Чаа, эрте бурун шагда чүвең иргин. Буга-Кара аъттыг Аңчы-Кара Мелдир Улуг-Кара хем чурттуг чүвең иргин. Аг-шериглиг-даа, азыраан малдыг-даа кижи туруп-тур эвеспе.
Аг-шериин эдерткеш, Арзайтры тайгазының арты-иштин кезип, аңын аңнаар ашак-тыр.
Бир-ле катап аг-шериин эдерткеш, аңнап чоруп каан чүвең иргин.
Ол аңнап чорааш, аштап-суксап, азып-тенип, тын девичеп, та кажанга, та чеженге чоруп келген чүве.
Ол ынчап чоруп чорааш, бир бедик черге үнүп келирге, бичии көк шык чер чыдып тур эвеспе.
Кызып, дырбакталып чорааш, чедип келирге, бичии кудук суг чыткан чүвең иргин.
Чаа, чедип кээрге, эш-өөрү, ара-албатызы, аът-хөлү ол сугну сыргап-сыскап ап-тыр эвеспе. А Буга-Кара аъттыг, Аңчы-Кара Мелдир боду ол сугну ижер дээрге, сегел салындан суг иштинден кижи үне халып келгеш, сегирип алган турган иргин.
- Чаа, мен болза тын девичеп келген кижи мен, сускунум ханып алыйн, чүү мындыг кижи сен? Манап көр, сускуннап алырымга, алыр кижи болзуңза, ап көр – деп-тир.
Суг иштинде кижи:
- Чаңгызыңны бээр сен бе? Чаңгызыңны бээр болзуңза, бээр мен – деп-тир.
- Бодап көөрүмге, чаңгыс бодумдан башка, чүвем-даа чок кижи мен, сугну ижип аарымга, чаңгыс бодумну ап-тыр сен ийин – деп-тир.
- Албас мен – деп, демги кижи харыылаан.
- Ындыг болза, Буга-Кара аъдымны ап көр – деп-тир.
- Албас мен – диген.
- Ындыг болза, үш кулаш кара боломну ап көр – деп-тир.
- Албас мен, ыяап-ла чаңгызыңны алыр мен – деп-тир.
Шыяан, күжүр эр бодап-бодап чыдарга, черле чүве чок, «чок-ла болза, мээң чаңгыс кадайымны-ла алыр дээн чүве-дир бо» дээш,
- Мээң кадайымны ап көр – деп-тир.
- База-ла албас мен – деп-тир.
Шыяан ам, бодап көөрге, бодунуң үре-төлү-даа чок мындыг, бодунга хамааржыр бар-ла чүвезин адап берген ашак-тыр эвеспе.
Ам черле бодап-бодап, чадап кааш:
- Ам канчаар, чаңгызымны ап-тыр сен – деп-тир.
Демги суг иштинде кижи ашактың холун сала каапкан, суг-даа «мойт» дээш, үндүр адыпкан-дыр эвеспе.
Шыяан ам-даа, аъды-хөлү, аг-шерии, ара-албатызы амырап, аъттанып, чанып каап-тыр эвеспе.
Ол ынчап чорааш, аалынга чедип кээп-тир эвеспе.
Чедип кээрде, боду чоруур шаанда, кадайы орай сааттыг чыдып калганын билбээн турган. Чедип кээрге, оол уруг божуп алган туруп-тур эвеспе.
«Чаа, мээң-даа кончуумну! Оран кезип чорааш, чаңгызымны ышкынганым ол-дур. «Чаңгызың» деп турган чүвези бо-ла-дыр» деп боданып олуруп-тур.
Демги оглу беш-алды хонганда чугаазы үнүп, чугаалп-тыр эвеспе:
- Мен көстү бээримге, ынчаарың о лбе, ийи карааңдан чаш-даа ыравас, ийи карааң ыжыда ыглап алдың. Азыраан малыңга, эдилээн эдиңге чаржа боор дээш, ындыг сен бе? Чоп ыглап орар кижи сен, ачай? – деп-тир.
- Кайыын ындыг боор, оглум! Ара-албатым эдертип алгаш, оран кезип чорааш, ара-албатым-биле аштап-суксап, өл чазып чорумда, бир черге хензиг кудук суг чыткан. Аңаа ара-албатым-биле суг ижип ап, суг ижип чыдырымда, сегел салымдан суг иштинден кижи үне халып келгеш, сегирип алган турган. «Чүгле чаңгызыңны алыр мен» деп дээш, туруп берген. Ынчап туруп бээрге, боданып-боданып кээримге, чаңгыс Буга-Кара аъдым бар. Оомну ал дээримге, база албады, үш кулаш кара боомну бердим. Боомну база албадым, адактың сөолүнде, «чаңгызымны ап-тыр сен» дептеримге, мени сала каапкан, суг-даа аттыгып агып келген. Мындыг чүве, оглум – деп-тир.
