Эртенгиниң эртезинде,
Эңге-тайбың турар шагда,
Ак-Хемни чурттаан
Туман-Кыскыл аъттыг
Мөге Баян-Тоолай ашак
Чоруп-тур эвеспе.
Ажы-төлү чок, кырган кадайлыг,
Эди, малы бажын ашкан,
Ол малының онча-даңзызын
Ак-Хемниң бажында
Улуг ак тайганың кырындан көөр
Ашак чүвең иргин.
Бир-ле хүн ак тайгазының кырынга
Үне бергеш,
Малының онча-даңзызын көрүп олурарга,
Чиге соңгу чүкче көрүнген
Узун ховунуң ужунда
Дээрде шаштыккан улуг кара доозун туруп-тур.
— Бо черде чаа-дайын бар эвес,
Мээң буга-сагам ында үстү берген,
Үскүлежип турар чүве-дир,
Мону барып чарбаажа хоржок-тур — дээш,
Ашак аъттангаш, чоруп олурарга,
Улуг кара доозун
Уткуп чоруп олурар мындыг бооп-тур эвеспе.
Уткужуп чеде бээрге,
Көк-Шокар аъттыг, кирбей кара салдыг,
Хүрең кызыл шырайлыг
Кончуг эр келгеш:
— Черниң ческээ,
Сугнуң суксаа сен бе?— деп
Айтырып туруп-тур.
— Чок, черниң ческээ-даа эвес,
Сугнуң суксаа-даа эвес,
Чиге бурунгаар чүкте
Ак-Хемни чурттаан,
Ажы-төлү чок,
Азыраан малы бажын ашкан
Мөге Баян-Тоолай деп кижи мен.
Мал-маганымның онча-даңзызын
Көөр дээш келиримге,
Дээрде шаштыккан
Улуг кара доозун турар,
Силернии-дир але,
Адыңар кым боорул?— деп,
Ашак айтырып-тыр.
Ол кижи боду боданып көөрге,
База-ла ажы-төлү чок,
Азыраан малы көвей,
Бурунгаар көөрге,
Узун ховунуң ужунда
Кызыл доозун турарга,
Чедип келген кижиң иргин.
Шак оон ийи аъдындан дүжүп,
Ийи боду чугаалажып,
Таакпылажып олуруп-турлар.
— Ажы-төлүвүс чок,
Азыраан малывыс эдерип
Келген улус-тур бис.
Аас-дыл сүрерге —
Ханныг болур болгай,
Азыраан мал сүрерге —
Эъттиг-чаглыг болур болгай.
Өң-тала болуулу,
Ажы-төлүвүс чок-даа болза,
Ам чана бээривиске,
Кадайларывыс божуп,
Чиигеп олурарын
Канчап билир — дишкештиң,
Оттуктарының хаг, дажын
Чыгаан-даңгыракка алчып,
Бержип алгаш,
Бирээзи бурунгаар көрүп,
Бирээзи соңгаар көрүп,
Улуг кара, улуг кызыл доозуннары
Көстүп чорупканнар иргин ийин.
Мөге Баян-Тоолай
Туман-Кыскыл аъдының
Кызыл доозунун үндүрүп чорааш,
Дүне өөнге чедип кээрге,
От-көс-даа чок—
Караңгы болган.
Одун чырыдыптарга,
Кадайы шимчевейн олурган.
— Мал-маганның онча-даңзызын
Көрүп чордум,
Чүге от оттулбаан,
Чем хайындырбаан сен?— деп,
Кадайын кончуй берген.
Кадайы:
— Бо хүн иштиг-сааттыг апаргаш,
Туруп чададым — деп-тир.
— Мен кырыырымга кыжырдың,
Шооттуң — деп,
Кадайынга ажынгаш,
Кылып алган аъжын-чемин
Боду чип алгаш,
Дөрге шугланып чыдып алган.
Уйгу-дүште удуп чыдарга,
Кадайы оттуруп турган. —
Бо канчап баардың?
Шымда-декте уруг дүштү — деп-тир.
— Мегелеп турар бо кулугурну — дээш,
Ол орта кадайын хыйнаар часкан.
Удаткан чок уруг ыглай берген.
«Бо чүү апаарды?»— дээш,
Дүвү-далаш-биле тура халааш,
Одун чырыдыптарга,
Шынап-ла кадайы божупкан болган.
Шак оон өөрүп-амырап,
Халып барып сегирип алырга,
Оол уруг болган.
«Кадыг-чидиг эки оглум болзун»— дээш,
Каң-болат эгээзи-биле
Хинин кескен.
Эртенинде Туман-Кыскыл аъдын мунгаш
Туман кыскыл аскыр өөрү
Чылгызындан чеди чылын төрүвээн
Сувай хүрең бени оглунуң
Доюнга эккеп дөгергеш,
Ирей, кадай найырлап-байырлап
Турган иргин.
Беш-алды хонуп чорда,
Өөнүң ишти-даштынга
Оглу үңгеп турар болган.
Он ажыг хонуп чорда,
Мырыңай чүгүрүп ойнап турар болган.
Бичии оол көрүп каапкаш,
Ашак өске чүнү-даа уттуп каапкан,
Чүгле оглунуң чанындан ыравайн
Олуруп берген.
Бир-ле көрүп көөрге,
Шагда баглаан Туман-Кыскыл аът
Ишти-баары соглу берген,
Аштап өлүр четкен турган.
— Чаяазын чара семиризин,
Комун хоора семиризин,
Күжүр аъдым — дээш, салыпкан.
Бир эртен тей кырындан
Харап олурарга,
Малы эвээш, кижизи көвей
Бир аал көжүп келгеш,
Аалының дужун орта
Кээп хонган.
