Чаа, эки-ле шагның эктинде,
Багай шагның бажында
Далай-Байбың деп хаан
Чоруп чораан чүвең иргин.
Адаанда алдан дүжүмет албатылыг,
үстүнде үжен дүжүмет албатылыг,
үнген-кирген улуска эжик көдүрүп бээр
Алдан бир хаа-шилбийлиг-даа чүвең иргин.
Бир эртен улуг игилин тыртып каарга,
үстүнде үжен дүжүмет чыглып турган чүвең иргин.
Чаа, үжен дүжүмет, алдан дүжүмет:
- Бисти чүге хаалдырдыңар, чыылдырдыңар? - деп
Айтырып турган чүвең иргин.
- Чаа, Кара-Хаяны, Какпак-Хаяны Шырыын, шынгыы дагып кэер дээш,
Чыылдырдым — деп олурган Далай-Байбын хаан иргин.
- Чаа, кижи-ле бүрүзүн он муң чедир
Чыылдырып көрүңер!— дээн чүвең иргин.
- Чаа, ам-на он беш хонгаш,
Дагыыр, тайыыр бис - деп
Чугаалажып орган чүвең иргин.
Чаа, хаан дээрге:
Көгерлигниң көскүнден,
Аргатыгның аксындан чыгдырып,
Он беш хонук иштинде күүседиңер - деп
Чугаалаан иргин.
Он беш хонук иштинде
Улуг-биче ара-албатыны чыып алгаш,
Кара-Хая, Какпак-Хаяга чоруп турган чүвең иргин.
- Чаа, Кара-Хая, Какпак-Хаяда
Ара-албаты хаглып, чыглып келген боор дээш,
Хаан ыстанып чоруп каан чүвең иргин.
Хаан келирге, ара-албаты
Он муң хамаанчок
Он беш муң чедир турган чүвең иргин.
Чаа, хаан келирге Кара-Хая,
Какпак-Хаяның ортузунда
Мөңгүн бөскелиг, алдын хөректиг
Оол уруг бодарап төрүп алган,
Хаяда чүгле чаңгыс киннинде
Халаңайнып турган чүвең иргин.
- Чаа, бо он беш муң чоннуң иштинде
Мээң адам Далай-Байбың хаан
Бар ирги бе? - деп, Балдыр-бээжек оол
Айтырып турган чүвең иргин.
- Ээ, бо тур-ла мен, оглум де
Харыылап турган хаан иргин.
- Чаа, бо черниң иштинде
Мээң кирнимге куш чедер
Көк демир чок чүве-дир — деп
Чугаалап турган оол чүвең иргин.
- Чаа, силерниң саңда бар чүве-дир.
Алдан кулаш алдын аптараның иштинде
Алдын илди эгээ бар чүве-дир деп,
Оон өске чүве чок чүве-дир деп
Турган оол чүвен иргин.
- Чаа алдан бир хаа-шилбий аът маңы-биле
Чорудуп көрүңер! - деп турган чүвең иргин.
Хаан бодай турарга,
Алдан бир хаа-шилбий шыдавас 6oopгa,
Хаан бир аътты четкеш,
Ийи аътты дамнап хап каан чүвең иргин.
Хаан чедип келгеш,
Алдын эгээни аптарадан уштуп алган.
Ап чоруур эвин-девин тыппайн,
Теве-тергени деңнеп камнап турган чүвең иргин
Хаан алдын илди эгээни алгаш,
Аът маңы-биле чоруп-даа турган чүвең иргин.
Хаан келгештиң оолдуң киннин
Боду-биле кезип ап турган чүвең иргин.
- Чаа, ара-албатым,
Мөгелерни боттарыңар хүрештирип,
Аъдыңарны боттарыңар чарыштырып алыңар! - дээш,
Хаан оглун алгаш,
Чоруп-ла каан чүвең иргин.
Хаан оолду эккелгеш,
Хондур эмискиктеп, сорусуктап
Турган чүвең иргин.
Оол бир хонганда:
- Бир харлыг болдум, авай, ачай! - деп
Орган чүвең иргин.
Оол ийи хонганда:
- Ийи харлыг болдум, авай, ачай! - деп
Кылаштап турган чүвең иргин.
- Чаа, бистиң оглувус ужур чок эвес,
Ужурлуг оол-дур,
Дүн санында, хүн санында
Хар чевеп турар - деп,
Хаан чугаалап орган чүвең иргин.
- Бистиң оглувус ужур чок эвес
Ужурлуг үрен чүве-дир.
Бир чүвеге киип-шынып чорааш,
Бисти куруг каар боор - деп чугаалааш,
Хаан боду хуулгаш,
Алдыы орандан Хоозун-Коңза, Кожага-Коңза деп
Ийи даңгынаны чалап келгеш,
Ийи өргээлиг кылып каан хаан чүвең иргин.
Чаа, ол аразы ийи даңгынаны чалап тургуже,
Дөрт хонган оглу
«Дөрт харлыг болдум, авам, ачам» - деп
Халып турган чүвең иргин.
«Дөрт хонарга, дөрт харлыг болур
Төл канчап бар боор?» - деп бодааш,
үстүү орандан Сескиин-Салзын
Күүскүүн-Салзын деп
Ийи кадынның эт-хөреңгизин,
Аал-чуртун эккелгеш,
Дөрт өглүг, дөрт куяк кылдыр
Олуртуп турган чүвең иргин.
Дөрт өргээлиг, дөрт кадынныг кылып кааш,
«Кижиге кижи немежир дег
Эки чүве кайда боор!» -деп чугаалааш,
Алдан бир хааны олурткаш,
Тос таңмалыг пашка шайын хайындырып,
Тос таңмалыг пашка эъдин дүлүп,
Найырлап турган чүвең иргин.
Чаа, Байбың-Хаанның алдан бир хаа-шилбий
Аргажып тургаш көдүрер эжии
Чырыткылаш дээн.
Балдыр-бээжек оол эжикти
Yш дүрүштүр октапкаш кирип келген.
Оолду көөрге адыйгыже ажынган,
Улуйгуже дарынган турган чүвең иргин.
- Ажылыг ада-иең биске
Ажындың бе, хемчиндиң бе?
Ап берген дөрт кадыныңга
Ажындың бе, хемчиндиң бе?
үжен дүжүмет, алдан дүжүметке
Ажынып, хемчиндиң бе?
Алдан бир хаа-шилбий
Ара-албатыңга ажындың бе?