Оглу тургаш:
- Ынчаарга, мээң өйүм-шагым эрте берген-дир. Мени эРлик-Ловуң хаан кыйгырткан-дыр. Мындаа, шаанда, чоп чугаалаваан сен? – деп-тир эвеспе.
Ара-албатызын чыып алгаш, чүс шары соп алгаш, кадырып хеңмелээш, чаңгыс шарының бүүрээниң хавынга чүс шарының эъдин кадарып, шишкип-хоюдуп тургаш, уруп, хаптап берип, чаңгыс кокупак хапка шайны соктап, хандылап-шыгжап берип, Буга-Кара аъттыг Ыймаан Сара-Ыяш деп ара-албатызы оолга ындыг ат адап берген турган иргин.
Оол-даа чоруп берип-тир эвеспе.
Та чежеге, та кажанга чоруп келген оол чүве, улуг сарыг баалыктың кырынга үне халдып келген-дир эвеспе.
Дөө карак четпес черде үш хөл көстүп чыткан.
Шыяан, бар-ла чыткан. Ам барып, ол үш хөлде чеде берип-тир.
Хөлге ол-бо бар чорда, мурнуку чүгүнден үш куш ужуп келгеш, куш хвеин хөл кыдыынга уштуп каапкаш, хөлче кире халчы берген.
Буга-Кара аъттыг Ыймаан Сара-Ыяш аъдын куу аът мыяа кылдыр хуулдургаш, ортузунда кирген уругнуң куш хевин апкаштың, чаштына берген турган иргин.
Хүн доңгайып, ажып бар чорда, үш уруг үш хөлден үне халчып келгеш, ийизи ийи куш хвеин кеткеш, келген черинче углап, ужуп чоруп каап-тыр эвеспе.
Ортузунда хөлден үнген уруг алгырып-кышкырып чыдып калган. А ийизи безин хая көрүнмейн, чоруй барган турган иргин.
Оол-даа чүзү боор, куш хвеир каапкаш, демги уругнуң чанынга кылаштап келген тур эвеспе:
- Чоп кончуг сүргей кижи боор сен, акыжыым? Эжим-өөрүм ырап чоруй барды. Мен болза ырак чер чурттуг кижи мен, Эрлик-Ловуң хаанның үш уруу улус бис – деп-тир.
- Бис-даа аңаа кайыын ам чедер бис. Маңаа хонуп ап-тыр бис ийин – деп-тир.
Буга-Кара аъттыг Ыймаан Сара-Ыяш-даа Буга-Кара аъдын аңаа оъткарып хондуруп-тур.
Ол ийи кижи-даа чүзү боор, орта ынчап хонуп, эртенинде чемненип алгаш, Буга-Кара аъдынга ушкажыпкаш, Эрлик-Ловуң хаанның аал-оранынче чоруп каап-тыр эвеспе.
Та чежеге, кажанга чоруп келген чүве, барып чедип-тир эвеспе.
Чедип келгеш, демги оол Эрлик-Ловуң хаанга киргеш, көөрге, ийи мыйыстыг кончуг дүрзү-хевирлиг чүве турган. Барып, хаанга бараалгап-тыр.
Хаан-даа:
- Мындаа-ла кыйгырткан болгай мен, чоп кончуг читтиң, Ыймаан Сара-Ыяш? – деп-тир.
- Чаа, чер аразы ырак, дыңнаан шаам-биле чоруп орган шаам ол ийин, хааным – деп, сөгүрүп олуруп-тур.
- Ам эртен, бо мээң карак четпес калбак кода-хүрээмни долгандыр Буга-Кара аъдың-биле бистиң бо ортемчейниң кат-чимис, үнген үнүжүн дөгере маңаа орус андазындан суп алгаш, тарып бер, Ыймаан Сара-Ыяш – деп-тир.
Оол-даа хаанынга сөгүрээш, үнүп чоруткаш, демги уругнуң бажыңынга келген.
Келирге:
- Ачам чүү дидир? – деп, уруг айтырып-тыр.