«Мээң бо Ак-Хем деп чуртумга
Көшкен аал хамаан чок,
Кижи барааны безин
Көрбээн кижи болгай мен.
Бо чүнүң изин истээн
Чүве мынчап келген ирги?»— деп
Боданып олурган.
Ол көшкен аал
Караты-Хаанның аалы чүве-дир.
Караты-Хаан бир эртен көөрге,
Эвээш-биче малының
Хырны-боску үнмес мындыг бооп-тур.
Көрүп шинчип олурарга,
Дүк-түмен малдыг ирей, кадайның
Аалының чанында
Көжүп келген болган.
«Мындыг ийи ирей, кадай тургаш,
Мынча малды канчап
Азырап алган болар?»— деп
Кайгап олурган.
Ынчап олура,
«Бо ийи ирей, кадайны
Олчалап алыр-дыр»— деп
Бодап келгеш,
Арагазынга хоран холуп алгаш,
Бай ашакты
«Хаан шай ижиңер дидир»— деп
Сөгле дээш бир хаазын ыткан.
Ол хаа Мөге Баян-Тоолай
Ашактың баглаажынга,
Аъдын баглааш, өгге кирип олура,
Ээлгир-дүүлгүр бараалгап:
— Караты-Хаандан Силерни
Чаңгыс хемниң суун
Ижип турар-дыр бис,
Изиивистен ишчип,
Чидиивистен чижип чоруулу,
Кээп көрүңер дидир — деп-тир.
— Караты-Хааннын изиин ижерден,
Изиим ижип чадап,
Чидиин чиирден,
Чидиим чип чадап
Олур мен — дээш, ашак ынаваан.
Караты-Хаан эртенинде
Оон артык бир хаазын ыткан.
Ол хаа келгеш, аъдын баглааш,
Өгге кирип олура,
Ээлгир-дүүлгүр бараалгап:
— Караты-Хаандан Силерни чалатты.
Чаңгыс хемниң суун
Ижип турар-дыр бис,
Изиивистен ишчип,
Чидиивистен чижип
Чоруулу дидир — деп-тир.
— Караты-Хаанның изиин ижерден,
Бодум изиим ижип чадап,
Чидиин чиирден,
Бодум чидиим чип
Чадап олур мен — дээш,
Ашак ынаваан.
Караты-Хаан оон эртенинде
База бир хаазын ыткан.
Ол хаа аъдын баглааш,
Өгге кирип олура,
Ээлгир-дүүлгүр бараалгап:
— Караты-Хаандан силерни чалатты.
Чаңгыс хемниң суун
Ижип турар-дыр бис,
Изиивистен ишчип,
Чидиивистен чижип
Чоруулу дидир — деп-тир.
— Караты-Хаанның изиин ижерден
Бодум изиим ижип чадап,
Чидиин чиирден,
Бодум чидиим чип
Чадап олур мен — дээш,
Ашак база ынаваан.
Кадай тургаш:
— Хаан кижи кыйгыртыр,
Карачал кижи баар болгай,
Чүге барбас сен, ирей?— деп-тир.
— Ындыг болза, кадай,
Мынча малдыг олургаш,
Хаан кижиниң аалынга
Канчап чадаг бар чыдар боор — дээш,
Туман-Кыскыл аъдын
Мыядан тып алган.
Туман-Кыскыл аът
Чаяазын чара,
Комун хоора семирээн,
Чараш чаагайы-даа кончуг болган.
Караты-Хаанның баглаажынга
Ашак аъдын баглааш,
— Ыт бар бе?— дээрге,
Караты-Хаан боду үнүп келгеш,
Ара-албатызы-биле
Эжиин ажып турган.
Караты-Хаанның кадыны
Тура халааш,
Албан кудузун,
Ширээ, домбузун салып турган иргин.
— Чаңгыс хемниң суун
Ижип турар-дыр бис,
Мээң оолдарымга мал-маганыңны
Хавыртып ап турар силер, ашак — дээш,
Хаан арагазын тударга,
Ашак ора:
— Чок, мен ындыг ажыг суг
Ижип көрбээн кижи мен — дээн.
Кадын тура халааш,
Арагазын холунга тудуп алгаш,
Ак-Хемни мактап,
Ашактың Туман-Кыскыл аъдын мактап,
Медээжок ырлаар орта,
Биеэ ашак аныяк чалыы чораанын бодап,
Хөрээ көвүдеп келгеш,
Араганы ток кылдыр пактаан-дыр.
— Ажыг-даа болза,
Ишкениниң кырынга ижейн-не дээр,
Чигениниң кырынга чиийн-не дээр
Чүве-дир моң — дээш,
Ашак база бирээни
Ток кылдыр пактапкан-дыр.
Ол хоранныг арага ишкеш,
Күжүр ашак дораан өлүп каап-тыр.
Ам Караты-Хаан,
Мөге Баян-Тоолайның аалынга баргаш,
Кырган кадайын өлүрүп кааггкаш,
Бичии оглун ап алгаш,
Эдин, малый көжүрүп,
Ол малды ай-чылда
Ончалап чадап туруп-тур эвеспе.
Ол бичии оолду
Хой кадарчызы кылып алган.
Дүне боорга хой чанынга хонар,
Хүндүс боорга хой соонга чоруур
Мындыг кылып ап-тыр.
— Хой бөрүге чиртип,
Черге төрүдүп каар болзуңза,
Адаңгылаштыр алды кезер мен,
Иеңгилештир ийи кезер мен — деп
Оолду Караты-Хаан
Мынчап кончуп туруп-тур.
Оол-даа хүнде өзүп-мандып олурар кижи
Ыглап муңгарап,
«Бо хаан мени
Кажан-на өлүрер ирги?»— деп бодап,
Бир-ле хүн хоюнуң кедээзинде
Даш кырынга ыглап олурган.