Хемчиндиң бе? - деп олурган чүвең иргин.
- Чаа, ыйып төрүвээн болгаш
Иениң сагыжының багы бе?
Чээ, ырганып төрүтпээн болгаш
Ада, силерниң сагыжынар багы ол бе?
Чээ, бо бораң өдек чуду даңгыналарны
Чүге чыып бөлүп алган сен, ачай?
Чиге соңгу чүкте Ажын-Дуган хаанның
Уран-Даңгын даңгыназынга хой дег ак
Сой-мөңгүн белек берген болбас сен бе,
Мээң сойлуг, дүштүг кадайым
Ол болбас бе? - деп олурган оол чүвең иргин.
- Чаа, кара бажым кажарып,
Кашка дижим саргарып,
Даг дижим таалайга шанчып,
Удургу дижим уулайга шанчып
Келген кижи-дир мен.
Та бар даңгына, та чок даңгына.
Дүжүннүң уг-шиин чугаалап турар
Кижи боор сен бе? - деп олурган чүвең иргин.
- Чаа, менде болчаг чок болдур,
Шагда магат чок болдур ийин дээш,
Чеди даңза таакпыны улай тыртып,
Бодап орган хаан чүвең иргин.
Чеди даңза хире таакпыны улай тыртып
Бодап кээрге, бөрү дег көк,
Дилги дег кызыл,
Он беш харлыг шаанда
Хой дег ак сой-мөңгүннү
Берип турганы шын болган чүвең иргин.
Чаа, ам Далай-Байбың-Хаан:
«Ол мөңгүннү бергеним шын чүве-дир эвеспе.
Ол шаанда бөрү дег көк,
Дилги дег кызыл турар шаамда
Берген кижи-дир мен» - деп
Бодап орган иргин.
«Кижээ берген-даа болзумза,
Изин истеп, суун суглап алыр мен.
Кижи албаан-даа болза,
Мен бодум истеп алыр мен.
Ол хаандан» - деп бодап
Турган хаан чүвең иргин.
- Чаа, ажылыг эки ада-ие,
Мунуп чоруур эки аъдым кайда чувел? - деп
Орган чүвең иргин.
- Чаа, оглум, эрте-бурун шагда
Хуралды деп тайганың баарынга
Куу-хүрең бе салган мен.
Бо эртен төрүдү бе? - деп орган чүвең иргин.
Алдан кулаш сыдымын алгаш,
Хуралды деп тайганың баарынче
Чүгүрүп чоруп турган чүвең иргин.
Ол чиге соңгу чүгүнче чүгүрүп орарга,
Хуралды деп тайганың
Бажы көстүп турган чүвең иргин.
«Чаа, бо тайганың бажынче көөр-дүр» - дээш,
Тайганың бажын өрү үнүп орган оол чүвең иргин
Бажын куду көөрге, ай бооп чедер
Бедик тайга бооп көзүлген иргин.
«Чаа, маңаа канчап будулуп,
Муңгашталып чоруур боор?» - дээш,
Хей салгын бооп хуулуп алгаш,
Хуралды тайганың бажынче
Киискип үне берген оол чүвең иргин.
Тайганың кырынга үнүп келгеш,
Делегейни дескиндир,
Толагайны долгандыр
Көрүп орган чүвең иргин.
Чаа, эр кижи ыглап, кударап орар хирелиг,
Аът хан сиктеп турар хирелиг,
өндүр чаагай ораннар
Көстүп турган чүвең иргин.
«Чаа, бо хүрең бе кайда турар ирги?» -дээш,
Хуралды тайганың баарынче
Көрүп турарга, куу-сарыг ховунуң ортузунда
Чиргилчин дег чүве чиргилчинненип
Көстүп турган чүвең иргин.
Куу-сарыг ховунуң ортузунга
Эстедип, халыдып келгеш,
Kyу-сарыг ховунуң кадыг сигениниң адаа-биле,
Чыычак сигениниң кыры-биле
үңгеп бадып чыткан оол чүвең иргин.
Чаа, ол куу-хүрең бениң чаа төрээн кулунунуң
Дуюу-даа катпаан, шаразы-даа көппээн, кулун
Иезин куржалып ээп, үш арта халып,
Ойнап турган чүвең иргин.
Ол келгеш, чиңге моюндан киир каггаш,
Чан баштааш олуруптарга,
Чаш кулун куу-сарыг ховуну куду
Балдыр-бээжек оолду дүккүлештир
Сөөртүп бадырып-тыр иргин.
- Чаа, чоп хоржок кулун боор - дээш,
Чедип орарга, ай демир көжээ таварышкан.
Ол ай демир көжээден тептингеш,
Бата-ла чорупкан оол чүвең иргин.
Чаш кызыл кулун чүткүп тургаш көөрге,
Хуралдының тайгазы коваңайнып
Чыткан чүвең иргин.
- Меге-даа болза чамбы-дипке
Meгe болурга кайын болурул,
Мээң моом дөмей болду бе? - дээш,
Кастыын дөгээш, туруп берген мал чүвең иргин.
- Аай ачы, он салаазын кыргый шелиптейн бе дээш,
Ээ чокта, ээ болур ирги бе дээш,
Арайындан соксадым - деп турган
Кулун чүвең иргин.
- Аай ачы, кулугур,
Хендирбе-мойнуң сый шелиптейн бе дээш,
Аът-хөл чокта аргалап,
Мунар апаар чүве бе дээш,
Арайындан соксадым — деп турган оол чүвең иргин.
Ийи-ийи боду шенежип турган чүвези иргин.
Малды хөвээштеп, чуларлап алгаш,
Адазының орду-шилинче чанып турган чүвең иргин.
Оолдуң бараанын көрүп тургаш,
Далай-Байбың хаан мөңгүн чүгенин уштуп белеткээштиң
Демир киженин алгаштың
Оолга уткуштур кылаштап келген чүвең иргин.
Чаа, алдын-хүмүш чүген-биле чүгеннээш,
Демир кижен-биле киженнээш,
Демир баглаашка баглап турган чүвең иргин.
- Чаа, ажылыг ада-ием,
Мээң урдунуп чоруур эзер-чонаам кайы чүвел? - деп
Айтырып турган чүвең иргин.
Чаа, хаан даг дег кызыл бажыңның
Барыын өнчүүнде хаалгазын ажыткаш,
Оглун киирип турган чүвең иргин.
Оол баарга, үш алдын каңгай эзерни
Каътташтыр чыып каан чыткан чүвең иргин.
