Тозан харлыг Тоӊгаадай ашак,
Чеден харлыг Чеӊгээдей куруяк чоруп-тур.
Ашак-кадай ууттунмас улуг малдыг,
Ууттунмас улуг эттиг чүвеӊ иргин.
Шыяан, ашак биле кадай:
«Ону чиир оглувус бар эвес,
Ону чиир кызывыс бар эвес»— дээш,
«Улуг хүреӊ бугавысты соп чиили, ашак»— деп,
Кадай чугаалап-тыр.
Инектиӊ баштыӊы улуг хүреӊ буга
Тозан кулаш дурт сынныг буга бооп-тур.
Буганы он беш хонукта соккаш,
Дөгерип ап-тыр, ашак-кадай.
Ашак биле кадай буганы
Бир чылдыӊ дургузунда
Амыдырап чип кээп-тир.
Буганыӊ чаӊгыс дөӊмек сөөгү
Артып калган чүвеӊ иргин.
Ону доорап, быдаа кылып ишкеш,
Буганыӊ довуун кадай доораан эът-биле кады
Сыырыпкан чүвеӊ иргин.
Ол кадай ол довукту чиген соонда,
Дүн бүрүзүнде, хүн бүрүзүнде
Ишти-хырны улгадып турар апарып-тыр эвеспе.
Адак, бышкаа аартап,
Ай, хүнү чоокшулап олурар бооп-тур.
Чаа, ол кадайныӊ ишти-хырны
Аарый берип-тир эвеспе.
Тозан харлыг Тоӊгаадай ашак
Улуг-бичени
Чагырган сайыт-дүжүмет
Ара-албатыны чыып туруп-тур.
Кадайныӊ эъди бүдүн ай иштинде
Аарып келип-тир.
Кадай оон божупкан чүвеӊ иргин.
Оол уруг төрээн,
Оол төлден улуг уруг болган чүвеӊ иргин.
Биеэ өгге азыраарга, эптешпес боорга,
Аалыныӊ эдээнде ханы ойнуӊ иштинге
Кавайлаарга чеден элик кежи
Чөргек болуп чедишпейн турган.
Оолду сайыт-мыйыт чагырган,
Арат-куруяк улустар бүрүнү-биле
Кадагалап, эмискиктеп азырап турган.
Кадайны база аӊгы азырап, ажаап турган.
Тозан харлыг Тоӊгаадай ашак
Дөрт кодан малды бүдүн бүдүнү-биле ажырып,
Арага-хымызап турган чүвеӊ иргин.
Ол оолду алды айда азыраарга,
Айлывас-даа, мандывас-даа,
Чеди айда азыраарга,
Чер-даа баспас мындыг бооп-тур оо.
Тозан харлыг Тоӊгаадай:
«Чеден харлыг кырган куруяк
Төрүп чораанын кым көрген боор,
Шулбус, маӊгыстан сааттанган кадай-дыр бо»—деп
Кончуп олурган.
«Кавайда кавайлап каан уруг болза,
Доӊгайты каггаш,
үш чылдык черже көже бергей эртик,
Ойда кавайлап кааны кончуг-дур»—деп олурган иргин.
Чаа, тозан харлыг Тоӊгаадай ирей
Хараган дег малын хоозурадыр бөлүп келгеш,
Бош даг дег кара аскырынга
Эт-севин чүдүрүп туруп-тур.
«Тозан харлыг-даа болза,
Кижиниӊ төрүп каан,
Алдын хааржаан ажыдып,
Төрээн төлү кончуг-дур»—дээш,
Кылаштап чеде бергеш,
Хөрээниӊ шидиишкинин чежипкен иргин.
Ашак биле кадай чиге соӊгу чүктү көргеш,
Көжүп чорупкан-дыр.
Кырны ажыр көже берген,
Бош даг дег кара аскыр кээп дүшкеш,
Ууп чадап, дывылап чыткан-дыр.
«Адыр кулаа көзүлбээже безин
Чүдүрүп каарга, ууптар мал болбас бе?»— деп,
Ашак кымчы-биле соп турган иргин.
«Эки эрлик кижи соонче
Хая көрүнмес чүве бе?»—деп,
Кадай чугаалап турган иргин.
Ашак хая көрнүп көөрге,
Демги чуртта калган чаш оглу
үш кырны ажыр сунгаш,
Кара аскырныӊ кудуруундан
Тыртып алган чыткан-дыр.
«Ачылыг адам биле ачылыг ием,
Төрүүрүн төрээш, мээӊ арыг күжүмнү,
Ачы-шынарымны көрбес силер бе?»—деп чыдып-тыр оо.
«Аа, көрбейн канчаар бис, оглувус»— дээш,
Ашак биле кадай эрги чуртунче дедир
Көжүп чедип келип-тир.
Улуг өөн өг орнунга тип,
Улуг эдин оран-савазынга шыгжааш,
Олуруп туруп-тур.
Оол дээрге уругга дөмейлешпес,
өөнээ улуг уруг бооп-тур.
Чеже-даа улуг болза,
Беш тонук торгудан эртер бе,
Чеже-даа улуг болза,
Беш киш кежи бөрттү
Кожуп даараар бе?—деп олуруп-тур, ашак.
Беш тонук торгуну тон даарааш,
Эжиндирип каарга,
Чарын калбаа чаштынмас турган-дыр.
Кара киш кежи бөрттү даарааш кедирерге,
Кежеге таваа чаштынмас туруп-тур эвеспе.
«Мындыг улуг уруг
Илдеӊ-шалдаӊ олурарга,
Канчап болур боор!»— дээш,
Тозан харлыг Тоӊгаадай ашак
Ара-албатызыныӊ иштинден,
Бегли кожууннуӊ иштинден
Уран-шевер уругларны чыып келгеш,
Ам идик-хевин, торгу пөстү
Таарыштырып кылып туруп-тур эвеспе.
Назы-хары четпээн чаш оол:
- Чиге соӊгу чүкте чурттап турар
үш баштыг Yүртей-Кара-Маӊгысты өлүргеш,
Курбустуг дээрниӊ уруу
Куу-Ногаан даӊгынаны
Олчалаар мен — деп-тир оо...
- Аа, богда-өршээ, оглум.
Сен болза назы-хар четпээн кижи-дир сен,
үш диптиӊ иштинде
Аӊаа диттир, дыӊныыр чүве чок,
үжен үш дээр безин чадаан чүве-дир.
Чаш уруг сээӊ назыныӊга
Бачыттыг апаар — деп,
Ашак хоруп олурган чүвеӊ иргин.
- Аа, хоржок, черле чоруур мен — деп,
Оол маргыжып турган чүвеӊ иргин.
- Улуг-биче ара-албаты,
Хоруп көрүӊер!— деп, ашак дилеп турган.
Оол черле хоржок болган.
- Харын сээӊ чылгыӊда
Кижи мунар аът чүү барыл?— деп
Айтырып турган.
- Сен мунуп шыдаар болзуӊза,
Мээӊ чылгымда кандыг-даа аът бар-ла чүве.
- Сээӊ бо оран-чуртуӊда
Чаӊгыс оруктуг мал хажывас
Чер бар бе?— деп
Адазындан айтырып олуруп-тур.
- Арзайты деп таӊдыда
Чаӊгыс кес орук бар — деп-тир.
Ол орукче ашак чылгызын хавырар болган.
Оол аӊаа барып көөр бооп-тур.
Ашактыӊ чылгызын ай чартыы он беш хонукта
Арай деп хаалдырып хавырар
Чылгы бооп-тур.
Ашак чылгызын он беш хонукта шуудуп,
Кес орукче хавырган.
Оол көрүп-түр.
Чүгүржүп үнүп эртер
Хендирбелиг мал чок бооп,
Чылгы-даа шуут төнүп турган.
Ашак-даа соондан чедип келип-тир.
- Мээӊ мынча кодан малымда
Сээӊ чүвүр дүвүнге дээп эртер
Хендирбелиг мал чок,
Сеӊээ мундурар мал тыппас мен — деп,
Ашак чугаалап-тыр.
- Аа, мен хаван чадаг-даа бол
Чоруур мен-ийин, ашак — деп,
Оол чугаалап-тыр.
- Харын ары-чаа келир болза,
Холум чадар мен бе?
Будум чадар мен бе?
Харын мээӊ торгун-чемзээм кайыл, ашак?— деп-тир.
- Чаа, оглум, сеӊээ бээр торгун-чемзээм-даа чок,
Бо Арзайты деп таӊдыныӊ чаӊгыс аът оруу бар,
Ол үне бээриӊге, үжен ийи буттуг,
Он алды улуургалыг хаш сарыг даш бар,
Ол дашты шинчилезиӊзе,
Торгун-чемзек, бүгү чүве
Оортан тыптып келир боор оӊ.
Чаа, оол-даа Арзайтыныӊ таӊдызынче
Кылаштап үнүп-түр эвеспе.
Чаӊгыс аът одуруу орук чыткан.
Олче кылаштап үнүпкен.
Ол бар чыдарга, бир пар, бир арзылаӊ чоруп чораан.
Оол-даа инек дег кара даш-биле
Пар биле арзылаӊны соккаш,
Тулуптай сойгаш, кежин
Азынгылап ап турган чүвеӊ иргин.
Ол тайганыӊ эӊ бедиинче үнүп келип-тир.
Келгеш, үжен ийи буттуг,
Он алды улуургалыг,
Сес даспылыг хаш сарыг дашты
Шинчилеп көрүп туруп-тур.
Дашты шинчилеп көөрге,
Бир талазында эр кижиниӊ эдилээр
Торгун-чемзек бүрүнү-биле үнер,
Бир талазында эзер-чонак
Бүрүнү-биле үнер даш чыткан-дыр.