Чиге соңгу чүктен
Кара кускун ужуп келгеш:
— Мынча малды кадарып чорааш,
Чүге ыглап олурар кижи сен?—
Деп айтырган.
— Хой бөрүге чиртип,
Черге төрүдүп каар болзуңза,
Адаңгылаштыр алды кезер мен,
Иеңгилештир ийи кезер мен — деп,
Караты-Хаан мынча дээр чүве-дир,
Оон ыглап олур мен — деп,
Оол мону сөглээн.
Кускун:
— Чөп-түр — дээш, ужуп чоруп каан.
«Черниң кара кускуну безин
Чөп-түр дээр.
Ам Караты-Хаан мени
Бо хүн-даа кезер-дир ийин»— дээш,
Дам-дам ыглап олурда,
Алдыы чарыындан муңгаранчыг
Таагызын сөөртүп алган
Чүве элеңейнип кел чыткан.
Ынча-мынча чоруп олурда көөрге,
Кулун ышкаш ак богба
Таагызын сөөртүп алган келген.
Богба келгеш, деспес-даа, хойбас-даа,
Олурган дажынга чөленип алган турган.
— Азыраан малың арбын-дыр,
Ал бодуң аныяк-тыр,
Чүге ыглап олурар сен?— дээн.
— Хой бөрүге чиртип,
Черге төрүдүп каар болзуңза,
Адаңгылаштыр алды кезер мен,
Иеңгилештир ийи кезер мен — деп
Караты-Хаан мынча дээр чүве-дир,
Аан ыглап олур мен — дээн.
— Ындыг болза, чөп-түр — дээн.
— Дем черниң кара кускуну келгеш
Чөп-түр диди.
Ам дашты дүктүг,
Ишти чинниг сен келгеш,
База чөп-түр дидиң,
Бо хүн өлүр-дүр мен — дээш,
Дам-дам ыглап олурган.
— Чаа ындыг болза,
Сээң хоюңнуң бажын
Бир чандырып берип көрейн,
Мени мунуп ал — дээн.
— Мал мунуп көрбээн
Кижи мен — деп барган.
Ынчанмыжежок албадап тургаш,
Мундуруп алгаш,
Хойну үш долгандыр
Чүстүг-сигенин сын баспайн,
Чүзүн-бүрү чыраазын чыраалап тургаш,
Хойнуң бажын дозуп берген.
Оол-даа өөренип, амырап,
Мырыңай дүжер хөңнү чок апарган.
— Караты-Хаан бисти дыңнап каапса,
Сени-даа, мени-даа
Чугаа чок кезер боор,
Бир черже ойлаалы — дээрге,
Оол:
— Ойлап дезер чер тыппас,
Чүгле бо хой одарын
Билир кижи мен — дээн.
— Кижи билбес черни тывар мен,
Харын Караты-Хаанның
Ыдык бора калчан иртин
Тып алыылы — дээш,
Үш долгандыр чыраалааш,
Хойну бөле шаап эккелген.
Күжүр оол дүже халааш,
Күш чедип чадап каан,
Кара черни бир кылдыр сөөрттүнген.
— Чадап кагдым — деп чүгүрүп кээрге,
Богба:
— Күш чедер чүвең тудуп ал — дээн.
Дедир чүгүрүп баргаш,
Муң хойнуң аразында
Чер четпес чөлдүр хөвээ тудуп алган.
Ол хөвээзин эккелгеш,
Богбазын мунуп алгаш,
Хөвээзин богбазының кырынга
Үндүрүп чадап каан.
Хөвээзин үндүрүп алгаш,
Боду аъттанып чадап каан.
Ам богбазы чыдып алырга,
Хөвээзин үңгерип,
Боду аъттанып алгаш,
Чиге соңгаар чымчак
Чыраазы-биле чоруп-ла каан.
Каш хемни кешкеш,
Каш артты ашкаш,
Башкы сылдыс үнүп турда,
Караңгы өзенге кээп дүшкен.
Оъдун чизин, суун ишсин дээш,
Богбазын салыпкаш,
Боду хөвээзин өлүрүп,
Улуг одун ужудуп,
Иштин-хырнын чип,
Коң эъдин азып,
Кежин шугланып чыдып алган.
Даартазында даң бажында
Богбазы маңнап келгеш:
— Эр кижи эртежи чоор,
Аштандың бе, чемнендиң бе?— деп
Айтырып туруп-тур.
Туп-тура халааш,
Ажын-чемин чип алгаш,
Богбазын мунгаш,
Бир улуг хемниң хажыызында
Улуг чалым хаяның
Чанынга чеде бээрге,
Богбазы тургаш:
— Бо хаяның ажыдар черин
Тып алзыңза —
Дириг чурттаар сен.
Тыппазыңза —
Дириг чуттавас сен — дээн.
Шак орта кара дерин
Төгүлдүр дилеп тургаш,
Хаяның аксын тып алган.
Арай деп ажыдыпкаш,
Кирип көөрге,
Шупту чүве бар болган.
Кара булгаар идикти,
Кара торгу тонну,
Кара киш кежи бөрттү кеткеш,
Кадыг кара чаны азынгаш,
Үнүп кээп-тир.
— Эки эзер, чүген-биле
Мени эзерте — дээн,
Алдын, мөңгүн-биле бүткен
Чүген эккеп сугарга,
Хунан кыскыл аът апарган.
Торгу, маңнык хаажылыг
Чонакты салырга,
Дөнен кыскыл аът апарган.
Мөңгүн эзерни салырга,
Кончуг чедишкен кыскыл аът апарган.
Оон күжүр эр, үжен колунун тырткаш,
Үжен кудургазын суккаш,
Аъттанырының кыры турда,
Аъды тургаш:
— Эрге-даа, чаага-даа ужуражыр болгай.