Чаа, оол көрүп тургаш,
Ортузунда алдын каңгай эзерни алгаш,
Ундуруп турган иргин.
Эзерниң шарыышкынын чежип келирге,
Ам тозан хөндүргелиг,
Чеден шалаңныг, алдан колуннуг,
Алдын каңгай эзер болган чүвең иргин.
Чээ, чарылбас быжыг болзун дээш,
Чаан сөөгүн хап быжыглап тургаш кылган,
Бузулбас болзун дээш
Булан сөөгү-биле хап быжыглап тургаш
Кылган эзер болган.
Чаа, шолук сарыг хову дег чонакты
Сес каъды-биле сый тырткаш,
Кады тыртып каан чораан.
Чаа соңгула дергиде дөнен шарының кежин
Дөрбелчиннеп тургаш өрээн,
Хунан шарының кежин
Куванчыннап тургаш өрээн,
Чыжыр алдын-биле шывай тудуп кылган,
Ак коргулчун-биле чаап тудуп каан,
Алдан дүшкүннүг алдын допуржак кымчы
Чораан чүвең иргин.
Чаа, чүзү боор, шолук сарыг хову дег чонаан эккелгеш,
Чаш кара кулуннуң ооргазынга салырга,
Сарбаа чаваа бооп турган
Кулун чүве иргин.
Чаа, алдын каңгай эзерни ооргазынга салырга,
Шүүлеңнеп-даа турган чүвең иргин.
Чаа, алдан коннун, алдан кудургазын суп көөрге,
Кыжаалаңнап турган мал чүве иргин.
Тозан хөндүргени тыртып келирге,
Сес диштеп, азыын хенедип четчип турган
Мал чүвең иргин.
- Чаа, ачылыг ада-ием,
Мээң тудуп чоруур
Торгун чемзээм кайда чувел? - деп айтырарга,
Улуг Кызыл бажыңның
Барыын-соңгу хаалгазын ажыткаш,
Киирип турган чүвең иргин.
Чаа, ол бажыңга кирип келирге,
үш дошкун кара чаны
Сүрүштүр азып каан,
үш азар-бажың саадаан
Каътташтыр азып каан турган иргин.
Чаа, ортузунда турган
Дошкун кара чаны алгаш,
Азар-бажың саадакты алгаш,
үнүп турган чүвең иргин.
Чаа, дошкун кара чаны алгаш,
үнүп келгеш, көрүп турарга,
Алдыкы сагынңн тепкези — алдан алды,
үстүкү сагының тепкези — үжен үш,
Алдыкы сагында аргар-кошкар сиилип каан,
үстүкү сагында те-чуңма сиилип каан
Кара ча турган чүвең иргин.
Далай-Байбың хаан:
- Кижи болуру бичезинден,
Мал болуру кулунундан болур.
Чүве эндевес уруг-дур — деп
Турган хаан иргин.
- Чаа, адам-ием, мээң кедип чоруур
Идик-хевим кайда чувел? - деп айтырарга,
Улуг кызыл бажыңның
Чөөн соңгу эжиин ажыткаш,
Киирипкен чүвең иргин.
Ол кире бээрге, үш кара торгу тонну аскаш,
үш карыш бистиг оттукту,
Кулаш бистиг бижекти,
үш кара дордум курну
Каътташтыр азып каан турган чүвең иргин.
Чаа, алды кара саар идикти
Чергелештир салгаш,
үш кара киш кежи бөрттү
Чергелештир азып каан турган чүвең иргин.
Алды кара саар идиктиң ортузундан кеткеш,
үш кара киш кежи бөрттүң ортузундан
Кеткен оол чүвең иргин.
Чаа, идик-хевин кедип келирге,
Арны-бажы аян хову дег кырнып каап,
Карак-кулаа ай, хүн дег хөлбеңейнип,
өъжүн эъди борбаңайнып,
Деңмек эъди чиндиңейнип,
Төлежип турган чүвең иргин.
Эки-ле аъдынга торгун чемзээн кеткеш,
Куржангаш, кыштап келген оол чүвең иргин.
- Чаа, канчаар дээш кылаштап келдиң
Оол уруг? - деп айтырып турган чүвең иргин.
- Чаа, торгун чемзээң үрелзе,
Канчаар сен, оол уруг?
Аксым болза авыңгай
Билбес доң эмдик,
Ооргам болза эзер билбес,
Эгээ-эмдик болбас бе?
Торгун-чемзек үрелзе,
Будулза канчаар сен? - деп
Чугаалап турган аът чүвең иргин.
Дошкун кара чаның сагын черже киир шашкаш,
Азар-бажың саадаан чешкеш, аскаштың,
Аъдының демир киженин чешкештиң,
Мунупкан чүвең иргин.
Аъттаныр чарыкы эзеңгизин тептиргеш,
Ажыргызын чандыр соора тептиргеш,
Көк дээрни хөккүңейндир,
Кара черни хаккыгайндыр
Силгип үнген чүвең иргин.
Ээ, бир ай үжен хонукта
Хаттың хаагайндыр-хоогайндыр хадыырын
Санап силгип турган чүвең иргин.
Бир ай үжен хонукта
Сугнуң харыгайндыр-хоругайндыр агарын
Саналдыр силгип келген чүвең иргин.
Оолдуң ийи холу чүген дынынга ылчырап,
Ийи балдыры эзер хыртыңынга ылбырап
Келген-даа чүвең иргин.
Чаа, ам аъттың аксы доктаап келген.
Даң сырынында ада-иениң сыртык бажынга
Дазыңайндыр челип келген оол чүвең иргин.
- Ажылыг адам-ием, одуг чыдыр силер бе?
- Одуг-ла чыдыр бис, оглум — деп
Чытканнар чүвең иргин.
- Ийи холум чүген дынынга ылбырап калды,
Ийи балдырым эзер хыртыңынга ылчырап калды,
Ажылыг ада-ием — деп турган чүвең иргин.
Чаа, хаан тура халааш,
Оолдуң ылбырай берген холун,
Ылчырай берген балдырын
Эжелиг эм-шагаан,
Эжелиг дом-шагаан оъду-биле
үш так болчап эмнеп орган чүвең иргин.
Оолдуң холундан, балдырындан
Эм-шагаан, дом-шагаан оъттуң бажы үнүп келирге,
Доңгурак-биле оъттуң сывы ийи илиг,
Бир илиг өзүп кээрге,
Кезип октап тургаш,
Хава чокка каң кылдыр
Экиртип салып турган чүвең иргин.