Оол-даа ол кургаг арганы ужуруп тургаш,
Хөй хөмүр өжүрүп турган-дыр.
Хөй хөмүрнү өжүрүп алгаш,
Оол ол дашты эзилдир, хайындыр
Хөрүктей-ле берип-тир.
Бир талазындан оолдуӊ
Торгун-чемзек бүдүп,
Бир талазындан эзер-чонак
Бүдүп үнүп-түр оо.
Оолдуӊ торгун-чемзээ ынчангаш
Бүрүн күүсенип турган.
Оол-даа чиге соӊгу чүктү көргеш,
Чоруп берип-тир.
Оол-даа чалгаарап, муӊгарап чоруп туруп-тур.
Оол чоруп олурарга,
Карак чылчырыктап турар
Чайынныг көк таӊды көстүп келип-тир.
«Мен ышкаш чалгаарап,
Муӊгарап чораан кижи
Ол таӊдыны таварып кылаштаар болза,
Харын-даа эртинелиг эт
Чыдар чүве эвес деп бе?»— деп, оол бодаан.
Таварты кылаштап келген иргин.
Бе төрүп каапкаш барган.
Чаргажын-даа чара теппээн чыткан.
Кулуннуӊ чаргажын оол
Холу-биле чара тыртыптарга,
Чаш шала кулун тендиӊейнип туруп келип-тир.
Кулунну шинчилеп көөрге,
Туӊгус бе төрүп каапкаш барган.
Эки аът болур хирелиг кулун турган.
Ол чаш кулунну тендиӊнеди эдертип алгаш, чоруп каап-тыр.
Ол чоруткаш, үш хемниӊ белдири болур черге келгеш,
Улуг чадырны туткаш, боду олуруп алгаш,
Улуг кажааны туткаш,
Демги кулунун чыттырып каап-тыр.
Чаа, ол оол үш хемниӊ сигенин
Кызыл холу-биле чулуп сарааттааш,
Демги кулунун азырап эгелээн.
Ол кулунну алды айда азырап кээрге,
Айлывас-даа, мандывас-даа,
Чеди айда азыраарга, чер-даа баспас,
Демги чаргажыныӊ иштинге чытканындан
Дорайтап турар мындыг болуп-тур.
«Аа, хувурай бер,
Олут кижиге чугаа болган.
Чорук кижиге саат болган
Хей эвес бе бо?»— деп-тир.
Кулунну кажаазындан көдүргеш,
Күстүктүр октааш,
Торгун-чемзээн куржангаш,
Чиге соӊгу чүкче базыпкан-дыр.
Оол үш хемни эрте кылаштай бергенде,
Сактырга, чер-дээр аксын эртип келген ышкаш
Сагындырып турган.
Оол чоруп олурда,
Хенертен буду аартай берип-тир.
Чели дээрде диргелген,
Кудуруу черде дөжелген
Көк-бора аът оолдуӊ
Соӊгу ээжээнден баскаш,
Турупкан турган иргин.
- Че, эки эш, мени азыраарын азырааш,
Арыг-шыыраамны чоп көрбеди,
Ачы-күжүмнү чоп көрбедиӊ?
Мени азырап, кадагалап турган чериӊге
Дедир баар сен бе?
Барбас сен бе?—деп-тир.
— Аа, барбайн канчаар, эки аъдым!—дээш,
Куру-биле мойнундан баглааш,
Дедир чоруп каап-тырлар.
Демги улуг чадырынга келип-тирлер.
Келгеш, оол көдүрүп алган алдын чүгенин
Аъттыӊ бажынга суп-тур эвеспе.
Сарбаа чаваа бооп-тур эвеспе.
Эзерниӊ чонаан салып турган.
Шүрүлеӊнеп турган-дыр.
Эзерин каап көөрге,
Кыжаараӊнап турган, үш харлыг аът бооп-тур.
Колун, чиримин бүрүн тыртып кээрге,
Сес диштер хереп келген турган-дыр.
— Аксым доӊ эмдик,
Ооргам эзер билбес, эге-эмдик—деп,
Аът оолга чугаалап-тур.
Оол-даа аъттыӊ демир киженин адыргаш,
Оол аъттаныр эзеӊгизин тепкеш, аъттанып-тыр.
Ажыргы эзеӊгизин чандыр соора тептинерге,
Көк дээрин хөккүӊейндир,
Кара дээрин хаккыладыр,
Мөөп үнүп-түр эвеспе.
Бир айныӊ үжен хонукта
Хаттыӊ кааӊайндыр хадыырын санап чоруп-тур.
Бир айныӊ дургузунда
Сугнуӊ хоругайндыр агарын санап, мөөп чоруп-тур
Шак ооӊ аксын тыртып, оожургадып кээп-тир.
Оолдуӊ ийи холу чүген дынынга ылчырап,
Ийи балдыры эзеӊги баанга ойлуп каап-тыр эвеспе.
«Мээӊ моомга арга-дуза болур чүве
Чүү ирги?»— деп,
Карыш бистиг оттуун ажыдып,
Көрүп туруп-тур эвеспе.
Оттуктуӊ иштинге эжелиг эм шагаан,
Ожалыг дом шагаан оът боду
Ботталып үнген чораан,
Шак ооӊ-биле эмненип олуруп-тур.
Оъттуӊ сывы оолдуӊ адыжын ортузундан
Бир илиг, ийи илиг үнүп кээп турган.
Оъттуӊ сывын кезип октап,
үш шактыӊ иштинде
Эмненип олуруп-тур эвеспе.
Оол-даа аъжын-чемин чип алгаш,
Аъдын мунгаш, соӊгу чүкче
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Оол-даа чиге соӊгу чүктү көргеш,
Хаптарга, хат-казыргы дег
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
Чиге соӊгу чүкте чурттап олурган
үш баштыг Yүртей-Кара-Маӊгыс
Чугаалап олуруп-тур.
Үүртей-Кара-Маӊгыс Күчү-Түрлүг мөгезинге:
«Тозан харлыг Тоӊгаадайныӊ,
Чеден харлыг Чеӊгээдейниӊ
Балдыр-бээжек оглун назы-хар четпээлекте,
Базып каап көр»—деп чугаалап олурган.
Чаа, хаан-деӊгер чарлыындан эртер эвес,
Күчү-Түрлүг Mөгe кара саар идиин кеткеш,
өндүр тайга дег кара аъдын мунгаш,
Хап-ла каап-тыр оо!
Оол-даа хап-ла олурган.
Дези-биле деӊге аккан,
Ханы-биле кады аккан
Калчаа далай агып чыдып-тыр оо.
Ол далайныӊ ортузунда
Бошкурга кушкаш бажы дег
Ак көвүк көстүп-түр.
«Шымда-декте, мээӊ соомдан
үш аал салдан салгаш,
Бирээзинге эзер-чонааӊ, эдик-хевиӊ салгаш,
Бирээзинге бодуӊ торгун-чемзээӊ-биле олурувут».
Ол далайга киргеш,
Оол дүнү-хүнү-биле эжиндирип,
Үш ай чартык хиреде чоруп кээп-тир.
Эки аъдыныӊ адаа аартап,
Кудурук, кулаа шымнып олурар бооп-тур.
«Эки эрлик кижи соонче
Хая көрнүр ужурлуг-дур, эш»— деп,
Эки аъды чугаалап-тыр оо.
Оол хая көрнүп көөрге,
Ийи салды дөгере пактааш,
Куруг салды орту киир
Далайныӊ кара мезили пактай берип-тир.
«Чыдыг кара мезил-биле кижи
Адаан-мөөрей кылыр бе?»—дээш,
Бажын салга чылча шаап,
Оол бадырыпкан чүвеӊ иргин.
Ол далай мезилдиӊ ханынга
Хан далай бооп агып, бадып чыткан.
«Чаа, эш, мезилдиӊ сөөгу
Кажан-бир херек апаар,
Четпес черге шыгжа!»— деп,
Эки аъды чугаалап-тыр.
Мугулдур черте мезилдиӊ сөөгүн шыгжап кагган.
Демги бошкурга кушкаш бажы дег ак көвүк
Беш таӊды дег ак көвүк бооп көстүп-түр оо.
Мурнунда турган аъды:
— Чаа, эки эш, бо калчаа далайныӊ ортузунга
Девидеп-мөгедеп чораанывыс-биле,
Сээӊ адыӊны мен адаайн,
Мээӊ адымны сен ада — деп-тир.
- А эът дылдыг мен чүнү билир мен,
Элезин-кулузун дылдыг
Эртине кунну, эки аъдым,
Сен адап көр — деп, оол чугаалаан иргин.
— Сээӊ адыӊ — эрниӊ экизи
Бораадай-Мерген болза кандыгыл?
Мээӊ адым — Бора-Качыга болза кандыгыл?—деп.
Аът чугаалаан.
- Сээӊ-биле бис ийи бо далайныӊ ортузунга
Адын адашкан ужуру,
Соӊгу депки кызыл курт улустар девидезе-мөгүдезе,
Калчаа далай кежерде,
Кадыр таӊды ажарда,
Каты, кат-иезиниӊ адын
Четче адаар ужурлуг.
Чеди айны бүрүн эжиндирип келгеш,
Кургаг черге үнүп,
Соӊгу чүкче хап олуруп-тур оо.
«Үүртей-Кара-Маӊгыстыӊ орук доскуулчузу,
Алдыы, үстүү оранныӊ ээзи
Улуг Хан-Херети куш бар-дыр.
Кичээннп, болгаанып олур!»—деп,
Аъды сагындырып-тыр.
Улуг таӊдыны ашкаш,
Дөвүнчүктеп бадып олуруп-тур.
Хат хадаан ышкаш чүве
Хенертен хоолап-тыр.