Адың-шолаң кымыл,
Аъдың ады чүл,
Аал-чуртуң кайдал дизе
Чүү дээр сен?—дээн.
Оол чүнү-даа билбес болган.
— Чиге хүн үнер чүкте
Ак-Хемни эжелей чурттаан
Мөге Баян-Тоолай адалыг,
Туман-Кыскыл аъттыг
Мөге Сагаан-Тоолай
Мен мен дээр сен.
Кай бар чыдыр сен деп
Айтырар болгай.
Соңгу чүкте Көк-Хемни чурттаан
Көк-Шокар аъттыг
Көк-Хевек хаан катымда
Чүс чыл болган сөй-белээм
Негеп алыр дээш
Бар чыдыр мен дээр сен — деп, аъды чагаан.
Эзеңги тевериниң кайызы чорда,
Аъды тургаш:
— Бо чоокта аксымга
Суглук-даа сукпаан —
Аскымнап маңнаар деп тур мен,
Колдуумга колун-даа баглаваан —
Кижиргенип маңнаар деп тур мен.
Эр кижиниң эди-чепсээ
Хайыралыг болгай,
Ча, согунуңну канчаар сен?— дээрге,
Эр дүже халааш,
Ча, согунун чалым хаяга чөлеп кааш,
Аъттаныптарга:
— Бектендиң бе?— дээн соонда,
Аксын доңгайтыр шелгеш,
Мөөп салып-ла берген.
Арганың шыргайынга-даа киргеш,
Уу-чаза базып,
Дагның хаязынга-даа баргаш,
Чуура базып,
Черниң довураан дээрже үндүрүп,
Дээрниң булудун черже киирип,
Даг черге тура дүшкеш —
Шөл кылдыр,
Шөл черге тура дүшкеш —
Ийи чартыын тей кылдыр мөөп турган.
Туттунар дээрге,
Оң салаазында эът-даа чок,
Кыстынар дээрге,
Ийи будунда эът-даа чок апарган.
«Чүү адам чүвел бо,
Адыгуузун мал-ла болгай»— дээш,
Ажыргы чарыкы чырыын
Чара соп тургаш,
Аъттаныр чарыкы саарын
Чара шаап тургаш,
Доктаадып ап-тыр.
— Сен мени мунуп-даа
Шыдаар-дыр сен,
Мен сеңээ аът-даа бооп
Шыдаар-дыр мен.
Ча, согунуң кайда ийик,
Ап ал — деп аъды сөглеп-тир.
Чалым хаязының баарынга
Ча, согунун арзайтыр астыпкаш,
Аъдының аксын тыртпайн
Довук дег дажын чуура бастырып,
Хой дег дажын хоора бастырып,
Чүстүг сиген сый баспас
Чүзүн-бүрүн чыраазын
Чырааладып чоруп олурган.
— Чер чораан эр кижи
Ыракта-чоокта бараанны
Хайгыылдап олурар болгай,
Сээң мурнуңда чүү бар-дыр?— деп
Аъды сөглээн.
— Чиге соңгу чүкте улуг кара доозун
Дээрде үнген турар
Кандыг аайлыг чүвел?—дээрге,
Аъды:
— Харын ону көрүп чоруп олур — дээн.
Удаваанда доозун чоокшулап келген.
Чедип келзе-ле канчаар-даа аажок
Эр эвес эрлик
Бот эвес боттуг,
Кирбей кара салдыг,
Хүрең кызыл шырайлыг
Кончуг шыырак эр
Ол-бо ооругладып келгештиң:
— Адың-шолаң кымыл,
Аъдың ады чүл,
Аал-чуртуң кайдал,
Кай бар чыдыр сен?— деп айтырган.
— Чиге хүн үнер чүкте
Ак-Хемни эжелей чурттаан
Мөге Баян-Тоолай адалыг,
Туман-Кыскыл аъттыг
Мөге Сагаан-Тоолай мен мен.
Соңгу чүкте Көк-Хемни чурттаан
Көк-Хевек хаан катымда
Чүс чыл болган сөй-белээм
Негеп алыр дээш бар чыдыр мен.
А сен кай бар чыдыр сен?— деп,
Оол айтырып-тыр.
Харыы-даа чок,
Кымчызы-биле үш катап кагар часкаш,
Аъдының аксын ойтур тырткаш,
Чиге соңгу чүгүнче чорупкан.
Оол ол черинге туруп калган.
— Бо чооруң ол?— деп, аъды ынча дээн.
— Бараа кончуг кижи-дир,
Корга бердим — дээн.
— Ол чүү дээриң ол боор,
Катың ол боор.
Оон чыдып калба.
Кагарга кады хап олур — дээн.
Күжүр эр каккан ояар келгеш,
Катынга коштанчып алгаш,
Кагарга хап,
Челдирерге челдирип,
Бастырарга бастырып каап.
Чер чыдып калбайн чоруп олурган.
Улуг кырлаңны ажып кээрге,
Артында улуг хем баткан.
Ол хемниң унунда
Хаан күрүзүнүң аал-чурту,
Ара-албатызы ында туруп-тур.
Каккан ояар келгеш,
Аът челип четпес
Докулчак ак өргээге кээп,
Хаанның аъдының чанынга
Аъдын баглап кааш,
Хаанның өргээзинче
Хаан-биле кады кире бээрге,
Хаан өргээзиниң дөрүнде
Дөрбелчин ширээзинге олурупкан,
Оол боду от адаанга
Олурупкан мындыг иргин.
Аъш-чем-даа бербээн,
Чүве-даа айтырбаан.
Чеже олурар боор, унгеш,
Хаанның ара-албатызының
Өг-оранынга кезип кирерге,
Чем-даа бербес,
Чүве-даа айтырбас мындыг чон болган.