Чаа, чиң шайын хайындыргаш,
Чигир-боовазын салгаштың,
Эки адазы, эки иези-биле
үжелээ шайлап олурганнар иргин.
- Чер болганга төдү чоруур кижи-дир мен,
Кижи болганга төдү ужуражыр кижи-дир мен.
«Аъдың ады кымыл?» - дизе чүү дээр мен,
«Бодуңнуң адың кымыл?» - дизе чүү дээр мен
Ажылыг ада-ие? - деп олурган чүвең иргин.
- Чаа, бодуңнуң адың - Улуг аштан аштавас,
Улуг чаага бастырбас
Эр Хунан-Кара болза кандыгыл?
Аъдыңның ады - Соондан хатка четтирбес,
Мурнундан чүглүг кушка четтирбес
Арзылаң-Сарыг болза, кандыгыл, оглум? - деп
Олурган чүвең иргин.
- Дүүн төрээн дүктүг кулун, дүктүг оол
Оон артык аттыг болур бе?
Харын-даа магаданчыг,
Харын-даа күзээнчиг ат-тыр — деп
Олурган чүвең иргин.
Чаа, ап берген дөрт куяктың
өг-бүлезинче ам кирип,
Аъжын-чемин ижип,
Оюн-каткызын каттырып,
Ойнап турган чүвең иргин.
Улуг-бичени чагырган сайыт-дужумет
Арат куяктың өг-өргээзинче ам кирип,
Ооң каткызын каттырып,
Чугаа-соодун ам чугаалап турган чүвең иргин.
Эр Хунан-Кара дээрге
Бир эртен тура халып келгештиң,
Чиң шайын ишкештин,
Чигир-боовазын чигештиң,
Чиге соңгу чүктү көрүп алгаш,
Хавы-ла турган чүвең иргин.
Даң сырынында чер-дээр аксы
Эде берген дег дааш болу бээрге,
Беглиг кожуун ишти туруп келгеш көөрге,
Эр Хунан-Кара хонуктуг черде бар чыткан чүвең иргин
Арзылан-Сарыг ховулуг черге челерге,
Колдук доөзүнге тулуп орар,
Даглыг-даштыг черге челерге,
өжүн-кыры чүзүнге тулуп орар
Мындыг болган чүвең иргин.
Эр Хунан-Кара та чеже шакта,
Та каш шакта чоруп орган чүве,
Чеди capыг ховуну,
Чеди халыын арыгны
Кеже челип орган чүвең иргин.
Чаа, көжегелиг көк сынның кырынче
үне челип кээрге,
Карак четпес куу-сарыг хову чыткан чүвең иргин.
- Дөө чыткан куу-сарыг ховунуң аксынче
Кижи барып болбас чер-дир,
Ону эдектеп барып болур чер-дир — деп
Чугаалап турган аът чүвең иргин.
«Дөө чыткан куу-сарыг ховуну
Каяа эдектедип чоруур»— дээш,
Куу-сарыг ховунуң ортузунче
Киир челзип келирге,
Элезин куургактыг инек мыяа
Мыргыткайндыр хайнып чыдар
Кончуг изиг черге таваржып турган
Улус чүвең иргин.
Арзылан-Сарыгның эзеңгиден кылдыр
Элезин куургак куттулуп орган.
Оон ынай чоруп орда,
Эзер чавызындан шыыгайнып орган чүвең иргин.
«Эки эрлик кижи
Хая көрнүп көрбес чүве бе, Хунан-Кара?» - дээрге,
Хая көрнүп көөрге,
Арзылаң-Сарыгның мыяктаан мыяа
Черге четкелек чорааш,
Хуртугайндыр хып чоруп орган
Болган чүвең иргин.
Хунан-Кара:
- Изиг оран деп мону ынчаар чоор бе?— деп
Арзылаң-Сарыг аъдындан айтырып чораан чүвең иргин.
Арзылаң-Сарыг бир айның үжен хонуунуң иштинде
Могаг-шылаг чок челзип орган аът чүвең иргин.
Ээ, Хунан-Кара оон чорувула оргаш,
Көжегелиг сарыг сынның кырынга
Унуп келген турган иргин.
Көжегелиг сарыг сынның кырынга үнүп келирге,
Хаажылыг карак огу четпес хову чыткан чүвең иргин.
Дөө чыткан хаажылыг кара ховуже
Хөме челзип-ле каан чүвең иргин.
«Хаажылыг кара ховуну
Каяа эдектелдирип турар боор?» - дээш,
Чорупкан чүвең иргин.
Хаажылыг кара ховуга келирге,
Инек мыйызы чарлып турар,
Чыдыг кара малгаштыг.
Соок оранга таваржып келген
Хунан-Кара иргин.
Чаа, эзеңгиден кылдыр, чалчырт кылдыр
Челзип олурган Хунан-Кара иргин.
«Эки эрлик кижи хая көрнүп көрбес чөөве?» - деп,
Арзылаң-Сарыг чугаалап турган чүвең иргин.
Чаа, Хунан-Кара хая көрнүп кээрге,
Соонда шаң-кеңгирге, хүрээ-күшкүүр
Эткен ышкаш турган.
Аъттың сидиктээн сидии черге четкелек чорааш,
Доңуп турган чүвең иргин.
- Чаа, чүү мындыг муң түмен
Хурал-шагжын тектеп, шаң-кеңгирге чүве
Этсип турар боор, эки аъдым? - деп
Айтырып турган Хунан-Кара чүвең иргин.
- Аа! Адаң катканың бажы кулугур!
Мээң кулак-кудуруумда
Сасаңгай, мербеңейимде доңган доштуң
Ынчап шаң-кеңгирге дег
Диңмнреп турары ол-дур - деп
Чугаалап турган аът чүвең иргин.
Чаа, Хунан-Кара бир айның үжен хонукта
Чыдыг кара малгашты үргүлчүлеп келгеш,
Арай боорда кыдыынга уштунуп үнген чүвең иргин.
Эвээш-биче челип келгеш көөрге,
Аргалыг кара баалыктың кырынга
үне челип келген турган иргин.
Кара таар оъттуг кара ховуну
Чыырылдыр челип олуруп туруп-тур иргин.
Кара таар оъттуг кара ховуну
Чыырылдыр челип олурарга,
Узун калчан кара аъттыг
Улуг кара кижи чоруп орган чүвең иргин.