- Мээң бажэым албас боор деп бодаан мен, мээң бажым алыр дээн хаан-дыр моң. Мени «ам эртен бо өртемчейге кат-чимис, ыяш-даш, кода-хоорайны тудуп, Буга-Кара аъдың-биле тарып каг» деп, чарлык болду. Мен чаңгыс аъдым-биле канчап чаңгыс хүн ону кылыр мен? – деп-тир.
Даңгына олургаш:
- Сен-даа аңаа муңгарава, ам эртен Буга-кара аъдыңга орус андазынны суп алгаш, бо кода-хүрээни долгандыр чортуп тура хүнзээр сен – деп-тир.
Күжүр эр-даа даартазында тараа тараан кижи ышкаш, чортуп тура хүнзеп-тир эвеспе.
Ам эртенинде туруп кээрге, карак четпес кода-хүрээни долгандыр, карак четпес кады-чимизи үнүп, кода-хүрээзи турупкан туруп-тур эвеспе.
Шыяан, Эрлик-Ловуң хаан Ыймаан Сара-Ыяшты база «кел» деп-тир эвеспе.
Оол-даа хаанга барып-тыр.
- Дээрде тыртыыш чок, адаанда магана чок, хейге көдүрткен дөрбелчин шил бажыңдан меңээ кылып бер, маа – деп-тир.
Ыймаан Сара-Ыяш база-ла демги уругга муңграан-деңгерээн чанып кээп-тир.
- Чаа, чүү дидир ачам? – деп-тир.
- Чаа, мээң бажым алыр дээш, мынчап турар кижи-дир. «ам даарта маңаа дээрде тыртыыжы чок, черге маганазы чок, хейге көдүрүп турар ддөрбелчин шил бажыңдан меңээ кылып бер» деп, мону соледи – деп-тир.
- Ындыг болза, ол-даа канчаар, ам даарта маскадан тудуп алгаш, ол бажхың тудуп бер дээн черинге шилден токкуладып тур – деп, демги уруу даңгына ынча деп-тир.
Даартазында Ыймаан Сара-Ыяш ол черинге баргаш, маска-биле шил токкуладып, агаарга лорбелчин шил бажыңны хейге көдүртү бүдүрүп каапкан иргин.
Эрлик-Ловуң хаан Ыймаан Сара-Ыяшты база-ла «кел» дээн-дир эвеспе. Баарга:
- Чаа, мен үш кыстыг кижи мен. Сен мээң ортун кызымны танып аар кижи болзуңза, кадай кылып ал. Бир эвес тыппас болзуңза, бажың алыр мен – деп-тир.
Ыймаан Сара-Ыяш-даа үнгеш, демги уруунга өөрүшкүлүг-маңнайлыг кээп-тир.
- Чаа, чүу дидир, Ыймаан Сара-Ыяш? – деп, даңгына айтырган.
- Эрлик-Ловуң хаанга баарымга, «мен болза, үш уруглуг кижи мен, оларның ортунун танып аар болзуңза, кадай кылып аар сен. А бир эвес танывас болзуңза, бажың алыр мен» дээр чүве-дир – деп-тир.
- А мени танып аар сен бе ынчаш? – деп, даңгына мынча деп-тир.
- Муң-даа кижи аразындан танып албас чүве бе, сени – деп-тир.
- Аа, тенээңни, ыймаан Сара-Ыяш, бис үш угбашкыны кандыг-даа кижи танып чадап каан чүве, хоржок сен – деп-тир.
- Ам эртен хөй улус чыглып кээр эвеспе. Бис үш угбашкыны улустуң ортузунга туругузуптар эвеспе. Бисти долгандыр кылаштап, шинчилеп турар сен. Мээң барыын талакы чаагым хан дег кыза чаштааш, чиде хона бээр эвеспе. Ам «бо тур» дээш, мени сегирип аар сен – деп-тир.
Ам даартазында хөй чон-даа чыглып келген. Көвей чоннуң ортузунда үш угбашкыны тургузупкан. Ыймаан Сара-Ыяш үш угбашкыны көорге, кижи-даа ылгаар аргажок, кончуг дөмей угбашкылар болуп-тур. Шинчилеп көрүп турарга, уругларның бирээзиниң барыын талакы чаагы кыза чаштааш, чиде хона берген. «Бо тур сен» дээш, халып барып, сегирип алган-дыр эвеспе.
Оон-даа чүу боор, уругну танып алгаш, ол даңгынаның бажыңнынга барган иргин.
Даартазында Ыймаан Сара-Ыяшты база-ла Эрлик-Ловуң хаан келдирткен иргин.