Хенертен хиг-дарс дээн соонда,
Хан-Херетиниӊ соӊгу дыргаа
Эзер коӊгазынга таваржып турган.
Башкы дыргаа Бораадай-Мергенниӊ
Огунуӊ дайзазынга таваржып турган.
Бир дыттыӊ бажынга үндүрүп чорда,
«Оранныӊ бошкурга кушкажы
Кижи-биле адаан-мөөрей кылыр бе?»—дээш,
Алдын допуржак кымчызын чаярга,
Хан-Херетиниӊ бажын
Буза шаап бадырып туруп-тур.
«Соӊгу үеде херек апаар,
Хан-Херетини ажаап шыгжа»—деп
Эки аъды база катап,
Сагындырып туруп-тур оо.
Ол дагныӊ хаязыныӊ кара куюнга
Ажаап, шыгжап каап-тыр.
Күчү-Сүрлүг Кара-Mөгe деп кижи
Аржаан-мыяан мыяктааш,
Алдын аастыг көгээржик кылып,
Аржаан сидиин арага кылгаш,
Дергилеп ап-тыр.
Ам-на соӊгу чүкче хап олурган.
Соӊгу чүгүнден Дүжүгети-Хүрү-Мөге
Башкы чүгүнден Бораадай-Мерген чоруп олурган.
«Дүжүгети-Хүрү-Мөгениӊ сузун эрткеш,
Мээӊ кудуруум көргүзүр баглаар сен»— деп,
Эки аъды чугаалап орган.
Чаа, карак четпес сарыг ховунуӊ ортузунга
Ийи эр ужуражып келип-тир оо.
Сунчу байдалын эрте чорткаш,
Бора-Качыганыӊ кудуруун көргүзүр баглап каап-тыр.
Бораадай-Мерген кылаштап келгеш,
Доӊ черни довук дөзүнге чедир,
Кадыг черни кажык дөзүнге чедир баскаш,
Чүстүг сөөк чокка
Бараалгап туруп-тур.
Ийи эр мендилежип-чугаалажып туруп-тур.
— Чаа, авыгайныӊ ат-шолазы кым ирги?
Аал-чурту кайда ирги?— деп,
Бораадай-Мерген айтырып-тыр.
— Мен болза үш баштыг Yүртей-Кара-Маӊгыстыӊ
Нөгер-сөлдер күчүтени мен.
Мен болза чиге мурнуу чүкте
Тозан харлыг Тоӊгаадайныӊ,
Чеден харлыг Чеӊгээдейниӊ
Назы-хары четпээн оглун
Тарып базар дээш, бар чыдыр мен — деп-тир.
Бораадай-Мерген тура халааш,
Дергиде мөӊгүн аастыг көгээржиин чешкеш, эккеп-тир
Өрү, куду өргүп чашкаш,
Дүжүгети-Хүрү мөгеге кудуп-тур.
— Мен арага ишпес кижи мен, дуӊмам — дээш,
Итпек-дытпак чокка ижиптип-тир.
— Чаа, мен ырак-узак бар чыдар кижи-дир мен.
Эп-камдыныӊ чоруу-дур — дээш,
База бирээни кудуп берип-тир.
— Чаа, дуӊмам, ишкенде ижейн,
Эп-камдыныӊ чоруу дээш,
Бирээни кудуп бер — деп-тир.
База бирээни кудуп берип-тир.
— Ам бирээни кудуп бер — дээрге,
Бербейн барып-тыр.
Бирээни көгээржиим аксы кылдыр бердим,
База бирээни эп-камдыныы дээш бердим,
Ам ырак-узак чер чоруур кижи мен,
Ам хоржок мен —- деп-тир.
— Чаа, акым, бир эвес тозан харлыг Тоӊгаадай,
Чеден харлыг Чеӊгээдей кадайныӊ оглу
Мен дижик мен, канчаар сен?
— Сай сөөгүн санап,
Чүстүг сөөгүн санап тургаш,
Өлүрер мен Бораадай-Мергенни — деп чугаалап-тыр.
Көк дээрни хөккүӊейндир,
Кара дээрни хаккыӊайндыр
Дүжүгети-Хүрү Mөгe девип туруп-тур эвеспе:
— Арагаӊны ижер кижи мен — дээш,
Дергиде арагазын былаажы берген.
Арага былаашкан дүлүк-биле
Амыр-соксаал чокка
Хүрежип эгелей берип-тир оо.
Бир айныӊ үжен хонуунда
Амыр-чокка хүрежип келген дээр!
Ийи айныӊ алдан хонукта
Доктаал чокка хүрежип келген дээр!
Үш үжен хонукта үргүлчүлеп,
Турган-дыр дээр чүве-дир оо!
Бораадай-Мерген үш айныӊ үжен хонуунда үргүлчүлээш,
Дүжүгети-Хүрү Мөгени
Көгейни көӊгүрт кылдыр,
Каӊгайны каӊгырт кылдыр
Каап ап-тыр эвеспе.
Бора-Качыга аъды тургаш:
— өлүрге тын чок,
Өзерге назыны чок кижи-дир — дээш,
Ийи чарын ховулунуӊ аразынга,
Оорга ховулунуӊ иштинге
«Мен аштым, эртим!»—деп бижээш,
«Алдыы оранче ак коргулчун кылдыр
Куду бадырывыт»—деп-тир.
Ийи чарын ховулунуӊ аразынга,
Оорга ховулунуӊ иштинге бижээш,
Алдыы оранче ак коргулчун кылдыр
Куду бадырыптып-тыр оо.
Дүжүгети-Хүрүнү өлүргеш,
Эки аъдын изиг оътту оъттавас кылдыр
Изиг тарбы кииргеш,
Соок сугну ишпес
Соок тарбы кииргеш,
Ээзиниӊ торгун-чемзээн дергилээш, салгаш,
Соӊгу чүкче көргеш,
Хап чоруп каап-тыр оо.
Дүжүгети-Хүрү Mөгe
Бир айныӊ үжен хонук хуусаа салгаш,
Үнген кижи турган чүвеӊ иргин.
Үжен хонук хамаан чок,
Үш-дөрт ай эртип турган иргин.
Үш баштыг Yүртей-Кара-Маӊгыс
Мурнунга чээрби сая, соонга чеден сая шериин кииргеш,
Коӊгулуурлуг бора аъдын мунгаш,
Боду үнүптүп-түр эвеспе.
Чаа, Бораадай-Мерген
Көжегелиг көк сынныӊ кырынга үнүп келирге,
Чээрби сая шериин мурнунда киирген,
Чеден сая шериин соонда киирген
Чоруп олуруп-тур.
— Чаа, эки аъдым, канчалза экил?—деп,
Бораадай-Мерген айтырып туруп-тур.
— Чаа, Бораадай-Мерген, дөрт даванымга
Дөрт хылыш кадап алгаш,
Чээрби сая, чеден сая шеригни мен даап көрейн,
Сен адаандан киргеш,
Үш баштыг Yүртей-Кара Маӊгысты
Даап көр — деп, аът чугаалап-тыр.
Аът дөрт хылышты даванынга кадааш,
Кириплеткен-дир оо.
— Кара демир хаккыгайндыр дагжаар болза,
Каӊ демир каӊгырткайнып турар болза,
Бораадай-Мерген Бора-Качыга таваржы берген деп
Билир эвеспе — деп чагып-тыр эвеспе.
Үш дүннүӊ караӊгызында тулчуп туруп-тур.
Кара демир хаккыӊайнып,
Бораадай-Мерген Yүртей-Мергенниӊ
Бажынче кагарга-ла, тутчуп-ла турар бооп-тур.
Бир дыӊнап келирге,
Каӊ демир каӊгырткайнып турар бооп-тур.
Бораадай-Мерген бир көөрге,
Бора-Качыга Yүртей-Кара Маӊгыстыӊ
Адаандан өрү аъды-хылыжап,
Үстүнден куду боду хылыжап
Өлүрүп туруп-тур оо.
Бораадай-Мерген чиге соӊгу чүкче көргеш,
Чоруп каап-тыр.
Yүртей-Кара Маӊгыстыӊ
Чер-чуртунуӊ кыдыынга чедип кээп-тир.
Yүртей-Кара Маӊгыстыӊ чуртунуӊ иштинде
Чүс көк бызаа кадарган
Чылдыктыг черден чыт билир,
Айлыктыг черден аӊдара-дүӊдере билир,
Бызаакай-Тараакай чоруп-тур.
Бораадай-Мерген улуг чадын чадааш,
Улуг чудун дүжүргеш,
Соок деп чүвези инек мыйызы
Чарлып чаштап турар кылдыр соодуп,
Улуг харын чагдырып туруп-тур оо.
Бызаакай-Тараакай хая баарынга,
Хараган баарынга сыӊнып чоруп турган чүвеӊ иргин.
Бораадай-Мерген куштай бергеш,
Бызаакай-Тараакай Мергенниӊ
Чарын аразындан ап-тыр.
Амырга пактап чораан чүвеӊ иргин.
Оозун аксынче суп чыдырда,
Бораадай-Мерген амыргазын уу-чаза
Ууштап каапкан.
«Yүртей-Кара Маӊгыстыӊ улуг чуртунда
Кижиге халдаар чүү барыл?»—деп-тир.
«Үүртей-Кара Маӊгыстыӊ
Куу-Ногаан кадыны төрээнден бээр
Үш хонду»—деп, Бызаакай-Тараакай чугаалаан.
«Ол оолду мен ажаап, азырап турар мен»—дээн.
Үш хонганда, ол оол давыырга,
Шары сирти-биле кылган аргамчы
Дизигайндыр үстүп турар болган.