Узун кара аъттыг
Улуг кара кижи келгеш,
Кымчызы-биле үш орааштыр
Хап турган чүвең иргин.
- Чээ, чер ческээ кулугур,
Суг суксаа кулугур сен бе? - деп
Айтырып турган чүвең иргин.
- Чер-даа ческээ эвес,
Суг-даа суксаа эвес мен.
Улуг чаага бастырбас,
Улуг аштан аштавас мен.
Эр Хунан-Кара деп кижи мен — деп
Орган чүвең иргин.
- Адамның ады - Кара-Хая, Какпак-Хая чурттуг
Далай-Байбың хаан дээр чүве!- деп
Орган чүвең иргин.
- Черим-чуртум ыраагынга,
Дөрт даванныгның дөрт даваны
Турлуп каар деп барды — деп турган
Оол чүвең иргин.
Чаа, Хунан-Кара тургаш
Ол улуг кара аъттыг,
Улуг кара кижини:
- Сен чүү черниң ческээ,
Сугнуң суксаа чүве сен, эжим? - дээш,
База үш улаштыр ораай шаап туруп берген,
Хунан-Кара чүвең иргин.
- Чер-даа ческээ эвес,
Суг-даа суксаа эвес,
Дээрлерниң Төмүртү Кара-Mөгe деп
Кижи мен - деп турган чүвең иргин.
- Чаа, кайы чер чедип,
Кайы сунуп бар чыдыр сен? - дээрге,
- Ажын-Дуган хаанның Уран-Дагын даңгыназынче
Бар чор мен - деп харыылаан.
- Ажын-Дуган хаанның Уран-Дагын даңгыназынга
Шагда таңды дег эъдим,
Далай дег суум ижирткен мен,
Ам көжүрүп алыр өйүм келген.
Ынаар бар чыдыр мен, эжим - деп
Турган чүвең иргин.
- Сөйлүг дүштүг эки куяамны
Мен бодум барып ап алыр деп тур мен.
Даңгыраглыг Уран-Дагын кадайымны
Сен кулугурга бербес мен! - деп турган
Хунан-Кара чүвең иргин.
- Мурнаанның мөрүзү ыйнаан,
Соңнаанның шорузу ыйнаан — дээш, каккаш
Салыва-ла берген Кара Төмүртү чүвең иргин.
- Чаа, мен ыдым мунган эвес мен - дээш,
Хунан-Кара салып-ла каан чүвең иргин.
Дүштүктүг черинге ийи кара аъттың
Ийи кулаа көзүлбес бооп чораан чүвең иргин.
Хонуктуг черинге чорааш,
Узун кара аъттыг Кара Төмүртү-Мөге
Чиде челзи берген чүвең иргин.
«Эки эрниң сээң адың сынгы дег,
Эки аът мээң адым сынгы дег чуве-дир!» - деп,
Арзылан-Сарыг аъдындан:
«Эки аъдым, шааң-на ол бе?» - дээрге,
Аъды харыылаан чүвең иргин.
Аъды тургаш:
- Аксымны азыг диш чайыннандыр чара шеливит,
Чодамны кажык сөөк чайыннандыр чара шаавыт! - деп
Чугаалаан Арзылаң-Сарыг чүвең иргин.
Арзылаң-Сарыгның мурнунда
Кызыл доозуннуг,
Даш долу дүжүп турган чүвең иргин.
Ол-ла улуг ыравайн чорда,
Улуг-сарыг аъттыг
Улуг сарыг кижи шошкуңгурлап
Чоруп орган чүвең иргин.
Хунан-Кара ужуражып келгеш, үуже халааш,
Доң черни довукка чедир,
Кара черни кажыкка чедир бараалгап
Көрген чүвең иргин.
Чаан ам,
- Арныңда шоглуг, карааңга оттуг, оглум,
Аалың-чуртуң кайдал?
Адың-чолуң кым боор?— деп
Улуг сарыг аъттыг, улуг сарыг ашак
Айтырып турган чүвең иргнн.
- Чаа, мээң адым —
Улуг аштан аштавас,
Улуг чаага бастырбас
Эр Хунан-Кара.
Аъдымның ады —
Соондан хатка четтирбес,
Кырындан чивирлиг кушка четтирбес
Арзылаң-Сарыг — деп
Эрескир чугаалап турган оол чүвең иргнн.
- Мээң адамның ады
Хек ыдык дагыглыг,
Кара-Хая, Какпак-Хая чурттуг
Далай-Байбың хаан деп кижи чүве дээн
Оолдан:
- Мен сойлуг дүштүг эки куяамны
Негеп алыр дээш, бар чор мен — деп
Чугаалап турган-даа чүвең иргин.
- Чаа, сойлуг дүштүг кадайыңны
Эртен, кежээ көжүрер деп барган черинде
Келген-не кижи-дир сен, оглум.
Ол эрниң ямбылыын, хүндүлүүн
Баргаш-ла көргей сен аан, оглум,
Улуг ырак эвес черде бар чытты,
Аңаа ужураштым, оглум - деп
Чугаалап турган Улуг сарыг аъттыг
Улуг-Сарыг Mөгe чүвең иргин.
- Чаа, оглум, мен башкы чүкче
Улуг олча хайып бар чыдыр мен — деп,
Бирээзи чугаалап турган чүвең иргин.
Чаа, Хунан-Кара аъттангаш,
Хап-ла турган чүвең иргин эвеспе.
Ханы-биле кады аккан
Калчаа далай чыткан.
Ооң бетинде өдүс түмен чер бажың
Шупту чырыткылыг турган чүвең иргин.
Ынча-ла кода-сүмениң эжиинде
Аът турган чүвең иргин.
Аътты көрүп турарга,
Бажы-биле ойнаан,
Чели-биле дээрниң булудун ширбип каан,
Кудуруу-биле черниң довураан ширбип каан
Турган аът чүвең иргин.
Хунан-Кара көрүп турарга,
Арат кижиниң аът баглаар ыяш адагажы база,
Арат кижиниң кирер өө кидис өг база турган чүвең иргин.
Ооң чанында алдын-даа, мөңгүн-даа
Бажың турган чүвең иргин.
Алдын бажыңны көрүп турарга,
Уран-Дагын даңгынаның
Олуруп турар бажыңы ол бооп турган чүвең иргин.
Чаа, мөңгүн бажыңны көрүп орарга,
Хаанның саадап орар бажыңы
Болган чүвең иргин эвеспе.