Хаанга Ыймаан Сара-Ыяш барып-тыр эвеспе:
- Ам даарта маңаа чаңгыс карыш терезинниң адаанга от туда кааптарга, ол от ол терезинниң бажынга үндүр хыппайн чорда, орус сапык идик кылдыр, хөмнү эптеп бышкаш, улдуңун демир дага-биле дагалап кылгаш, меңээ кылып бер. Бир эвес ону кылып бербес болзуңза, бажың алыр мен – деп-тир.
Оол-даа ыыт-дааш чок үнгеш, чанып кээп-тир.
- Чаа, ачам чүу дидир? – деп-тир.
- «ам даарта маңаа чаңгыс карыш терезинниң адаанга от тударга, бажынга үндүр кыппайн чыдырда, орус сапыкты хөмден эптеп бышкаш, улдуңун демир дага-биле дагалап, бүрүнү-биле белеткеп кылгаш, меңээ кылып бээр сен. Ону кылып шыдавас болзуңза, сээң бажыңнны алыр мен». Черле мээң бажым алыр дээн кижи-дир бо – деп-тир.
- Ам-даа черле хоржок, бисти ат кылыр деп барып-тыр. Ам черле моон дезип чорувас болзувусса, черле хоржок-тур, белеткен – деп-тир.
Шала кежээ караңгы апарганда, белеткенип алгаш, Буга-Кара аъдынга ушкажып алгаш, чоруур деп баргаш, демги даңгына:
- Каям, сенде, эр кижиде чүү чор, черле бир чүве чор ыйнаан, сенде? – дээрге:
- Менде бо бежен лаң ак мөнгүн бар чүве – дээш, кулун дуюу хире ак мөңгүн берген.
Ол мөңгүнүн алгаш, бажыңын үш долгандыр демги кулун дуюу дег мөңгүнү-биле домнааш, Ыймаан Сара-Ыяштың ада төрээн черинче углап чоруп каап-тыр эвеспе оң.
Бар-ла чытканнар.
Даартазында Эрлик-Ловун хаан Ыймаан Сара-Ыяшты кел дирткен.
Ыймаан Сара-ыяш бажыңының иштинде:
- Туруп чыдыр мен – деп-тир.
- Ол-даа келген ояар амыр чүве көрүп көрбээн кижи чүве ийин ол – деп, Эрлик-Ловун хаан мынча деп-тир.
Даартазында база-ла Сара-Ыцяшты келдирткен.
- Чунуп чыдыр мен – деп-тир.
Ол хүн база-ла ынчап хүнзеп каап-тыр эвеспе.
Оон даарта эртенинде Ыймаан Сара-Ыяшты база-ла «эккелиңер!» деп-тир.
Ыймаан Сара-Ыяш:
- Баардым-баардым – деп харыылаан иргин.
Ол хүн база-ла ынчап будулуп хүнзей берген.
Даартазында үш хонганда, Эрлик-Ловуң хаан олургаш:
- Мээң уруум ап алгаш, «мени ам канчаарыл бо» дээш, туразы улгадып, кел дээрге, келбейн олурар ол-дур. Доп-дораан тудуп эккелиңер! – дээш, хааларын салып чорудуп-тур эвеспе.
Хаалар-даа ол баргаш, Ыймаан Сара-Ыяштың бажыңынга барып, «тудуп аар» дээш, кире бээрге, ээн куруг, куурарып калган, үш-дорт хонган хире болуп-тур.
Хаалар-даа Эрлик-Ловуң хаанга кээп медээлеп тур эвеспе.
Эрлик-Ловуң хаан-даа чүзү боор, бежен шериин аъткаргаш, чеди хонган черинден чедер аза бооп чорааш, алды хонган черинден алыр аза бооп чорааш, сыр соондан барып четкеш:
- Маңаа эккелиңер!» - дээш, чорудуп-тур.
Ыймаан Сара-Ыяш кадайы-биле кады бар чорда, бежен шериг сыр соонда чедип кээр деп барып-тыр эвеспе.
Ыймаан Сара-Ыяштың кадайы:
- Бежен шеригни ачам бистиң соовустан чорудупкан. Чедип кээр чеде берип-тир – дээш, Буга-Кара аътты улуг кара хем кылдыр хуулдургаш, Ыймаан Сара-Ыяшты хемни кешкен көвүрүг кылдыр хуулдургаш, адак сөолүнде уруг обдун ол хемниң агым суу болуп хуулуп ап-тыр эвеспе.
Бежен шериг-даа чүзү боор, демгилерниң изин ызырты истеп чедип кээп-тирлер эвеспе.