«Үүртей-Кара Маӊгыстыӊ
Улуг-биче ара-албатызы,
Улуг-биче сайыттары
Чүнү сүмележип турар эвес,
Ону меӊээ бораадап дыӊнап эккеп бер»— деп,
Бораадай-Мерген Бызаакай-Тараакайны дилеп турган.
«Багай бодуӊну эки кижи,
Багай аъдыӊны эки аът
Кылып бээр мен»— деп-тир.
Бызаакай-Тараакай чоруткаш,
Улуг-биче ара-албатыны,
Улуг-биче сайыттарны эргип көөрге,
Удаан тайбыӊ туруп-тур эвеспе.
Оолду ажаап эмискиктеп кааш,
Куу-Ногаан даӊгынаныӊ олурар
Үжен алды көзенектиг,
Даг дег кызыл бажыӊынга кээп-тирлер.
Куу-Ногаан даӊгына Бызаакай-Тараакай келирге:
- Үүртей-Кара Маӊгыстыӊ чуртунуӊ иштинде
Эки дээн чүнү билдиӊ,
Бак дээн чүнү билдиӊ?—деп-тир.
— Тозан харлыг Тоӊгаадайныӊ,
Чеден харлыг Чеӊгээдейниӊ
Назы-хары четпээн чаш оглу
Бораадай-Мергенни мен күзеп,
Көрүксеп олурар кижи-дир мен — деп,
Даӊгына чугаалап-тыр.
— Экиден-даа, бактан-даа чүве билзиӊзе,
Меӊээ сен дыӊнат — деп олуруп-тур.
Чээрби сая шерии-биле,
Чеден сая шерии-биле
Бораадай-Мергенни Yүртей-Кара Маӊгыс
Аглап, бүзээлей берген деп
Дыӊнаан мен — деп, кадын чугаалап олурган.
Кара дээр хаккылаар болза,
Каӊ демир кыӊгыраар болза,
Бораадай-Мерген биле Yүртей-Кара Маӊгыс
Tулчуп турганы ол болур эвеспе — деп, кадын чугаалаан.
Чаа, ындыг-дыр — дээш,
Бызаакай-Тараакай чоруп каан-дыр.
Бызаакай-Тараакай Бораадай-Мергенге
Чедип келип-тир, чедип келгеш:
Улуг-биче ара-албаты,
Улуг-биче сайыды удаан,
Тайбыӊ туруп-тур — деп дыӊнаткан.
— Куу-Ногаан даӊгына силерни
Маргып, күзеп олурар чүве-дир — деп чугаалаан.
Орай, кежээ кылып алгаш,
Бораадай-Мерген Yүртей-Кара Маӊгыстыӊ
Улуг чуртунче кирип эгелээн чүвеӊ иргин.
Куу-Ногаан даӊгынаныӊ
Yжен алды соӊгалыг даг дег
Кызыл бажыӊынче
Чымчак сигенни шылырт кылбайн,
Кадыг сигенни халырт кылбайн
Оожум Бораадай-Мерген кирип-тир оо.
Кирип кээрге, Куу-Ногаан кадын
Өжүн эъди дилингиже,
Чарын эъди чарылгыже
Бараалгап туруп-тур оо.
Ол даӊгына үнген айныӊ шолбанындан херелдиг
Yнген хүннүӊ херелинден чырыткылыг,
Алынгы чажынче алдын-мөӊгүн бадырган,
Соӊгу чажынче шуру-шуугу шургуп өрээн,
Кончуг кайгамчык чараш кадын бооп-тур.
Кадын-биле мендилежип,
Чугаалажып чоруп туруп-тур.
Кадын чигир-чимисти, боова-боорзакты
Бора-калчан иртти олчаанга дүлгеш,
Салып туруп-тур.
Эъттеп-шайлап олурган чүвеӊ иргин.
Кадын-биле хөөрежип, чугаалажып,
Орун чадыын чатчып хонуп-тур оо.
Бораадай-Мерген кадынныӊ өөнге хонгаш,
Даӊ саарыында тургаш:
- Үүртей-Кара Маӊгыстыӊ улуг чуртунда
Бораадай-Мерген чедип келдим,
Менче халдаар чүү тур?— деп
Кыйгы салган чүвеӊ иргин.
Демги балдыр-бээжек чаш оол
Кавайыныӊ шидиишкинин үзе таварыпкаш,
Кавайын каӊгырт кылдыр девип үнүп туруп-тур.
Бораадай-Мерген-биле сегиржип ап-тыр.
Бир айныӊ үжен хонуунда
Амыр-соксаал чокка хүрежип туруп-тур.
— Куу-Ногаан кадын,
Хайыралыг оглуӊ болза,
Камгалап ээлеп ал,
Хайыра сагынмас апардым — деп,
Бораадай-Мерген кыйгы салган.
— Эргелиг оглуӊ болза, ээлеп хайырлап ал,
Ээлбес апардым — деп,
Бораадай-Мерген база сагындырган.
Куу-Ногаан кадын оларныӊ чанынга
Чүгүрүп чедип келип-тир.
Кадын көөрге, балдыр-бээжек чаш оглунуӊ бажы
Үүртей-Кара Маӊгыстыӊ бажы дег
Оон-моон үш бажы диртейип туруп-тур оо.
Шулбус, Маӊгыстыӊ бажы диртейип үнүп турган..
— Оолду канчаар мен, бодун бил,
Бораадай-Мерген — деп-тир.
Бораадай-Мерген ол оолду
Кара черниӊ ыяжынга,
Хая-дажынга кымчылап,
Инек хемирер сөөк чок кылдыр,
Дилги чылгаар чыды чок кылдыр
Үзе самнап каап-тыр эвеспе.
Бораадай-Мерген Yүртей-Кара Маӊгыстыӊ
Улуг-биче ара-албаты, сайыттарын
Хаалдырып, чыылдырып турган-дыр оо.
Yүртей-Кара Маӊгыс чүс он кадынныг
Турган кижи чүве-дир.
Чүс он кадыннарын ара-албаты, сайыт кижилерге
Онаагылап-үлегилеп берип туруп-тур оо.
Бораадай-Мерген Куу-Ногаан кадынга
Чүгүрүп чедип келгеш:
— Чер аразы ырак чер-дир,
Ара-албатыӊ, эт-малыӊ маӊаа турзун.
Хары даӊзызын кылгаш,
Чыл бүрүзүнде чорудуп турар кылгаш,
Чүгле сени алгаш,
Дүн-хүн чок чүгүрүп чанар мен — деп-тир оо.
— Сээӊ-биле мен канчап кара чааскаан
Карарып-элейтип бар чыдар мен?
Эдимни-даа, малымны-даа алгаш,
Чоруур мен — деп, кадын сөглеп-тир.
Кодан сыӊмас малын сүргеш,
Ара-албатызын чыггаш,
Көжүп чоруур аппарып-тыр.
Эки хүннүӊ эргиминде,
Хая дег эдин казырадыр чүдүргеш,
Хараган дег малын казырадыр сүргеш,
Ам көжүп чоруп каап-тыр.
Та кажанга, та чеженге үеде
Чоруп олурду ыйнаан.
Ынчаарга Бызаакай-Тараакайныӊ
Бак бодун эки кижи кылгаш,
Бак аъдын эки аът кылгаш,
Үүртей-Кара Маӊгыстыӊ
Улуг-биче ара-албатызын аӊаа чагырткаш
Көжүп чоруп каап-тыр.
Хан-Херетини өлүрген черинге
Чедип келип-тир.
— Маӊаа чүнү кылган сен,
Бораадай-Мерген?- деп, кадыны айтырган.
- Ол Хан-Херетиӊни уштуп эккел
Бодуӊга доктар-моондак болур
Хан-Херетизин уштуп эккелдиргеш,
Хан-Херетини диргискеш,
— Соӊгу назында карактап чоруур сен!— дээш,
Кадын салып үндүрүпкен.
База көжүп чоруп каап-тыр.
Бораадай-Мерген чеди айныӊ дургузунда
Артап, кежип келген далайынга чедип келип-тир.
Бораадай-Мерген:
«Бо далайны канчап кежер чоор?»—деп
Өрү сыгырып, куду сыгырып базып туруп-тур.
Куу-Ногаан кадыны тургаш:
- Кижи муӊгараар чүве
Карак чажы дег курттуг хөлчүк боор бе?— деп-тир.
Кадын чавагазын чежип алгаш,
Калчаа далайны кежир октапкаш,
Көвүрүг кылып алгаш,
Хараган дег малын-даа,
Хая дег эдин-даа
Ооӊ-биле кежирип ап-тыр.
Оон ыӊай база чоруп-ла каан.
Ада-иениӊ улуг чуртунуӊ
Кыдыг-чыгаазынга чедип кээп-тир.
«Ээн чуртта чүү-даа
Эжээргеп чыдар болгай.
Мээӊ ээн чуртумга дүжүп,
Мээӊ соӊгу изимче дүжүп көрүӊер.
Куспак четпес теректи
Дазылы-биле тура тырткаш,
Чиӊге бажындан эзерниӊ
Башкы дергизинге төрепчилээш,
Чорук кылыр черинче чоруп олурарга,
Хонук кылыр черинче
Төгериктей тыртып каап,
Терек-биле андазыннап чоруп олуруп-тур
Ада-иениӊ улуг чуртунга келген-дир.
Ада-иениӊ улуг чуртун,
Күскү чуртун көден-сиген эжелей берген,
Часкы чуртун чашпан-сиген эжелей берген туруп-тур.
«Ээн чуртун эжелей берген
Сөөк ызырган ыт дег
Чүү чилби чүве чораан чүвел?»— деп,
Чааскаан чугааланып олуруп-тур.
Бораадай-Мерген көрүп олурарга,
Баглаажыныӊ бажында
Хей аът дег пөс хадып турган.