Чаан ам, демир баглаашта баглап каан турар
Аъттың чанынга Арзылаң-Сарыг аъдын
Кожа баглап-ла турган оол чүвең иргин.
Ийи аътты шинчилеп көөрге,
Арзылаң-Сарыг эъттиг, ханныг,
Балчымныг, чаагай бооп көстүп турган чүвең иргин.
«Чаа, аъдым бо хире чаагай турда,
Мен бодум база-ла белен эвес
Эр болгай мен» - дээш,
Хаанның саадап турар мөңгүн бажыңынче
Кирип каан Хунан-Кара чүвең иргин.
Хаанның орду-шилинге кирип келирге,
Хааны даңзы бижик шүүп чыткан,
А кадыны тон быжып чыткан чүвең иргин.
Хаанга экиниң экти-биле,
Багайның бажы-биле,
Хан сактыг кара кишти туткаш,
Дискек тудуп бараалгап орган
Хунан-Кара чүвең иргин.
Кадынга ак кадак туткаш,
Дискек тудуп бараалгап каан
Хунан-Кара чүвең иргин.
Ак олбук салган даңгыналар бар
Болган чүвең иргин.
Эккеп салып каан ак олбуктуң кырынга
Олуруп турган Хунан-Кара чүвең иргин.
Чаа, чиң сарыг шайын хайындыргаш,
Чес доңгууга кудуп салып,
Чигир-боовазын диизелеп салып,
Чаглыг эъдин тавакка салып турган
Даңгыналар чүвең иргин.
Чаа, сөс-чугаа-даа айтырар чүве-даа чок,
Хаан даңзы бижиин шүүп,
Кадын тонун-на быжып чыдар
Мындыг болган чүвең иргин.
Ам-на хаан даңзы бижиин шүүп дөгерген,
А кадын-даа тонун быжып дөгерип каан чүвең иргин.
- Чаа, оглум, арныңда шоглуг,
Карааңда оттуг, опан-чипен оглум,
Аалың-ораның, адың-чолуң
Кым боор? - деп, хаан айтырып орган чүвең иргин.
- Адамның ады—
Кара-Хая, Какпак-Хая чурттуг Далай-Байбың
Бодумнуң адым —
Улуг ашка аштавас,
Улуг чаага бастырбас,
Хунан-Кара,
Аъдымның аъды —
Соондан хатка четтирбес,
Кырындан чивирлиг кушка четтирбес,
Арзылаң-Сарыг деп аът чүве — деп
Чугаалап орган оол чүвең иргин.
- Эки куяам — силерниң урууңар
Уран-Дагын даңгынаны негеп келдим [деп]
Экиниң экти-биле, багайның бажы-биле,
Сөгүрүп чугаалап турган Хунан-Кара чүвең иргин.
Хаан оргаш:
- Менде белчег чок,
Шагда магат чок болгай, оглум — дээш,
Чеди даңза таакпыны улай тырткаш:
- Шагда ол-даа хаан он беш харлыг,
Мен-даа он беш харлыг турар шаавыста,
Ол-даа бөрү дег көк, дилги дег кызыл,
Мен-даа бөрү дег көк, дилги дег кызыл турар шаавыста,
Хой дег ак сой-мөңгүн белекти
Сээң адаң Далай-Байбың хаан
Бергени шын чүве болгай, оглум — деп
Чугаалап орган иргин.
- Чаа, оглум, кара баш кажарып,
Кашка диш саргарып келген чүве-дир ам,
Удургу дижим уулайымда шанчып,
Даг дижим таалайымда шанчып
Келген чүве-дир.
Ону көңгүс уткан кижи-дир мен, оглум - деп
Чугаалап орган хаан чүвең иргин.
- Чаа, оглум, эки куяаңны
Эртен, кежээ көжүрериниң кырында
Келген кижи-дир сен, оглум — деп
Чугаалап орган хаан чүвең иргин.
- Чаа, мен эки кадайымны маңаа
Кайыын каар мен, катым!— деп
Орган Хунан-Кара чүвең иргин.
- Таңды дег эъдим чирткен болгай мен,
Далай дег суум ижнрткен болгай мен,
Хунан-Карага кадайымны чоп бээр мен! - деп,
Кара-Төмүртү чугаалап орган чүвең иргин.
Хаан оргаш:
- Аныяк улус ындыг чүве боор бе, оолдарым,
Ийи бодуңар араңарда өжээнден кылгаш,
Кайыңар чуглуп, шүглүп үнер-дир.
Ынчангаш алчып-бержип көрүңер, оолдарым —деп
Орган хаан чүвең иргин.
Хунан-Кара көрүп орарга,
Кара-Төмүртүнүң мурнунда
Бора-Калчан иртти өлүргеш,
Ояар быжырып салып каан.
Бир талазында бежен ашак чугаалап бараан болган,
Бир талазында бежен оол ырлап, хөөмейлеп
Бараан болган турган чүвең иргин.
Хунан-Кара оргаш:
- Мээң ийи кыдыымга бежен-бежен чүс кижи
Бараан болгу дег,
Мээң мурнумга калчан бора ирттиң эъди чыткы дег,
Мээң чанымга мөңгүн аастыг көгээржикти, мен ишки дег чоор
Кедилиг кудээң мен болгу дег чоор, хаан катым — деп
Орган Хунан-Кара иргин.
- Чок чүве эвес-тир — дээш,
Тос каът олбукту чаткаш, база-ла
Бир талазынга бежен ашакты чугааладып бараалгаткаш,
Бир талазынга бежен оолду ырладып, хөөмейлеткеш,
Mypнунга алдын аастыг көгээржикте араганы салып
Дөмейлеп турган хаан чүвең иргин.
- Чаа, сен кулугурга бербес мен,
Сес даяктыг белдир ала аът,
Дээр өңнүг бора аът салыр мен.
Далай дег суум ижирткен мен,
Таңды дег эъдим чирткен мен,
Аът чарыштырып адаан-мөөрей кылыр мен! - деп
Орган Кара-Төмүртү чүвең иргин.
- Чаа, эш, сен аъдыңны салып туруңда,
Мен аъдымны салбас эвес мен.
Мен Арзылаң-Сарыымны салыр мен! - деп
Чугаалап орган Хунан-Кара иргин.
«Ос даяктыг ала аъдымны
Дээр өңнуг бора аъдымны бадырыңар!» - деп
Огунуң чүүнге бижик бижээш,
Дээрже боолап үндүрүп турган
Кара-Төмүртү турган иргин.