Даштыгаа үнүп келгеш,
Ылавылап көрүп турарга,
Черден үнген,
Дээрде шаштыккан
Демир суурга бажың турган.
Ону топтап көрүп турарга,
Оон өске улус-даа үнмес,
Ынаар улус-даа кирбес,
Ыяш киирген,
Суг ускан улус-ла
Үнер-кирер болган.
Бир ыяш киирген кижи-биле
Кады кире бээрге,
Ай, хүн херелдиг чараш уруг олурган.
Аңаа олурарга,
Ажын-чемин-даа бээр-ле болган.
«Бо-даа эки черни
Тыпкан-дыр мен»— дээш,
Аъдының эзер, чонаан
Хая кырынга союп кааш,
Суун узуп,
Ыяжын уу-чаза шаап берип туруп-тур.
Бир хүн ыяш чок апаарга,
Бир кижи-биле кады
Өзенге ыяш хап турганнар.
Улуг сыраны ужургаш,
Доорап тура артынче
Хая көрнүрге,
Туман-Кыскыл аъды бо турган.
— Бо чүнү кылып турарың ол?— деп,
Аъды айтырган.
— Мен болза хаанның
Өргээзиниң дөрүнде дээрде шаштыккан
Демир суурга бажынның иштинде
Ай, хүн херелдиг кончуг чараш уругнуң
Чүвезин кылып берип,
Кончуг эки черни тыптым — деп,
Оол мону сөглээн.
— Сээң ооң кончуг болбас,
Эр бодуң эрес-даа болза,
Эр угааның багай-дыр,
Сээң, алыр кадайың ол-дур.
Ам сокса.
Аан аалдың инек-малы-биле
Кады кире бээримге,
Аалдың дөрүнде хая кырынга
Мени киженнээш,
Соодуп багла — деп аъды чугаалаан.
Кежээзинде Туман-Кыскыл аъды
Инек-биле кады кирип кээрге,
Эзер, чүгени-биле эзертээш,
Хая кырынга так кылдыр киженнээш,
Соодуп каан.
Кежээ хаанның өргээзинге баарга,
Хаанның кадыны удуп
Ноюрзаар деп турган,
Хаан база-ла удуурунга
Чоокшулап олурган.
— Кижиниң сөй-белектиг кижизин
Чүге бербес сен,
Сээң аалыңга келгенден бээр
Бо оранга үр болдум бе,
Эп-чөп-биле бээр сен бе, хаан?— деп,
Оол айтырып-тыр.
Хаандан:
— Чүү деп турарың ол?
Дээр оглу Демир-Мөге
Даг дегни чидирткеш,
Далай дегни ижирткеш,
Аппарган кижи-ле болгай.
Сен меңээ чүнү ижирткен сен?
Үнүп чор!
Сээң-биле чугаалажыр
Чүве тыппас мен — деп-тир.
Оон үнүп чоруткаш,
Аъдының чанынга чыдып алгаш,
Аъдынга барып чугаалаан.
Дүне дыңнап чыдарга,
Аът даваны дагжаар,
Аңнаан-меңнээн улузу
Кээп турар мындыг болган.
Эртенинде бир уруг чүгүрүп келгеш:
«Хаан сени кел дидир»— дээн.
Тура халааш, хаанга баарга,
— Алым-өре негеп келген
Кижи ышкажыңгай,
Аъттыг-хөлдүг мен дээр-даа
Чүве чорааның кай.
Маңаа адаан-мөөрей кылып,
Аът салыыл,
Мээң аъдым эртер болза,
Сеңээ-даа, Дээр оглу Демир-Мөгеге-даа
Бербес мен.
Бодум туралаан черимге
Бээр уруум болзун.
Дээр оглу Демир-Мөгениң
Аъды эртер болза —
Ол хевээр алзын.
Сээң аъдың эртер болза —
Сен алыр сен — дээн.
Хаанның кадыны олургаш:
— Калчан-Сарыым база салыр мен.
Аъдым эртсе, уруумну
Кайыңарга-даа бербес мен — дээн.
— Че, ындыг-дыр — дээш,
Үнүп кээрге, үш аъттың
Чел, кудуруун шүүпкен,
Үш кадай мунупкан турган.
Аъдынга маңнап келгеш,
Аъдын мундурар кижи тыппайн,
Чүгүрүп-ле турган.
Улустуң кандыг-даа улузун
Хөлезилээрге хоржок бооп-тур.
Хаанга маңнап келгеш:
— Амытанны айбылап,
Хөлезилеп чададым,
Ийи шоодай элезинден артып каайн,
Кижи хире бар-ла ыйнаан,
Аъдым боду маңназа кандыгыл?— дээн.
Хаан:
— Болгай-ла харын — дээн.
Ийи шоодай элезинни
Соңгу дергизинге артып кааш,
Салып чорудупкан.
Аъттар чиге бурунгаар көрүп алгаш,
Чоруп каан.
Бурунгаар чер, дээрниң кыдыынга чедир
Соңнаан, мурнаан чүве-даа чок,
Бөкпээ-биле баргаш,
Дедир ээй тырткаш,
Чиге соңгу чүкче ыдып-ла кааннар.
Чер ортузу чедер-четпес чорда,
Туман-Кыскыл аът мурнунга кирип алгаш,
Арай ырап үнүп чорда,
Демги үш кадай,
«Мооң ээзи бар эвес, хамаан бе»— дишкештиң,
Үжен кулаш селеме-биле
Ийи чоон балдырын кезе шапкаш,
Ырлажып-шоорлажып
Шаап олуруп-турлар.
