыңныр чүве чок болду эвеспе аан» - дээштиң,
Өөнге келгеш, шайлап олурда,
Чер-дээр кызаалажып-кыстынчып кээп-тир эвеспе аан.
Үне-халып келгеш:
«Ордузунга ордулаңар, чериңерге саадаңар!» - дээш,
Бир холу-биле өрү иткеш,
Бир холу-биле куду иткеш,
Килдирт кылдыр киир идиптип-тир эвеспе аан.
«Биче-Хаан катым
Курбусту-Хаанның ийи оглу
Кончуг деп меңээ чугаалаан чүве болгай.
Ийи оглун өлүрүп алганым бо-ла-дыр.
Курбусту-Хаан килеңнеп,
Ажынып турары ол-ла-дыр.
Бодунга барып бараалгавааже
Хорожок-тур» - дээштиң,
Хан-Шилги аъдын мунувуткаш,
Кадыг кара чазын чүктээш,
Кайбыр кара хожуулазын азынгаш,
Үстүү оранче ужудуп-халыдып,
Үнүп-ле берген чүвең иргин.
Чыжырт, дазырт-ла дээн.
Бир чаңнык дүжүп-түр.
Кайбыр кара хожуулазының бизинге
Дүжүрүп ап-тыр эвеспе аан.
База бир чыжырт дарс дээш,
Чаңнык дүжүрген.
Эзенгизиниң таваанга дүжүрүп алган.
База бир чыжырт дарс дээш, чаңнык дүшкен.
Алдын довурзак кымчызынга дүжүрүп алгаш,
Ужудуп, халдып үнүп олуруп-тур эвеспе аан.
Кончуг-ла улуг кырлаң
Кара органы кырладып халдып
Олуруп-тур эвеспе аан.
Аъды тура дүжүп-түр эвеспе аан.
- Арбас-турбас аъдым,
Чүге турдуң? – дээш, дүже халааш,
Аъдының ажыргы чырыкы дискээнден
Айыс ап, айтырып туруп-тур эвеспе аан.
Аъды тургаш:
- Бо кырладып орар чүвеңни
Чүү деп бодай-тыр сен? – деп-тир эвеспе.
- Делегейниң сарыг ооргазы-ла деп
Бодай-дыр мен – деп-тир эвеспе аан.
- Эр бодуң эки-даа болзуңза,
Эр угааның андыг багай ийик.
Делейгейниң сарыг ооргазы эвес,
Курбусту-Хаанның ооргазын
Кырладып олурар кижи-дир сен –
Деп-тир эвеспе аан.
- Андыг чүве турганы чүл – дээштиң,
Ооргадан дүжүп алгаш,
Хажыызын өрү халдып олурган чүвези иргинем.
Бажынга чеде бээрге,
Кончуг улуг салдыг ашак чыткан чүвези иргинем.
Ёзулуг чаагай чолукшуп,
Магалыг чаагай бараалгап турган чүвези иргинем.
Курбусту-Хаан:
- Кайыын келген,
Кай бар чыдар оол боор сен? – деп
Айтырып чытканчүвези иргинем.
- Алдыы оран чурттуг кижи мен,
Чер–дээр кызаалажып,
Кончуг килең өжээн болган.
Ынчангаш силерге бараалгап
Келген кижи мен.
Бо чорук-биле чоруп олурумда,
Үш катап чаңнык дүшкен,
Үш огу бо ийин – деп
Көргүзүп олуруп-тур эвеспе аан.
- Эң баштай барган оолду
Чүге өлүрүп кагдың? – деп
Айтырып-тыр эвеспе аан.
- Кара баарың чат,
Кадай адыптайн! – дээш,
Кара баарым кадай адыпкан.
Ынчангаш кара баарынче
Кадай адыплаткан мен
Өлүп-ле калчык – деп олуруп-тур эвеспе аан.
- Ол-даа ол-ла бооп-тур,
Ооң соонда барган оолду
Чүге өлүрүрүп кагдың? – деп олуруп-тур эвеспе.
- Кара баарымче кадай аткаш,
Ооргамче өттүр аткан сорбузу бо-дур – деп,
Арты-иштин көргүзүп олуруп-тур эвеспе аан.
- Чаа, ол-даа ол-ла бооп-тур,
Канчааар дээр боор!
Чер-дээрни мен
Кызаалаштырып турган кижи мен,
Чаңныкты болза мен
Дүжүрүп турган мен.
Чылдың-на ыдыктап чоруур
Хураган-Сарыг, Хой-Бора деп ийи аътты
Ийи оглум чылдың-на тудуп эккеп бээр чүве.