Баглаашты дизирт кылдыр тура тырткаш,
Бажында пөстү ап алган чүвеӊ иргин.
Ол пөсте алдын хыйлыг даӊзы бижик
Салып каан болган-дыр.
«Бисти болза, оглум,
Сааскан-Сайырым, Кускун-Куюрум деп
Улус чаалап апаарды»— деп,
Ада-иези бижип каан болган.
Ол чуртунга чагаа бижик кылып каап олуруп-тур,
Бораадай-Мерген:
«Кускун-Куюрум, Сааскан-Сайырымдан
Аксымда ажааным,
Өөрүмде өжээним сүрүп чоруптум»— деп
Бижип каап-тыр.
«Чораан бодуӊ дыштанмайн,
Човаан аъдыӊ дыштанмайн
Чүге чоруй баардыӊ?»—деп сагынмайн,
«Өөӊ хондурар черинге өргээӊ хондуруп,
Бажыӊ хондурар чериӊге
Бажыӊыӊ дугап, хондуруп ап,
Аайланып алыр сен, куруяк»— деп
Чагып каап-тыр эвеспе.
Бораадай-Мерген барыын башкы чүгүнче көргеш,
Хап-ла каап-тыр.
Yш хемни кешкеш,
Үш артты ажып кээп-тир.
Карак четпес сарыг ховунуӊ ортузунда
Кара кускун чоруп-тур.
Бора-Качыганы таагылыг
Бора богба кылгаш,
Боду ай тудуп, орук бүдүрүп чоруур
Караандан ириӊ дырылаан,
Кастыындан хан дырылаан
Оол кылып ап-тыр.
Кылаштап чораан кара кускунга
Хап чедип кээп-тир.
Ол келирге, чеден харлыг Чеӊгээдей кадай иези
Арык чүктеп алган,
Инек мыяа чыып кылаштап чоруп-тур.
— Чаа, бо элеш дээр чүве чок сарыг ховуда
Инек мыяа чыып чоруур
Кандыг аайлыг кадай сен?—деп айтырып-тыр.
- Бурунгу үеде чеден харлыг Чеӊгээдей куруяк,
Тозан харлыг Тоӊгаадай ашак деп
Ашак-кадай бис — деп, кадай айылгаан.
- Бистиӊ чаӊгыс оглувустан
Чүнү көрдүӊ, чүнү дыӊнадыӊ, оглум?— деп-тир
— Эрте-бурун шагда-ла
Yүртей-Кара Маӊгыстыӊ өлүрүп каан
Бораадай-Мергенни ам чаа
Айтырып турар сен бе?—деп-тир, оол.
— Чаӊгыс сактып-бодап чорааным
Чүвем чок чүве-дир аа — дээш,
Кадай карааныӊ чажын
Чода-чода чоруй барып-тыр.
Оол-даа чоруп каан.
Кадай инек мыяа чыып чыдып каап-тыр.
Бир кырны ажып кээп-тир.
Ол кээрге, ада-иениӊ улуг өө
Ыштык чыгыы дег апарган туруп-тур эвеспе/
Ол өгге дүшкеш, кирип кээп-тир.
Кирип кээрге, хоюнуӊ тараан
Бир доскаар чыып алган,
Инээниӊ мыяа өг ханазында чедир
Чыгдынган туруп-тур.
Хоюнуӊ тараан дөгере ишкеш,
Одун салгаш, ооргалап удуп каап-тыр.
Кадай кылаштап чанып кээрге,
Хоюнуӊ тараан дөгере ишкен оол
Ооргалап удуп чыдып-тыр.
«Кижиниӊ авыла турган хараганын
Төдү оттулуп алыр
Чоонган оол боор!»—деп, кадай химиренип-тир.
Тозан харлыг Тоӊгаадай ашак база чедип кээп-тир.
Ашак биле кадай көрүп олурарга,
Оолдуӊ чарныныӊ аразында,
Бежен-бежен лаӊ дег кара меӊ бар бооп-тур.
«Бораадай-Мерген төрүттүнүп келирде,
Шак ындыг меӊ чарныныӊ аразынга
Турган чүве ийин»— деп,
Ашак-кадай кайгап олуруп-тур.
Аптарадан кара оорга дег
Деӊзи уштуп эккелгеш,
Бежен лаӊ мөӊгүн деӊзи-биле
Деӊней тыртып-тыр.
Оолдуӊ меӊи-биле кара деӊ бооп-тур.
Кадай үне халааш:
— Кускун-Куюрум, Сааскан-Сайырым
Yш үе үзүлбес малын ам азыразын!—деп,
Дөнен, хунан малыныӊ
Эмиг-төжүн үзе тыртып саап
Туруп-тур эвеспе.
Ашак үнгеш, аъттангаш, чоруптуп-тур.
Ол чоруткаш, үш үе үзүлбээн
«Кускун-Куюрум, Сааскан-Сайырым
Малын ам малдап мунзун!»—деп
Дөнен малдыӊ кулаан
Урук-биле үзе шаап,
Чылгызын чылгылап туруп-тур.
«Чоп кончуг мегеленип чыдар сен,
Бораадай-Мерген?»— дээш,
Кадай ооргаланып чыткан оолдуӊ
Ооргазынче изиг хүл чажыптып-тыр.
Оол оон меӊнээш,
Бораадай-Мерген боду бооп,
Тура халып кээп-тир.
Ам иешкилер таныжып, чугаалажып
Эгелээн чүвеӊ иргин.
Бора калчан иртти өлүрүп туруп,
Бүдүн эъдин бүгүдээзи-биле дүлүп,
Ада-иезинге каап туруп-тур.
Ада-иези ирттиӊ чаӊгыс бүүрээн эмеглээш,
Төтпейн олуруп-тур.
«Чүге ындыг улуг малдыг,
Улуг ирттиг чораан улус,
Ирттиӊ чаӊгыс бүүрээн төтпес силер?»— деп
Олуруп-тур.
«Эки чораан шаавыста,
Дөнен, хунан иртти өлүргеш,
Ийи бодувус деспи дүвү былаажып,
Чошкуп олурар улус бис»— дижип-тирлер.
«Кижи баксыраарга,
Хүн-дүн бүрүзүнде кырын кызырлыр,
Баксыраар чүве-дир»— деп,
Ирей-кадай айылдырган.
Бораадай-Мерген ирттиӊ эъдин
Бүрүнү-биле чип ап-тыр.
— «Чаа, авай, ачай, орук кижизинге чугаа,
Чорук кижизинге саат,
Сааскан-Сайырже хап олурайн»— дээш, чоруткаш
Сааскан-Сайырга чеде берип-тир.
Ол баарга, Сааскан-Сайыр
Малын малдап, эдин эттеп чоруй барган.
Куруг черинге четкен чүвези-дир.
Сааскан-Сайыры орай кежээ чедип кээп-тир.
«Сээӊ-биле мендилежир мендим-даа чок.
Таакпылажыр таакпым-даа чок,
Мендиниӊ белээ-дир»— дээш,
Алдын допуржак кымчызы-биле
Алды мойнун үш ораалдыр каккаш,
Сарыг шеттиӊ чочагайы дег шаап-тыр.
Сааскан-Сайырны ынчаар өлүрүп каап-тыр
Ол-ла черинден кыйгы салып-тыр.
— Аал-ораныӊга эшпи-үрениӊ
Ынча дыка чүге тудар сен?— деп
Кыйгы салырга, Кускун-Куюрум
Ара-албатызын сүрүп алгаш кээп-тир.
Бораадай-Мерген алдын допуржак кымчызы-биле
Ара-албатызын кырып туруп-тур.
Сааскан-Сайырым, Кускун-Куюрум ийи алышкыныӊ
Улуг малын-даа, улуг эдин-даа
Олчалап ап туруп-тур.
Сааскан-Сайырым, Кускун-Куюрум
Ийи алышкыныӊ ийи кадайыныӊ
Ийи караан дешкеш,
Идик-хевин ада-иезинге кедиргеш,
Ийи кадайны кул кылып ап-тыр.
Ада-иезинин быттыг хевин
Сааскан-Сайырым, Кускун-Куюрумнуӊ
Ийи куяанга кедирип-тир эвеспе.
Улуг малын, улуг эдин чүдүрүп алгаш,
Оран-чуртунче чоруп каап-тыр оо.
Оран кара чуртунга чедип кээп-тир.
Ол келирге, кускун хук дээр чүве чок черде
Чурту чыдып-тыр.
«Чүү ындыг ээн чурт эжелеп турар
Чилби ыт бар чоор?»— дээш,
Аъттыг кижиниӊ курлаандан,
Чадаг кижиниӊ бажындан
Саӊныӊ дажыныӊ чанынга
Кылаштап келирге, доӊгайты каап каан бооп-тур.
Чурттап чораан улуг чуртунга
«Сүзүү ырбаан кижи боор бе?
Алган эри меӊээ кара бора
Сагынган кижи боор бе?»—деп сагынган-дыр.
Ол дашта даӊзы бижик салып каан бооп-тур.
Адаандан өрү бажынга чедир,
Бажындан адаанга чедир
Көрүп, номчуп олуруп-тур.
«Кужуӊнуӊ дузаа менди келир болза,
Мээӊ изим истеп,
Соом сойлаан херек чок,
Үжен үш дээрниӊ агазы
Дошкун-Курбусту чаалап алгаш баарды»—деп
Даӊгыназы бижип каап-тыр.
«Мээӊ соомче баар болзуӊза,
Ыт чуду чудап, аът быды быдып
Каар боор сен»— деп каап-тыр.
«Курбусту-Дээрниӊ Куу-Ногаан даӊгыназы деп чорааш,
Өлүртүп кагза, менде чүнүӊ ады болур,
Соон соӊнаар, изин истээр кижи мен»— деп-тир.