Хунан-Кара Арзылаң-Сарыг аъдын
Кастап соодуп белеткеп ап турган эр чүвең иргин.
Ийи хонганда, ийи шивишкин
Ийи кончуг аъдын мунуп алган
Сииледип чедип келген турган чүвең иргин.
Чаа, Хунан-Кара биле Кара-Төмүртү аъттарын
Чер, дээр кыдыындан салыр деп турган чүвең иргин.
Хаан тургаш:
- Мен болза ийи аът салыр мен, оолдарым.
Бирээзи коңгулуурлуг бора аът,
Бир хадаң кызыл аът салыр мен.
Бир эвес мээң аъттарым шыдап келир болза,
Уруумну катап менден кылыннап
Кудалап алыр-дыр силер! - деп
Орган хаан чүвең иргин.
- Аъдымны бодум муңгай мен -
Хунан-Кара илби-шидизи-биле
Эрттирип келди дигей силер,
Бодунң чаржып кел дээримге,—
Боъш мал эртип келди — дигей силер.
Мээн Арзылаң-Сарыымның бажын мунар
Бир оолдан хайырлап көрүңер, хаан катым деп
Орган чүвең иргин.
Хаан оргаш, паштанчы кара кыдадынче көргеш,
Кара кыдадын берген чүвең иргин.
- Бо орган кара кыдат ийи холунда
Паш паарылы карарты [тулуп] алган
Мээң Арзылаң-Сарыымның маңын
Каяа шыдаарыл бо! - деп
Могаттынып орган Хунан-Кара иргин.
Улустар хозай бээриниң аразында
Уран-Дагын ада-иезиниң өөнге
Чүгүрүп кээп турган иргин.
- Чаа, ачам, авам, кижи үрени каяа-даа чоруур,
Куш үрени каяа-даа ужар чүвең иргин деп
Чугаалаан чүвең иргин.
- Хунан-Караның багай аъдының бажын
Мунар кижи тывылбас боор чүве бе? - деп
Чугаалаан кадын иргин.
- Хунан-Караның аъдын боду мунар дээрге,
Илби-шидизи-биле эртип келген болур болгай.
Боъш салыптар дээрге,
База хоржок болур болгаш,
Хунан-Караның аъдын салбаска,
Кымның аъды эрткени ол боор чүвел, ачам? - деп,
Айтырып турган Уран-Дагын даңгына чүвең иргин.
Хаан уруунга:
- Ынчаарга, уруум, мээң чарыжым,
Мээң мөөрейим болганы ол болур — деп орган хаан иргин.
- Дөспээн, шыдаваан кулугур сен,
Чоруксааш, барыксааш шыдавайн тур сен бе? — деп
- Кижи болганынга кижи айтып чоруур, кулугур,
Мен сээң аскырларыңга чарып берген
Эмдик кызырааң эвес мен — деп, уруу
Чугаалап турган чүвең иргин.
Чаа, даңгына чана манңай бергеш,
Чанында бижик бижип орар дарийги уругну:
- Сен Хунан-Караның аъдының бажын
Мунуп бээр кижи сен! - деп
Дужаап орган уруг иргин.
Чаа, ам чүү боор даңгына уруг
Хунан-Караның чанынга чүгүрүп келгеш:
- Чаа, акым, сээн аъдыңның бажын
Мен мунуп тур мен ам.
Аъдыңның аажы-чаңы чүү ирги? - деп турган уруг иргин.
- Мээң аъдымның чаңын кым-даа билбес,
Боду билир аът чүве - деп турган.
Хунан-Кара чүвең иргин.
- Чаа, улустуң аъды чоруур деп барды,
Аъдыңны бодуң мунар сен бе?
Азы өске кижи мунар бе? - деп
Алгы-кышкы изип-ле турган чүвең иргин.
Кара-Төмүртү ийи аът чорудуп турган.
Сес даяктыг мелдер ала аът,
Дээр өңнүг көк-бора аът чорудуп турган.
Хаан коңгулуурлуг бора аът,
Кодан кыскыл аът,
Чеден шокар аът чорудуп турган чүвең иргин.
Кара-Төмүртү бора-калчан иртти өлүргеш,
Ийи шивишкинге арттындырып берип
Турган чүвең иргин.
- Чаа, ол улус хүнезинниг чүве-дир,
А мен хүнезин чок кижи-дир мен,
Ам канчаар кижи боор мен, акым? - деп
Мону чугаалап турган уруг иргин.
Чаа, мен олурумда күш-хүнезинге
Муңгараар боор бе? - дээш,
Хаан катының өдүс түмен малының аразында
Бир хунан кара шарыны соккаш,
Улуг сарыг дагалынга артып берип,
Тос таңмалыг кара пашты тос тарбыдааш,
Көгенчиктеп берип турган Хунан-Кара чүвең иргин.
Уран-Дагын даңгына уруг
Эжи даңгынага чигир-боованы
Артындырып берип турган чүвең иргин.
Чаа, ам улустары чоруп-ла каан чүвең иргин.
«Устуу оранның улустарының
Кара-боразын канчап билир боор, уруг - деп,
- Устуу оранның үптүг, үзүттүг улузундан
Арай каразып, боданып чоруур сен!» - деп
Чагып турган Уран-Дагын даңгына эвеспе.
Чаа, аъттар бир айның үжен хонуктуг черин
Ажывыла чоруп орган чүвең иргин.
- Чаа, аъш-чемден ишпес, чивес сен бе? - деп,
Ийи шивишкиннер ону чугаалап турганнар чүвең иргин.
- Силерниң кара-бораңар хамаанчок,
Уран-Дагын даңгынаның
Чигир-чимис, боовазын төтпейн чор мен! - деп
Чугаалап чораан даңгына иргин.
Чаа, ам ийи ай алдан хонуктуг черни
Эртип чоруп оргаш:
- Ужуң-бажың чыдып курттуй бербес сен бе, даңгына.
Бис быттап, шүүреп берээли бе? - деп
Чораан шивишкиннер чүвең иргин.
- Уран-Дагын даңгына кажан мээң бажымга
өскүс сирге чорутканын
Кажан, каяа көрген силер, эштер? - деп,
Турган даңгына чүвең иргин.