Ийи оол чок, бо чылын ам ыдыктаар дээш,
Алдыы ораннын эрестиг эр
Келир ирги бе? – дээштиң,
Мындыг чүве кылып турган
Кижи мен, оглум, мээң ол ийин аъдымны
Тудуп эккеп берип көр – деп
Олуруп-тур эвеспе аан.
- Кайда туруп турар
Аъттар болур ол? – деп
Айтырып тур эвеспе.
- Чиге соңгу чүкте
Улуг сарыг ховунуң ортузунда
Алдын, мөнгүн кудуктан
Суг ижип турар аъттар чүве – дээн чүвези иргинем.
Хан-Чеңгей-даа:
- Хаан кижи чарыгдаарга,
Карачал кижи олурар эвес – дээш,
Эр-даа үнүп чоруптуп-тур эвеспе аан.
Хан-Шилги аъдын мунуп алгаш,
Хан-Чеңгей-даа чиге соңгу чүгүн көрүп алгаш,
Хап чоруп-ла берип-тир эвеспе аан.
Улуг сарыг ховаа чедип келгештиң,
Ортузунга дилеп чоруурга,
Бир алдын, бир мөңгүн ийи кудук
Чыдып-тыр эвеспе аан.
Даартазында ийи аът маннажып келгеш,
Хонук черден колдуксуг,
Дүштүг черден дүдүксүг чыдып ап каавыткаш,
Долгандыр дээригеп маңнажып туруп-тур эвеспе аан.
Хан-Чеңгей чыткаштың,
Кудуктуң ээзи бооп,
«Арта чыдыыргап маңнажып турар,
Бо кулугурлар, катканнай када берейн адырам,
Соолганнай соглу берейн адырам» - деп
Алгырым чыдып-тыр эвеспе аан.
Ийи аът кудуктуң ээзи
Килеңнеп турар чүве турганы чүл – дээштиң,
Маңнажып келгеш, ийи кулаан кызып алгаш,
Ийи кудукче бажын суп алгаш,
Пактай-ла берип-тирлер эвеспе аан.
Хан-Чеңгей тура халааш,
Ийи холу-биле ийи аъттың
Ийи кулаандан туткаш,
Олуруп тур эвеспе.
Ийи аът-даа теткилеп алгаш,
Ыңай-ла бооп-тур эвеспе аан.
Каң хылыш буду-биле теверде,
Хан-Чеңгейниң бели кежиин үзе теп кааптып-тыр.
Бир черге шойундузу уштунуп чаштай берген.
Бир черге хөрээн үзе теп кааптып-тыр.
Бир черге ийи холун узе теп кааптып-тыр.
Борбак бажы-биле ызырып алгаш,
Каңгырткайнып чоруп-ла олуруп-тур.
Ийи аъттың сес даванының
Кылыжы-даа төнүп, улчугуп келгештиң,
Сиригайнып туруп берип-тир эвеспе аан.
Хан-Чеңгей дедир аъттарының изин истеп,
Борбак бажы-биле үдеп,
Чоруп олуруп-тур эвеспе аан.
Бир черге көөрге,
Ийи холу чыдып-тыр.
«Чуртка калган улустуң аскызы-даа ышкаш,
Бо ийи холду» - дээштиң,
Эптей тырткаш, эмненип алгаш,
Чоруп-ла олуруп-тур.
Бир черге кээрге, хөрээ көңдээ берген
Чыдып-тыр эвеспе.
«Улустуң чуртка калган
Шурууну-даа ышкаш,
Хувурай бер бо хөректи» - дээштиң,
Эптей соккаш, эмнени тыртып алгаш,
База-ла чоруп олуруп-тур эвеспе аан.
Бир черге кээрге, шөйүндүзү чыткан.
«Улустуң чуртта калган,
Чеви-даа ышкаш, бо-даа шөйүндүнү» - дээштиң,
Эптей соккаш, эмнени соккаш,
Чоруп-ла олуруп-тур.
Бир черде бел кежии чыткан.
«Бо-даа багай белимни,
Чуртта калган далгыг-ла» - дээштиң,
Эптей соккаш, эмненгештиң,
Биеэги боду бооп алгаш,
Ийи аъдын чуларлааш,
Хан-Шилги аъдынга чедип келгеш, мунувуткаш,
Курбусту-Хаанның чанынга тутсуп келгеш,
Улуг демир баглаашка
Аъттарын баглап кааш,
Хаанга барып:
«Аъттарынарны бо эккеп баглап кагдым, хаан,
Ыдыктап аар силер бе» - деп
Бараалгап турган иргинем.
Хаан ковайып келгеш көөрге,
Шынап-ла, ийи дайзын ышкаш,
Малдарын баглаашта баглап каан турган.
Хаан чыда корга бергеш:
«Че, оглум, ам ыдыктап алдым.
Дүрген салывыт» - деп
Алгырып чыткан чүвези иргинем.