Демги Туман-Кыскыл аът
Чат былгызын былгырып,
Даглыг даштыг черге харын чагдырып,
Хат-шуурганын дүжүрүп,
Бодүнуң чыткан хеминге
Өл-чаашкынын чагзып,
Көгүн үндүрүп,
Хегин этсип алгаш чыткан-дыр.
Арай өектелип чыдып алгаш,
Кырында эзериниң көвүнчүүнүң алдындан
Эм оъдун ап чип алгаш,
Удаткан чок, ам канчап баардым дээш,
Даван-даяан херлип, көстүп көөрге,
Чүү-даа чок, эттинген болган.
Чаваа чарыжы хире черге
Челип маңнап көөрге,
Анаа болган.
Оон чиге соңгу чүгүн көрүп алгаш,
Ийи артты ажыр,
Ийи хемни кежир маңнап кээрге,
Демги үш кадай
Арттың харын ажып чадаан турган-дыр.
Күжүр Туман-Кыскыл
Оларга чоокшулавайн,
Ынчадан-мынчадан маңнап дешкилеп,
Кудуруун ооргазынга каапкаш,
Маңнап ашкан.
Аалда улус Болчайтылыг
Бора-Тейниң кырынга
Карак-биле-даа, дуран-биле-даа
Аът барааны көрүп олурганнар.
Чиге бурунгаар чүктен
Кара чаңгыс аъттың доозуну
Чоруп олурган.
— Мээң аъдым-дыр,
Мээң аъдым-дыр — деп
Маргыжып турганнар.
Аът доозуну ынча-мынча чыгап олурда,
Мөге Сагаан-Тоолай топтап көөрге,
Ооң Туман-Кыскыл аъды болган.
— Мээң Туман-Кыскылым болбайн канчаар — дээш,
Алдан кулаш дурттуг
Демир илбек шарып алгаш,
Кара черни курлак дөске чедир баскаш,
Белеткенип турупкан.
Туман-Кыскыл эрте халып чыдырда,
Суглук дээрбээнден
Демир илбээ-биле илбектээш туруптарга,
Чаваа чарыжы хире черге
Аскымнап маңнаар орта,
Арай деп ээй соп ап-тыр.
Хаанның улузунуң хөңнү калып,
Тарап чанып турган.
Демги аъттарының
Даарта-даа келгени бар,
Ийи хонганда-даа келгени бар бооп-тур.
— Мөөрей-даа мээңии болду, хаан — деп,
Оол мону сөглээн.
— Кулун-чаваа маңнап келди дээш,
Кижи ынчап омакшывас болгай аан
Уруг-дарыг эвес.
Улуг боттуң адааны-дыр,
Дарган кижи таптап каан
Көк демир-биле аткылажыр бе,
Чаяан чазаан чаг
Чудурук-биле тутчур бе?— деп,
Хаан сөглеп турган.
Демир-Мөге тургаш:
— Дүргени-биле чаяан чазаан
Чаг чудурук-биле болгай аан.
Ийи кожуун бисти
Чазап салыр эвес,
Ийи буга боттарывыс
Үскүлешкей-ле бис.
Узун сарыг ховунуң ужунда,
Бажында ийи бора тейге
Көржүп олура хонаалы — деп-тир.
Кежээ апаарга,
Узун сарыг ховунуң ужунда,
Бажында ийи бора тейже
Чоруп кааннар.
Мөге Сагаан-Тоолай
Туман-Кыскылын чанынга
Так кылдыр баглааш,
Бора тейниң кырынга
Арысканның ыяжын
Уу-чаза тыртып алгаш,
Арты, иштинге улуг одун ужудуп,
Дөгеленип чыдып алган.
Улуг оттуң кыдыынга чыткаш,
Удумзурап калган.
Уйгу-дүштүң аразында дыңнап чыдарга,
Ыыт эвес ыыт үнген,
Тура халып кээрге,
Демир-Мөге узун сарыг ховунуң
Ортузунда девип салып:
— Мөге Сагаан-Тоолай,
Өлүг сен бе, дириг сен бе?—
Деп туруп-тур.
Меңнээн төлүү-биле ыңай боорга,
Кеткен хеви чок бооп-тур.
Дедир маңнааш, аъдынга келирге:
— Чүү болдүң, кандыг болдуң?— дээн.
— Кеткен хевим чок
Канчаайн, чоонуйн?— деп-тир.
— Эр бодуң эки-ле,
Эр угааның черле багай-дыр.
Эзерниң көвүнчүүнүң алдында
Адаңның алдан буур кежи
Содаа бар болгай,
Ону кедип ал — деп-тир.
Эзерниң көвүнчүүн ажып көөрге,
Дырыжа када берген чыткан
Содаан хере тыртып кеткеш,
Девип чорупкан.
Узун сарыг ховунуң ортузунга
Ийи Мөге таваржырга —
Ийи буга үскүлешкен ышкаш,
Ийи буура дизээлешкен ышкаш,
Ийи хая каккылашкан ышкаш бооп-тур.
Кыш кээрге,
Кыштың хыраазынга халырткайндыр.
Чай кээрге,
Чайның шалыңынга шалырткайндыр
Тутчуп туруп-турлар, эвеспе.
Демир-Мөгениң карааның
Алдындан-даа, колдуундан-даа
Хой дег ак көвүк көстүп кээп-тир.
— Бо чүң боор?— деп,
Мөге Сагаан-Тоолай айтырган.
— Эртенгилер, бурунгулар эъди
Изиирде мындыг чүве дээни кай,
Ол чүве бо боор — дээн.
Удаткан чок-ла Демир-Мөге
Туткан черинден
Чонак хирени оя соп,
Баскан черинден
Өрген хирени кадай базып
Турар мындыг болган.
Мөге Сагаан-Тоолай,
«Бо чүү адам чүве апаарды»― деп,
Кайгап-даа, муңгарап-даа
Турар мындыг болган.