Бораадай-Мерген:
— Ынаар баар мен, адам-ием — деп
Дөгерни берип-тир оо.
Бораадай-Мерген бир хүн
Чиге соӊгу чүктү көргеш, хап-тыр оо.
Хап-ла орган.
Та кажанга, та чеженге чедир
Хап келген чүвеӊ ыйнаан.
Үстүү оранче кырлады үнүпкен иргин.
Үстүү оранныӊ черинге баргаш,
Соӊгу чүгүн көргеш, чоруп олуруп-тур.
Ээр кара хем чыдып-тыр оо.
Ээр кара хемниӊ иштинде
Ээр теректе Куу-Ногаан даӊгына
Хола чаактыг хомузун азып каан туруп-тур.
Ону ап алгаш, алдын-мөӊгүн
Меӊгинзезиниӊ иштинге суп ап-тыр.
Ол хап олурда хемниӊ аксында
Алдын-мөӊгүн ховулуурун азып каан турган.
Бораадай-Мерген ол хап келгеш,
Беш хемниӊ белдиринге хап кээп-тир.
Келирге, беш аржаан чери чыдып-тыр.
Мөӊгүн кудук мөӊгүн халыптыг,
Алдын кудук алдын халыптыг,
Чес кудук чес халыптыг,
Хола кудук хола халыптыг чыдып-тыр.
Беш аржаанныг черинге
Улуг чадын салгаш,
Улуг кудук дүжүргеш,
Улуг соогун соодуп туруп берген.
Беш аржаанныг чери шак доӊа берип-тир.
Бора-Качыганы куу аът мыяа кылдыр хуулдургаш,
Бора кара баштыг шиижек куш бооп алгаш,
Дыт чочагайы чыып чип туруп-тур.
Үстүү орандан куду алзы ийи шивишкин
Бирээзи алдын домбу,
Бирээзи мөӊгүн домбу туткан
Агар-сандан ыяшты куду алзы бадып олуруп-тур.
Ийи шивишкин ийи домбузунга
Пак ишти аржаан тыппаан иргин.
Ийи шивишкинниӊ чанынга
Хенертен караандан ириӊ дырылаан,
Кастыындан хан дырылаан
Оол бооп кээп бараалгаан-дыр.
- Үстүү оранныӊ улузу
Алдыы орандан суглаар чүве бе,
Кадайлар?— деп айтырып-тыр.
- Чок, оглум, Курбустуг-Дээрниӊ Куу-Ногаан даӊгыназы
Алдыы оранга экиге, бакка туттуруп чорааш,
Шинээргеп аараан.
Бо беш аржаанныӊ черинден ишкеш,
Аястап, амгырап турар.
Ынчангаш беш аржаанныӊ черинге чор бис — деп,
Шивишкиннер харыылааннар.
— Беш аржаанныӊ черинден мен
Силерге тутчуп берзимзе,
Кандыг чүвел, кадайлар?— деп айтырып-тыр.
— Кандыг боор, оглум,
Куу-Ногаан даӊгынаныӊ
Сезен бир халыын амы-тынын
Камгалап турганыӊ ол болур, оглум — дишкеннер.
Шивишкиннерниӊ ийи домбузун ап алгаш,
Беш аржаанныӊ черинден
Хей-биле долдур куткулап берип-тир.
Мөӊгүн домбунуӊ иштинге
Алдыы оранныӊ пар, арзылаӊ чуруктуг
Мөӊгүн билектээжин супкаш:
— Алдын домбуда аржаан-биле
Чундурарын чундуруп, ижиртирин ижиртир силер.
Мөӊгүн домбуда аржаанны
Кударлыг, кутпастыг дапыладып турар силер — деп,
Бораадай-Мерген чагып турган.
— Кудар болза кудуӊар, шивишкиннер,
Чундурар болза чундуруӊар,
Ижиртир болзуӊарза ижиртиӊер,
Ижиртпес болзуӊарза соксаӊар, шивишкиннер — деп,
Кадын шугулдап турган.
Ынчаарга Бораадай-Мерген мынчап чагаан:
«Чунар болза чун, Куу-Ногаан кадын»— дээш,
Мөӊгүн домбуну доӊгайты тудуп
Дүжүрер силер — деп чагаан турган.
Шивишкиннер ол ёзугаар:
— Чунар болза чун — дээш,
Мөӊгүн домбуну доӊгайты тудупканнар.
Мөӊгүн билектээш Куу-Ногаан даӊгынаныӊ
Адыжыныӊ ортузунга барып дүшкен-дир.
— Чаа, шивишкиннер, беш аржаанныӊ черинде
Экиден, бактан чүү-дүр?—деп,
Даӊгына айтырып-тыр.
— Беш аржаан бистиӊ бо назынывыс иштинде
Доӊуп, быра кызып чораанын көрбээн бис.
Доӊа берген чыдыр.
Ой быды орукка төктүп чораан
Оол хөөкүй биске дузалады.
Даӊгына аржаанны ижерин ижип,
Чунарын чунуп алгаш,
Үнүп чоруп каап-тыр.
Ада-иезиниӊ орун артынга кылаштап келгеш:
— Ачылыг ада-ием,
Олур силер бе?—деп айтырып-тыр оо.
— Беш аржаанныӊ черинден
Ижеримге, четтиреримге
Демгимден эки-дир мен.
Бодум барып ижип, чунуп
Көрзүмзе кандыгыл?—деп чөпшээредип-тир.
— Харын кандыг боор, уруум,
Барып ишкей-ле сен — деп, ада-иези чөпшээрээннер.
Даӊгына дедир кылаштап келгеш,
Демги ийи шивишкинни:
— Алдыы оранныӊ беш аржаан черинге бараалыӊар!—деп-тир.
— Бис дег назы кыраан улус
Алдыы-үстүү оранныӊ черинге
Бадып-чоктап турарга берге-дир -— деп
Чожуп чалгаарап туруп-турлар шивишкиннер.
Даӊгына ийи шивишкинни
Түретпейн, ческетпейн эдертип ап-тыр.
Агар-сандан ыяшты куду
Алдыы оранныӊ черинче бадып-тырлар.
Ол ийи ыяшты куду бадып олургаш көөрге,
Бораадай-Мерген боду бооп хуулуп алган,
Бора-Качыганы боду кылдыр
Хуулдурган туруп-тур оо.
— Чүге элекке хуулдуӊ?— деп,
Даӊгына кыйгы салган чүвеӊ иргин.
Шивишкиннер ону көргеш, корткаш,
Агар сандан ыяжын өрү
Сиригайнып, ырбактар дег
Маӊнажып үнүп-түр.
— Менден коргуп сүртевеӊер, кадайлар!
Изигде кижиниӊ малын саап бээр,
Пажын паштап бээр улус-тур силер,
Тон кылып аар силер — дээш,
Тоннук торгу аржыылын
Октап берип-тир эвеспе.
— Кижи чанынга хан-чин болбайн,
Ырады хан-чин бооп көр, Бораадай-Мерген — деп,.
Даӊгына ынча дээш,
Даӊгына дедир үнүп каап-тыр.
Ада-иезиниӊ орун артынга кылаштай бергеш:
— Ачылыг адам-ием,
Олур силер бе?—деп-тир.
— Алдыы оранныӊ черинге
Экиге, бакка туттуруп чорумда,
Халыын амы-тынымны ээлеп,
Камгалап алган эки эжим
Чедип келген болза, канчаар силер, ада-ием?—деп-тир.
— Кулугурну тудуӊар, шашпыӊар!—деп
Көк дээрни хөккүгейндир хөректеп,
Адазы алгырып-ла үнген.
Чүк-чүктен кара-кара булуттар тыптып,
Кажырткайнып-ла көжүп-түр.
Бораадай-Мерген аъттаныпкаш,
Хажылбас ширээ даштыӊ кырынга туруп ап-тыр.
Кашпал-Кара хемниӊ аксынга,
Бораадай-Мергенниӊ кырынга
Ycтүү оран баар дег карарып,
От дег саргарып туруп-тур.
Чыжырт дарс-ла дээн,
Бора-Качыганыӊ кырынга дүшкеш,
Көк дээр демир дег чаӊнык дүжүп-түр.
Бир чыжырт дээш,
Бораадай-Мергенниӊ кырынга дүшкеш,
Көк демир дүшкен ышкаш,
Чаштай берип-тир.
Чыккыгайнып-ла турган.
Бораадай-Мерген санап-ла турган.
Бодунга-даа, аъдынга-даа дүшкеш,
Демир дег-ле чаштап турган.
Үжен ийи катап дүжүп-түр.
«Улуг дээрниӊ огун
Канчап куруг дүжүрер боор?»—дээш,
Үжен үш дугаар чаӊныкты
Оӊ талакы өштүн,
Солагай талакы дөӊмээн
Таварты бадырып туруп-тур.
«Кижиниӊ херек чок чепсээ бар эвес,
Херектиг чүве ыйнаан»—дээш,
Хажылбас кара дашты
Хорум даш кылдыр чыып.
Үжен үш дээрниӊ огун
Четче-бүрүн чыып ап-тыр.
Чыггаш, аадаӊнап, аржыылдап шыгжап ап-тыр.
Аъттангаш, Курбустуг Дээрже
Хап үнүп каап-тыр эвеспе.
Хап кээрге, көк чери хөлбеӊейнип,
Кара чери хаккыгайнып туруп-тур.
Хаанныӊ баглаажынга келирге,
Шала-соора туруп турар
Эки аъдын шалып-кашпагай
Баглап каап-тыр.
Кара киш бөргү хаваанга
Аӊдарлып келирге, холу-биле эде
Тудуп ап туруп-тур.