Бежен шериг Сара-Ыяштың Буга-Кара аъдын изин улуг кара хемниң суун кежилдир чыдар көвүрүунге чедир истээш, ол-бо дилээш, тып чадап кааш, дедир-ле ырбап чоруп каап-тыр эвеспе.
Бежен шериг ол-ла ынчап чорааш, Эрлик-Ловуң хаанынга кээп бараалгап-тырлар.
Эрлик-Ловуң хаан бежен шериин чула кончааш:
- Изи читкен черни чула хуюктапса, канчап баарыл? Чоп тып эккелбээн силер? – дээш, чүс шеригни аъткаргаш:
- Ыяап-ла тып эккелиңер! – дээш, сылба кончааш, чорудупкан турган чүвең иргин.
Ыймаан Сара-Ыяштың кадайы улуг арт черге чоруп оргаш:
- Чаа, мээң адам бистиң соовустан ам чүс шериг чорудупкан, чедер чедип кел чорлар – дээш, Ыймаан Сара-Ыяшты улуг арттын бир аталызнда улуг ак хая кылдыр хуулдургаш, Буга-кара аътты улуг артты ашкан орук кылдыр хуулдургаш, бодун улуг арттың оруунуң бир талазында көк хая кылдыр хуулдургаш, чыдып алган турган иргин.
Чүс шериглер-даа чүзү боор ийик, демгилериниң изин истеп келирге, бир-ле улуг арт черниң кырында оруунга келгеш, тывывлбайн туруп берген.
Чүс шериг ол тайганың оът-сигенин өрттедип, ыяш-үнүжүн хап, тудуп тургаш, тып чадап каан турган иргин.
Чус шериг ол-ла ынчап чадашкаш, Эрлик-Ловуң хаанынга чедип келгеш, бараалгаан турганнар иргин.
Эрлик-Ловуң хаан-даа чүзү боор ийик, чүс шериин эдерткеш, «чер силер кулугурларны черле чедип барып, тып албаан шаанда, шиңме» дээш, боду база аъттаныпкаш, чорупкан иргин.
Ыймаан Сара-Ыяштын кадайы олургаш:
- чаа, ам-даа ат болган эвес бис бе, ачам боду аъттаныпкаш, чүс шериин эдертип алгаш, чорупту – деп олурган иргин.
Сара-Ыяштың кадайы Буга-Кара аътты чыжыр алдындан бүткен дас-сын хүрээ кылдыр хуулдургаш, Ыймаан Сара-Ыяшты «Үлегер далай» кылдыр хуулдургаш, боду ол хүрээниң бир караа багай, кырган мачың ламазы бооп хуулгаш, «Үлегер далайны» хураап олуруп-тур эвеспе оң.
Чаа, чүзү боор, Эрлик-Ловуң хаан-даа чүзү боор, чыжыр-чажыр-даа дээрин диңмиредип, хадын хадыдып, кончуттунуп, хыйланып-даа кээп-тир эвеспе.
Эрлик-Ловуң хаан-даа чүзү боор:
- Улус көрдүң бе, лама? – деп-тир.
Лама-даа чүзү боор, шала кылчаш кылынгаш:
- Мындаа-ла улуг кара аътка ушкажып алган ийи кижи аъдының даваны черге дээр-дегбес, шагда-ла бар чыдар улус чораан – деп-тир.
- Аа кулугурларны! – дээш, Эрлик-Ловуң манаан чүс шериин эдертипкеш, чер-чуртунче ээп чорупкан иргин.
Буга-кара аъттыг Ыймаан Сара-Ыяштың кадайы-даа:
- «Чаа, бо «Үлегер далайның» ачызы-биле харын-даа ̶өршээди – дээш, ам-на Буга-кара аъдын мунгаш, Ыймаан Сара-Ыяштың аал-чуртунче углап-шиглеп чорупкан.
Та кажанга, та чеженге чоруп келген улус чүве. Ол-ла ынчап чорааш, Аңчы-Кара Мелдир адазының аал-оранынга чедип келгеш турган.
Ол кээрге, кырган ада-иези кижи таныыр аргажок кыраан турган.
Сара-Ыяштың кадайы кырган бег, кунчуунуң арнын алдын аржыыл-биле чодуп, чулундуруп домнааш, оглун, кернин таныыр, дөртен-бежен харлыг кылдыр чалыыттаттырып алгаш, оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тырлар эвеспе оо!
Алган дөзү:
Тыва улустуң тоолдары (Тываның тоолчуларының II дугаар следунуң материалдары) / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл, 2012. – Ар. 310 - 320.