«Кайы чай кыдында ыдыктап аар чувезил
Мындыг дайзыннарын?» - дээштиң,
Ийи аъдын салып чорудупкаш,
«Чаа, ам чанар кижи мен, хаан» - деп
Хаанынга чугаалаан чүвези иргинем.
Хаан чыда:
- Ам чоруум бар, оглум.
Ала тайганың артында
Алдын ала сыын бар, ону өлүрүп,
Ооң кежи-биле мыйызын
Эккеп берип кор, оглум.
Ооң соонда-ла күзелим ханар,
Сен-даа чана бээр сен – деп
Чугаалап чыдып-тыр эвеспе аан.
«Хаан кижи чарыгдаанда,
Карачал кижи олурар арга бар эвес» - дээш,
Хан-Шилги аъдын мунгаш,
Хан-Чеңгей-даа хап чоруп-ла берип-тир эвеспе аан.
Хап-ла орган, хап-ла орган.
Ол хап орарга, улуг ала тайга туруп-тур.
Ол тайганың кырынга ужудуп
Халдып үнүп кээрге,
Ол тайга-биле дең,
Сыын хевирлиг алдынаайып турар
Тайга көстүп турган.
Биеэги тайганы топтап көрүп турарга,
Алдыы көстээзинде
Алдан кижи кадып калган,
Үстүү костээзинде
Үжен кижи кадып калган.
Кончуг алдын сыын
Шелгиленип чоруп турган иргинем.
Боду хой мыяа бооп,
Аъдын аът мыяа кылдыр хуулдургаш,
Харганның бажы-биле халаңгайнып
Терезинниң бажы-биле тендиңгейнип,
Үңгээлеп чедип кээп-тир.
Чоогундан шинчип чыдарга,
Бичии-даа аң дүгү хевирлиг дүк чок,
Хыймазының аксында бичии дүк хевирлиг чүве бар,
Чүрек аксында бичии дүк бар,
Оондаазы шупту хүлер, алдын
Мындыг бооп-тур эвеспе аан.
Кадыг кара чазын тырттынып алгаш,
Чүрек аксында дүгүн шыгаап алгаш,
Мону чассымза, өлур-ле,
Часпазымза, өлурер-ле-дир мен ийин – дээш,
Адып-ла үндүрген, огу баргаш,
Чүрек аксында дүгүн өрттендир киргеш,
Хыймазында дүгүнден
Уштуна берген чүвези иргинем.
Кара черни сиригайндыр,
Көк дээрин чыжырткайндыр
Тепкиленип, өлуп каап-тыр эвеспе аан.
Хан-Чеңгей халып чеде бергеш,
Кежин сойгаш артыныпкаш,
Мыйызын тургаш астып алгаш,
Хан-Шилгизин мунувуткаш,
Хаанче хап чоруп каан чүвези иргинем.
Хаанга чедип келгеш,
Аъдын артынчаа-биле баглаашка баглааш,
«Хереглээн чүвеңерни эккелдим, хаан» - деп-тир эвеспе,
Хан-Чеңгей хаанның ийи оглунуң
Назыда чагдап чадаан
Ийи кончуг дайызынын тудуп эккээрге
Курбусту-Хаан Хан-Чеңгейни
«Өлурге тыны чок,
Өзерге назыны чок амытан-дыр» - деп бодап,
Сестип, коргуп орган чүвези иргинем.
Хаан чыда:
- Мээң-даа күзелим ханды,
Ам чер, чуртунче чана бер, оглум.
Алдын-ала сыыныңның
Ийи мыйызын багана кылып аар сен
Кежи-биле бажыңың дээвиирлеп аар сен.
Ооң соонда алдыыртан аза-даа,
Доорадан доктар-моондак,
Үстүүрден чаңнык-даа,
Хажыызындан хай четкер-даа,
Сеңээ дыынмас болур эвеспе, оглум» - деп
Курбусту-Хаан чагып,
Чугаалап чыткан чүвези иргинем,
Күжүр Хан-Чеңгей-даа
«Ындыг-дыр» деп чөпшээрээш,
Аалы алдыы оранче хап бады келгеш,
Алдын ала сыынның мыйызын
Багана кылгаш, кежин дээвиир кылгаш,
Бокту-Кириш адазын Өлчей чаяаты кылгаш,
Ха-дуңмазы, ада-иези-биле кады аал-коданынга
Үстүннен чаңнык дыынмас,
Дооразындан доктар-моондак чок,
Хажыызындан хай-четкер дыынмас,
Шенектигге шелдирбес,
Майыктыгга бастырбас,
Чарын-төштуң алдынга чытпас,
Чаактыгга чаргызын алыспас эр,
Оюн оя чурттап,
Чигин чире чурттап
Туруп ап-тыр оо!
Ол ында барды,
Мен мында келдим!