Кире хала дүжүп келгеш, хаанга
Эриг черни эмиг каразынга чедир чара баскаш,
Доӊ черни билек дискээ чедир чара даянгаш,
Бараалгап туруп-тур.
Алдыы-үстүү оран ол хире
Агып шашпып турда,
Олурган черинден чайлавас, шимчевес
Кижи туруп турган.
— Адыӊ-чолуӊ кымыл?
Аал-чуртуӊ кайдал, оол?— деп,
Хаан айтырып туруп-тур оо.
— Алдыы оранныӊ черинде
Тозан харлыг Тоӊгаадай,
Чеден харлыг Чеӊгээдейниӊ оглу
Бораадай-Мерген деп кижи мен ийин — деп-тир.
— Алдыы оранныӊ черинге
Экиге, бакка туттуруп чораан
Эки эжим Куу-Ногаан даӊгынаныӊ
Соон салгап келдим — диген.
— Кижиниӊ херек чок чүвези бар эвес,
Хаан-агбай — дээш, үжен үш дээрниӊ
Огун тө тудуп берип-тир.
— Улуг дээрниӊ огун
Канчап куруг бадырарыл?— дээш,
Оӊ чарыкы өштүм,
Солагай чарыкы дөӊмээмни
Тодаазыннай бадырдым, хаан —деп-тир.
— Соӊгу үеки кызыл курт амытаннар,
Чартыы аарыг саа-туяа, харык-туяа деп
Аарыглар оон тыптыр-дыр ийин — деп,
Хаан чугаалаан.
— Чаа, оглум, дүне боорга дүжүмден,
Хүндүс боорга сагыжымдан ыравас,
Үжен үш баштыг Yүртү-Кара Маӊгысты
Тарып базып берзиӊзе,
Эки куяаӊны ап чаӊгай-ла сен, оглум — деп-тир.
Бораадай-Мерген чөпшээреп каап-тыр.
Чиӊ шайын хайындырып,
Чигир-боовазын салып,
Шайладып туруп-тур.
Бораадай-Мерген чоруун кылып,
Аъттаныпкан иргин.
Соӊгу чүкче хап-ла олурган.
Тар-Кара хемниӊ аксын өөрү чоктап олурган.
Аъды-даа, боду-даа сыӊышпайн чоктап олурган,
Бажынга үнүп келирге,
Муӊгаш кара хем болуп-тур.
Ооӊ бажында дедир аастыг
Кара куй бар бооп-тур.
- Үүрту-Кара Маӊгыстыӊ өгүнче
Чүге кире бердиӊ?— деп,
Бора-Качыгазы сагындырып-тыр.
Эзеӊгизиниӊ баан
Эзер шавызынга чедир кызыргаш,
Аӊгайган кара куйже
Киир чорта берип-тир.
Изиг-даа, соок-даа хат хадыыр мындыг бооп-тур.
Аӊгайган кара куйже кире чорткаш,
Эзеӊгизин дыӊзыды хере тепкеш,
Адар даӊны атсы туруп келип-тир.
- Үнер болзуӊза, үнүп көр,
Кирер болзуӊза, кирип кел.
Алдан алды чаактыг баш адырлыр четти,
Алдан алды карактыӊ көгүү-даа турлур четти — деп
Маӊгыс чугаалап-тыр.
— Сен дег чыдыг кара мезилди
Үнзе-даа өлүрбес бе,
Кирзе-даа кирбес бе?— дээш, дүже халааш,
Ийи чаактыӊ аразындан чара кескеш,
Иштин дургаар чара кезиптерге,
Өөледи өрү көжүп,
Тывазы куду көжүп туруп-тур оо.
Үүрту-Кара Маӊгысты барып базып каап-тыр.
Курбусту дээрде аалынче чанып олуруп-тур.
Курбустуг дээрниӊ орду-ширээзиниӊ чанында
Хөй улус хайнып, шимээргеп-тир.
Бораадай-Мерген назылыг ашак кижиге ужурашкаш:
«Хаан ордузунуӊ чанында
Чүү ындыг хайым болган чоор?»—диген.
«Хаан үжен үш баштыг Yүртү-Кара Маӊгысты
Артып бастынарда,
Олурган олбук-ширээзинден аӊдарылгаш,
Бажы изиг шайга дүлдүне берген
Пат турар»— деп мындыг бооп-тур.
Бораадай-Мерген хаанга хап чедип келип-тир.
Өгге кирип келгеш, хаанны
Эжээлиг эм шагаан оду-биле
Үш шактыӊ иштинде
Хала чокка эмнеп экиртип турган.
Бораадай-Мерген оон аъттангаш,
Куу-Ногаан даӊгынаныӊ орду-ширээзинче чоруп каап-тыр.
Ол даӊгынаныӊ орду-ширээзинде
Шаӊ, кеӊгиирге, бүрээ-бүшкү
Чиккиӊайндыр эдип туруп-тур.
— Куу-Ногаан даӊгынаныӊ
Орду-ширээзинде мындыг шимээн
Чүге болуп турар чоор?—деп,
Бораадай-Мерген улустан айтырып чоруп-тур.
«Куу-Ногаан даӊгына
Бораадай-Мерген Yӊртү-Кара Маӊгыска өлүрткен дээш,
Бораадай-Мергенниӊ соӊгу чоруун
Кылдырып турары ол-дур»— деп,
Улус аӊаа харыылап берген.
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Кирип келирге, бир талазында
Бежен лама Комбу башкылыг,
Бир талазында бежен лама Комбу башкылыг,
Чүс лама соӊгу чоруун өргүп турган.
Бораадай-Мерген чүс ламазын үндүр сывыргаш,
«Соӊгу үекиде тын кырында чыткан кижини
Самбул ловазы салып экиртир болзун!»—деп-тир.
«Черимде-чуртумда кырган-чөнүк
Ада-иелиг кижи болгай мен,
Далаш чанар, чоруур»— деп,
Бораадай-Мерген ынча деп-тир.
— Мээӊ адам ханы каралыг кижи болгай,
Алдыкы оранныӊ беш аржаан черинче
Бадып көр, Бораадай-Мерген — деп, даӊгына дилээн.
Бораадай-Мерген алдыкы беш аржааннын черинче
Бадыпкан иргин.
Аӊаа баргаш, алды ханалыг өгнү тиктиргеш, олуруп ап-тыр.
Бораадай-Мерген бир дыӊнап олурарга,
Курбусту-Дээр чеди көк бөрү айбылап,
«Бораадай-Мергенниӊ Бора-Качыгазын
Чипкеш келиӊер!»—деп,
Айбылап олурар мындыг бооп-тур.
Бораадай-Мерген аъдыныӊ кудуруундан
Чаӊгыс хылды үш тиг тырткаш,
«Бора-Качыга дег бора аът бол!»—дээш, октапкан дээр.
Бодунуӊ Бора-Качыгазын
Демир бажыӊ иштинге суп каап-тыр.
Демги тигден хуулдуруп алган
Бора аътты чеди бөрү ол дүне кээп чипкен-дир.
Бөрүлер даӊ бажында Бораадай-Мергенниӊ
Ийи чодазын шак ынчаар сыгар боор көрем — деп
Шоогайндыр улужупкаш барган.
Демир бажыӊ иштинде
Бора-Качыгазын мунупкаш,
Бораадай-Мерген демги чеди бөрүнү
Өрүкүзүн өрү, кудукузун куду
Сывырып тургаш, туткаш, кежин тулуптааш,
Думчуунуӊ кара черинче
Ызыртындыргаш, хилинчектээш,
Салыпкаш, чанып чедип келген.
Дараазында дүнезинде Курбустуг-Дээр каты
Чеди азаны сывырып бадыргаш:
«Бораадай-Мергенни азалап өлүрүп
Келиӊер!»— дээш чоруткан.
Бораадай-Мерген алды хана ак өгнүӊ иштинге
Назылыг ашак кижи чыттыргаш,
Боду даштын таӊныылдап туруп ап-тыр.
Өгнүӊ чеди чүгүнден
Чеди дыдык кылып алгаш,
Чеди паш дарыны белеткеп алгаш,
Кедеп манап турган.
Чеди аза дүн ортузунда келгеннер-дир.
Чеди дыдыктан киргеннер-дир.
«Бораадай-Мерген бо чыдыр аптаалы!»—дижип
Улуг улуу аразында сумелешкен,
Эӊ бичези тургаш:
«Бораадай-Мерген эвес,
Ашак кижи-ле-дир»— деп турган.
Кедеп чыткан демги Бораадай-Мерген
Чеди паш дарыны одап тургаш,
Чеди азанын караан каскаш салып-тыр.
Чеди аза карак чок чана бергеннер.
«Бораадай-Мергенни эккел!»— дээш,
Хаан шивишкинин ыдыпкан дижир.
Шивишкин келгеш:
«Хаан силерни кыйгырты»— деп-тир.
«Курбустуг-Дээрниӊ чеди бөрүзү
Мээӊ аъдымны чипкен.
Хаван чадаг болгай мен»—деп,
Бораадай-Мерген ынча дээн.
«Аъды чок болза, мени мунуп кел»— дээн чүве деп,
Шивишкин ынча дээн.
«Хаан кижи кыйгыртканда,
Арат кижиде моюн бар эвес»— дээш,
Бора-Качыганы оттук бажы кылдыр хуулдургаш,
Шивишкин эзерлиг-чонактыг аът бооп берип-тир.
Шивишкинни мунгаш,
Ыйлаӊнады үнүп каап-тыр.
Дээр биле черниӊ аразынга
Бир шак хире черге баргаш,
Шивишкинниӊ өкпе-чүрээн сөгүлдүр
Уу-чаза кызып бадырыпкан иргин.
Оттук дажы кылдыр хуулдурган
Бора-Качыгазын ам-на мунуп ап-тыр.