Ынчап турганның кырындан
Мөге Сагаан-Тоолайның
Бодүндан база ындыг
Хой дег ак көвүк уштунуп,
Туткан холу демгизинден
Артык дыңзыг бооп турган.
— Бо чүң боор?— деп,
Демир-Мөге айтырган.
— Эртенгилер, бурунгулар эъди изиирде
Мындыг чүве дээни кай,
Ол чүве бо боор — дээн.
Удаткан чок-ла Демир-Мөгениң
Эъди-ханын кускун, саасканның
Дою кылдыр оя-чаза соп
Октап тургаш,
Бөле-хаара кужактааш,
Кара черни сирт кылдыр
Час ойтур апарып дүжүрген.
Ак чаагай хөрээн орта
Амырап дыштанып олуруп:
— Соккан инектиң ханын алыр,
Өлүрген кижиниң сөзүн алыр дээни кай,
Чугаалап чыт, эжим — деп
Мөге Сагаан-Тоолай сөглеп орган.
— Дээр адалыг, Чер иелиг мен,
Оът-сиген аг-шериглиг мен!—деп,
Ол дораан-на кышкырып,
Үстүнден кудайын дүжүрерге,
Туман-Кыскыл киженин үзе тепкеш,
Маңнап келгеш,
Каң болат дуюу-биле дозар,
Оът-сигенин, арга-ыяжын чыырып келирге,
Үзе-чаза тепкилээш турар болган.
Демир-Мөгени өзеп өлүргеш,
«Эки эрниң үрезин үспес чүве дээн,
Соңгу ачы-үрениң
Көжээзи болзун!— дээш,
Даш көжээ тургузуп каан.
Аъттангаш, күжүр эр-даа чүзү боор,
Хаанның аалынга кээп
Эжиин үзе соп,
Ара-албатызын бастырып каг чазып:
— Бээр чүвең белен бе,
Бербес чүвең бекте бе, хаан?— деп туруп-тур.
Хаанның алдын даңгыназы
Ак кадаан тудуп туруп оожуктуруп,
Аъдындан дүжүрүп,
Аъжын-чемин салып,
Малдың ортузундан малын,
Эдиниң ортузундан эдин үзүп берип,
Ак өөн доп-дораан тип берген.
Чаңгыс-даа хон деп чадап каан.
Мал-маганын сүрүп алгаш,
Алдын даңгынаны ап алгаш,
Ол дораан көжүп чоруп каан.
Арт-сынны ажыр чоруп-ла олурган.
Мал-маганы могап-шылап келген.
Бир өзен черге хонуп алгаш,
Эртен, кежээ көрүп чоруп турарга,
Ол черниң аң-меңи-даа
Эмгежок көвей болган.
— Мал-маганым дыштанзын — дээш,
Эр-даа аңнап чорупкан.
Ол аңнап чорааш,
Бир-ле шагда хой кадарып
Дедир аал-чуртунга кээрге,
Чүү-даа чок болган,
Өөнүң чанында аъдын баглаан
Кара чаңгыс баглаажы турган.
Аъдын баглааш,
Муңгарап ыглап олуруп ап-тыр.
Чеже ыглаар боор,
Өрү көрүп кээрге,
Баглаажының бажында
Кавынды кара көгээржии турган.
«Мону чүге кагган чоор?»— дээш,
Дүжүрүп алгаш, көөрге,
Иштинде бижик суп каан,
Чазып көөрге,
Алдын даңгыназының бижии болган.
«Сен-даа мээң изим истээр,
Оруум оруктаар диве,
Кодан-тоолайның,
Балык-байлаңың чип чор,
Сээң кезек када чиир чемиңни,
Кедер хевиңни өгге олурар чериңниң артында
Довурак адаанда хөөп каан мен.
Аал-чуртуңну сенден артык,
Эгинниг чүве эннежир арга чок
Амырга Кара-Моос келгеш,
Апаарды»— деп бижип каан болган.
Ол черни барып көөрге,
Аъш-чеми-даа бар,
Хеви-даа бар болган.
«Чорук кижизинге артык чүве-дир,
Мону канчаар мен»— деп
Хыйланып олурган.
Өжүн негеп алыры-биле
Аъттаныр деп олургаш,
Амырга Кара-Моостуң
Олурган чери өг орну дег,
Кымчызы-биле каккан чери
Булак суг дег апарган
Чытканын көрүп каан.
«Мен кандыг эвес мен?»— дээш
Тура халааш,
Олурган черин көөрге,
Оон ажып турар,
Каккан черин көөрге,
База оон дудак чок бооп-тур.
«Мээң-биле дөмей чүве-ле-дир» дээш,
Истеп хап-ла каан.
Үш хемни кежир,
Үш артты ажыр истээн.
Бир черден топтап көрүп олурарга,
Кончуг эзим-арганың ортузунда
Хамык малы, аал-ораны
Ак чайт апарган көстүп турган.
Аъттангаш, хап-ла каан.
Чеде бергеш, эжиин эжиктедип:
— Эки эр болзуңза,
Эъттежиили, шайлажыылы.
Бак эр болзуңза,
Базып чаалап каайн!— деп-тир.
Алдын даңгына үнүп келгеш;
— Амырга Кара-Моос боду болза
Аң-меңин сүрүп чоруй барган чок-тур,
Ам келир шаа четкен.
Сен ам чоруткаш,
Сыр үнү дыңналыр черге
Дыңнаалап чыт,
Сыр үнзе дораан кээр сен—деп чугаалаан.
Аъдынынң аксын дедир тырткаш,
Сын кыры черге аъдын баглааш, чыдып алган.
Хондур чыткан — чүү-даа чок болган.
Амырга Кара-Моос даарта
Дал дүъште аң-меңин
Арттынып-дергилеп алган чедип кээрге,
Дас кара аъды баглаажынга келгеш,
Чыт хап ыңай болган.
Арай деп аксын тыртып алгаш:
«Мээң аъдым чүге хоюп турар чоор,
Эртенги, бурунгу сээң эриң
Чедип келген бе?— деп-тир.
Кадайы үнүп келгеш:
«Биеэде адам, ием өөнге чорааш,
Шаразы кургаваан,
Чаргажы катпаан
Чаш хураган кежи тон
Даарап кеткен кижи мен,
Ол тонумну уштуп кедип алдым,
Сээң аъдың оон хоюп турар-дыр»— дээн.
Аът хойгаш турар боорга,
Алдын даңгына ол тонун
Эккеп көргүскен.
Амырга Кара-Моос:
— Ындыг-дыр — дээш,
Аъдын ол черинге кастап кааш,
Кирип келген.
Аъжын-чемин чип олурда,
Даңгына:
— Малдың сүт-шимезин
Ижер чүве болгай,
Арага тип кагдым,
Ижер сен бе?:—дээн.
— Арага деп кандыг чүвел?— дээрге,
Арагазын аппарып туткан.
— Аргажок ажыг чүве-дир — дээш,
Салып каан.
Алдын даңгына дашканы
Холунга тудуп алгаш,
Оон кара сүме чуртун1,
Дас кара аъдын
Мактап ырлаарга,
Ону магадааш,
Ол араганы ишкеш,
Ишкенниң кырынга ижейн-не дээр,
Чигенниң кырынга чиийн-не дээр болган.
Хоран холуп каан
Ажыг арагазын эккеп туткан.
База саат чок ишкеш,
Ужуп калган.
Алдын даңгына үнүп кээрге,
Караңгы имир дүжер чыгаан.
Медээ сырынын тырткан.
Мөге Сагаан-Тоолай дыңнааш,
Маңнатпышаан келирге:
— Маңгысты ужуруп-ла кагдым,
Ам бодуң бил — дээн.
— Ында чүү боор,
Өкпе-чүрээн ушта адып
Үндүрүпкей-ле мен — дээш,
Огун-чемзээн шаанга чедир
Шагжайтыр иштинге чедир
Шигжейтир тырткаш адарга,
Хая аткан ышкаш, огу
Кадырлып сынып чаштай берген.
«Мооң бодунуң эъдинге
Дыңныр чүвези бар ыйнаан»— дээш,
Аптара-савазын үжээн.
Карыш бистиг каң ак балды
Тып алгаш,
Мооң-биле үзе-чаза шаап
Кааптайн дээш,
Херлип-херлип кагарда,
Балдызы дыынмайн сыйлы берген.
Ам угаан-чаяан чок
Корткаш аъдынга баргаш:
— Чадап кагдым — деп чугаалаан.
Аъды тургаш:
— Аргайының алдан кулаш
Аргамчызы-биле теверге,
Мээң будум чедер кылдыр,
Кагарга, холум чедер кылдыр
Ол кижиниң мойнундан,
Мээң мойнумга
Өл доңнук-биле доңнап баглааш,
Салывыт — дээн.
Мөге Сагаан-Тоолай
Дедир кире халааш,
Аргайының алдан кулаш
Аргамчызы-биле Туман-Кыскыл
Аъдын теверге буду чедер,
Кагарга, холу чедер кылдыр.
Маңгыстың мойнундан,
Аъттың мойнундан
Өл доңнук-биле доңнап
Баглааш, салыпкан.
Туман-Кыскыл дээрге,
Амырга Кара-Моосту
Өгнүң чартык-чартыы-биле
Катай сөөртүп ыңай-ла болган.
Арганың шыргайы-биле,
Тайганың берти-биле
Даңны атсы тепкиленип маңнаан.
Эртенинде чиге бурунгаар чүктен
Чарнын шаарартыр,
Ээгизин ээрертир
Сөөртүп алган келген.
— Идиимниң улдуңунда
Карыш бистиг кара кестиим бар,
Меңээ дыңныр чүве чаңгыс ол,
Мени өлүрер кижи болзуңза,
Хилинчектевейн ооң-биле өлүр — дээн.
Ол кестик-биле Амырга Кара-Моосту
Үзе-чаза кезип өлүргеш,
Аал-оранын, мал-маганын
Хавырып алгаш,
Чиге мурнуу чүкче
Ак-Хем чуртунче чоруп олурган.
Ак-Хемниң ужу кыдыынга чедип келгеш,
Адаңгылаштыр алды кезер мен,
Иеңгилештир ийи кезер мен
Деп турган Караты-Хаанны
Сагыш аннып келгеш дөстүнмейн,
Аал-оранын каггаш,
Мурнап хап чедип кээрге,
Караты-Хаан биеэ чуртунда
Хевээр олурган.
Бир маңнадып келгеш,
Хаанның эжиин үзе соп,
Бир маңнадып келгеш:
— Чеди кызырак алыр сен бе,
Чеди хыйырак2 алыр сен бе?—деп-тир.
— Чеди кызырак берзиңзе,
Мал кылгай мен,
Чеди хыйырак берзиңзе,
Эт кылгай мен — дээш,
Хаан үнүп кээрге,
Кымчызы-биле алды мойнун
Үзе шаап өлүргеш,
«Ок көдек! Дүргедээн уум-биле
Ыш-биле өлүрүп кагдым,
Эъдин, кежин шылып тургаш,
Аксы-сөзүн ап тургаш,
Өлүрер чүвени»— деп туруп-тур.
Аал-ораны-даа көжүп чедип келген.
Ак-Хем чуртунга амыр-тайбың,
Чурттап чоруй барып-тыр оо!