Хаан катыныӊ орду-шивээзинге
Хап чедип келип-тир.
Хаанга баргаш, бараалгаан-дыр.
— Чаа, эки күдээ, Бораадай-Мерген,
Чеди бөрүнүӊ кежин чүге
Думчуунга ораап салдыӊ?— деп,
Хаан айтырып-тыр.
— Кемниг-хейлиг Бора-Качыга турбуже
Багай бора аътты чүге чигенил?—деп, Бораадай-Мерген харыылаан.
— Чеди азаныӊ караан чүге дештиӊ?— деп,
Хаан база айтырган.
— Кемниг-хейлиг Бораадай-Мерген чыдырда,
Багай ашак кижиге чүге халдаан,
Ынчангаш дештим — деп-тир.
— Чаа, хаан-катым, мен болза,
Назылай берген кырган ада-иелиг кижи болгай мен
Чоруум далаш-тыр.
Куу-Ногаан даӊгынаны бээр болза, бердинерин,
Бербес болза, бердинмезин чугаалаӊар — деп,
Бораадай-Мерген чугаалаан.
— Бистиӊ бээривис-даа мүн,
Сээӊ алырыӊ-даа мүн,—
Хаан дээрге уруунуӊ ууттунмас улуг эдин,
Эгээртинмес хөй малдыӊ
Бир хуузун уруунга бээр деп аазап олуруп-тур.
Хаанныӊ кадыны олургаш:
- Үвүвүстү чиир, инчээвисти үлежир,
Оон өске чүве бар эвес,
Дөрт хуу малывыстыӊ
Yш хуузун берээли,
Бир хуузун өлгүже, баргыже
Өрттедип-хуюктап чиили — деп олуруп-тур.
Хаан: «Мүн-дүр!»—дээш,
Yш хуузун уруунга берип,
Бир хуузун боду ап туруп-тур.
«Бо үеге тураскаал болзун,
Соӊгу үеде удаа-шурун болзун!»—деп
Бодуӊнуӊ мунар аъдыӊ
Чиӊге-Шилгини күдээ оолга айтып бер!— деп-тир
Хаан Чиӊге-Шилгизин күдээзинге
Айтып берип турган.
Бораадай-Мерген эки айныӊ эгезинде,
Эки хүннүӊ эргиминде үнүп чоруп турган.
Yжен үш дээрниӊ ишти
Yжен үш кодан малды
Yзүп берип турган-дыр.
Ам-на алдыы оран улуг чуртунче
Көжүп чоруп турган-дыр.
Та чеже, та кажанга чоруп келди ыйнаан.
Улуг чуртунга көжүп чанып кээп-тир.
Кырган-чөнүк ада-иези
Эзе-менди чаагай олурган-дыр.
Чаа, даӊгына тозан харлыг Тоӊгаадайны,
Чеден харлыг Чеӊгээдейни көрүп олурарга,
Кижиниӊ кудуп берген чеминиӊ
Изиг, соогун-даа билбес,
Салып берген сыртыыныӊ
Чавыс, бедиин-даа билбес апарган
Улус олуруп-тур.
Куу-Ногаан даӊгына
Таӊдыныӊ артыш-шаанаан чыгдырып кээп-тир.
Ол артыш-шаанаанга ирей-кадайны чуп туруп-тур.
Алдын мумба деп эмни иштинден ижирткеш .
Мөӊгүн мумба деп эмни даштындан чаггаш
Тозан харлыг Тоӊгаадайны,
Он алды харлыг оол кылдыр чалыыткадып
Чеден харлыг Чеӊгээдейни
Он беш харлыг одуртпалак уруг кылдыр
Чалыыткадып туруп-тур эвеспе.
Кижээ кижи немежирден эки чүл,
Малга мал немежирден эки чүл
Ол дагылганыӊ найырын-байырын кылып турган-дыр.
Бора-Качыга эки аъды тургаш:
- Эки эр сеӊээ дузалаар дээш,
Иемниӊ эки эмиин-даа эмбедим.
Мен иемниӊ хелегейлиг аазын эмейн деп,
Үш ай болгаш келир мен — деп-тир.
Бора-Качыга чидип туруп-тур.
Yш айныӊ тозан хонганда
Чана маӊнап кээп-тир.
Бора-Качыга ол келгеш:
— Че, Бораадай-Мерген сээӊ-биле
Шөртегер-Шилги аъттыг
Шөртеней-Аспанай деп кижи
Дайын кылыр деп тур.
Ол дайын төнген соонда,
Мен өлүп каар мен.
Шөртеней-Аспанайныӊ
Шөртегер-Шилгизин аът кылып,
Мунар сен — деп, аъды чугаалап-тыр.
Бораадай-Мерген улуг-бичени чагырган,
Арат-куруяк бүрүзүн шуптузун
Кезип чортуп чоруп-тур.
Ол чанып келирге,
Бора-Качыганы баглаар баглаашта
Бора-Качыгадан дудак чок
Улуг шилги аът туруп-тур.
Ийи эр мендилежип чугаалажып олуруп-тур.
— Адыӊ-чолуӊ кымыл?
Аал-чуртуӊ кайдал?— деп,
Бораадай-Мерген айтырып-тыр.
— Мен болза Шөртегер-Шилги аъттыг,
Шөртеней-Аспанай деп кижи мен — деп-тир.
— Эки эш Бораадай-Мерген сээӊ-биле
Дайын-даамы, адыш-чарыш,
Адаан-мөөрей кылыр дээш келдим,
Чүнүӊ-биле оюн-даамык
Кылыр кижи сен?— деп
Айтырып турган.
— Чаа, мен чыда дайыны-биле
Оюн-даамык кылыр кижи мен — деп-тир.
Чиӊ шайын хайындыргаш,
Эжи-биле ижип,
Чаглыг эътти дүлгеш,
Саспа дайнап олуруп-тур.
—- Чаа, ырады барып, хан-чин болуулу — деп-тир
Ийи эр аъттангаш, чиге соӊгу чүкче
Хурагандай кара хову деп черже чоруптуп-тур.
Ол Шөртеней-Аспанай деп кижи
Хурагандай кара ховуга баргаш,
Бораадай-Мергенни үстүү оранга үндүр,
Алдыы оранга киир чыдалап туруп-тур.
Эр болгаш Бораадай-Мерген шыдажып,
Эки аът болгаш Бора-Качыга шыдажып туруп-тур.
Үш айныӊ тозан хонукта,
Чыдалажып келген-дир.
Шөртеней-Аспанайны чарын аразындан алгаш,
Чеден бир эргилдир хииксээш,
Көгүйнү көӊгүрт кылдыр,
Каӊгайны халырт кылдыр каггаш,
Боскун үзе кескеш,
Молдуруундан ооруп өлүрүп турган.
— Деӊ эжимни холум-биле
Өлүрүп көрбээн кижи мен — деп
Муӊгарап боданып олуруп-тур.
Бораадай-Мерген эжиниӊ эки аъдын,
Эки чемзээн алгаш, чанып кээп-тир.
«Бораадай-Мерген, мен үш хонгаш, өлүр мен.
Борбак бажым хан кылбайн, аалыныӊ эжиинде,
Улуг сарыг ховунуӊ ортузунга салыр сен,
Мага-бодум дөрт курлуг
Сүмбүр-Уула тайга бооп бүдер эвеспе.
Борбак кара чүрээм ол тайганыӊ иштинге
Чечектен бодараан даӊгына бооп,
Орду-шилдиг турар эвеспе». [деп-тир аъды]
Бораадай-Мерген:
«Чаӊгыс аъдым өлүр-дүр»—деп кударап,
Күндүгүп олуруп-тур.
Чаа, Бораадай-Мерген,
Дүжүгети-Хүрү Мөгени тарып, бастыӊ
Yш баштыг Yүртей-Кара Мөгени,
Чээрби сая, чеден сая ара-албатызы-биле,
Үш дугаарында,
Кускун-Куюрум, Сааскан-Сайырам ийи алышкыны тарып, бастыӊ.
Дөрт дугаарында,
Yстүү үжен үш баштыг кара маӊгысты тарып, бастыӊ.
Беш дугаарында,
Шөртеней-Аспанайны,
Алды дугаарында,
Үжен үш дээрниӊ огун-дагаан
Хүлээп эрттирдиӊ — деп,
- Ам алдыкы-үстүкү дээрниӊ иштинде
Сеӊээ халдап келир чүве чок — деп,
Бора-Качыга ээзинге айылгаан.
Бора-Качыга үш хонганда,
Хүн даг бажындан үнүп турда,
Аал эдээнге дөрт-даяк кырынга чыткаш,
Өлүп туруп-тур оо.
Эки аъдыныӊ чанынга
Yш хонук ыглап кээп-тир.
Yш хонганда, арыглап-шеверлээш,
Сарыг ховуга салып туруп-тур.
Ам бир үш хонганда,
Бора-Качыганыӊ үпчү боду тайга бооп,
Борбак чүрээ чечектен кылган даӊгына бооп
Yнүп кээп-тир.
Бораадай-Мерген аалдыӊ иштинге
Чар салып тургаш, хонук иштинде
Бежен көгээр араганы чыгдырып туруп-тур.
Бораадай-Мерген ара-албатызын чыггаш,
Бежен кодан малды
Бүдүн-бүрүнү-биле быжыргаш,
Найыр эвес найырны кылып,
Чыргал эвес чыргалды кылып,
Аъттыӊ кудуруу хыралып келгиже,
Кул кижиниӊ кулаа узап келгиже,
Найырлап, байырлап туруп-тур оо.
Бораадай-Мерген ажы-төлүн төрүдүп,
Ак малын азырап,
Улуг чуртун чурттап
Чоруп каап-тыр оо!