- Чаа, кижиниң чорук черинге
Кижиниң чаңгыс аъдының
Кур чилии үстү бээр,
Кулун эъди ара бээр - дээш,
Арзылаң-Сарыг аъттың аксын
Кулак дөске чедир шала шелгеш,
Довуун кажык чайыннандыр чара шапкаш,
Челип-ле каан даңгына чүвең иргин.
Уруг черниң, дээрниң шашпылгазынга чеде бергеш,
Аъдын так кылдыр кастааш,
Дага кылдыр сооткаш,
Дошкун кара шарының эъдин
Дүн, хүн чокка улдуртуп чип орган
Даңгына чүвең иргин.
Чаа, тос хонганда, соңгу өөрү
Кээп турган чүвең иргин.
- Кара дээрниң аъдының эъдин
Изидип шыдавас улус
Чүге бээр адаан-чарыш кылып,
Адыг-мөөрей кылып,
Адаңар катканын соктап
Чоруп орган силер бе? - деп,
Турган даңгына чүвең иргин.
Силерниң аъштаныр-чемненириңер-даа
Манавас мен, эштер,
Кижиниң чаңгыс аъдының
Кулун эъди артты! - деп аъдын
Арзылаң-Сарыгны чежип чыткан даңгына чүвең иргин
- Эптиң эргези-биле,
Чөптүң ортузу-биле болуулу, уруг,
Бис аъштанып-чемненнп алыылы - деп
Кады чораан өөрү ынчап
Уругдан дилег кылып турган
Улус чүвең иргин.
Чаан ам, аъштанып-чемненип алган соонда,
Алдыы-үстүү оранның аъттары
Таарыштырып үнүп турган чүвең иргин.
Чаа, ам аъттары чоруву-ла берген.
Дээрниң сылдызы черде дүжүп,
Черниң довураа дээрде барып
Диргелип турган чүвең иргин.
үш ай тозан хонук черге
Даңгына уруг чоруву-ла оргаш,
Бодавы-ла орарга, мурнунда
Дүктүг даванныг чүве чок болган иргин.
Арзылаң-Сарыгны көөрге,
Соондан хатка-даа четтирер арга чок бооп,
Ужуктуруп орган даңгына чүвең иргин.
Арзылаң-Сарыг чырта-дутпа чыдыг арыг-биле
Чатпа-дутпа чалым-хая-даа дивес,
Ужу-бажы киискип орган
Аът чүвең иргин.
Чеди айлык черни чеди шакка өйлеп
Чоруп орган Арзылаң-Сарыг чүвең иргин.
Арзылаң-Сарыгның эзин-тыныжы кээп турда,
Хаанның кода-сүмези хадый берги дег
Коргуп-сүртеп турган чүвең иргин.
Арзылаң-Сарыгның ийи караа
Ийи чүктүң ийи айы-хүнү дег апарган,
Ийи чырыындан Болчайтыныц ийи бора тей дег,
Ак көвүк уштунуп чаштап орган.
Халып орган чүвең иргин.
Арзылаң-Сарыгның доозуну
Муң аъттың доозуну дег,
Даңгынаның ыыды муң кыстын ыыды дег,
Чоруву-ла орган чүвең иргин.
Арзылаң-Сарыг Хаанның орду иштинге
Кире маңнап келгеш,
Хаанның кода-сүмезин үш дескиндир маңнааш,
Хаанның ортаа эжиин орта
Тура дүжүп турган Арзылаң-Сарыг чүвең иргин.
Чаа, ам чүү боор, Хунан-Кара маңнап келгеш,
Эки аъдының узун дынындан туткаш,
Чан баштап олуруп турган иргин.
- Бир мөөрей мээңии болду бе, хаан катым? - дээш,
Экиниң эктинге, багайның бажынга
Мөгейип каан Хунан-Кара чүвең иргин.
- Чаа, өлүрүнүң деги херек,
өзериниң узаа херек,
Аал оран-чуртта азыраар малдыг кижи мен.
Адыш-чарыш, адаан-мөөрей кылыр болза,
Чүвениң удаа херек! - деп турган иргин.
Алдан шары чүъгү ыяшты
Чарын оттулар кылдыр чээргенней адар,
Алды көжээниң белин үзе адар! - деп
Чугаалап турган.
- Адыр дыттың адырын чара адар,
Аал хонар ак дагны аңдара адар! - деп
Кыйгырып турган Кара-Төмүртү чүвең иргин.
- Чаа, ону чеже черден адар боор чүвел, эжим? - деп
Айтырып турган Хунан-Кара чүвең иргин.
Кара-Төмүртү тургаш мынча дээн:
- Ийи айның алдан хонук черинден
Барып адар бис - деп турган Кара-Төмүртү чүвең иргин.
- Сээң ооң уруг-дарыг ойну бе?
Адар болза үш айның тозан хонук черинден
Барып адаалы — деп турган Хунан-Кара иргин.
- Чаа, ыракка дыңнаарга, мага болур,
Чоокка көөрге, күзел болур,
үш айның тозан хонук черден адар болза,
Чөп чүве-дир — деп орган чүвең иргин.
- Боолук-даа болза чурттуг,
Бокпак-даа болза малдыг кижи-дир мен,
Оюн-наадымны дүргедедиңер,
өлүмнүң деги херек,
өзерниң удаа херек, хаан катым,
- Чээ, мүн чүве-дир.
Оюн-наадымны кылыр чүвени!
Ийи оол боттарыңар таарыштырып көрүңер — деп
Орган Ажын-Дуган хаан чүвең иргин.
Чаа, ам чүзү боор,
Хунан-Кара-даа олурар черинче чана базыпкан.
Кара-Төмүртү Мөге-даа
Олурар черинче чана базып турган
Эрлер чүвең иргин.
Чаа, хааннар чүнү чугаалажып орар эвес,
Менден карадаар-борадаар чүзү бар эвес,
Мен барып дыңнап көрейн - дээш,
Чоруп турган Күчүтү-Байыр чүвең иргин.
Кара-Төмүртү Mөгe хаанга:
Дээрлерниң Тергиин-Кара Mөгe,
Ортун-Кара Mөгe, Биче-Кара Mөгe, Демир-Кара
Чылбыгазын чалап келбээже хоржок - деп
Чугаалап орган черинге чеде берген
Күчүтү-Байыр чүвең иргин.
- үш мөге-биле ыла-быразын үзүп тургаш,
Адак сөөлүнде Демир-Кара чылбыганы салыпса,
Ишкээр тынза өгүнче кирбейн кай баарыл,
Дашкаар тынза чамбы-дипче
Чаштай бербейн кай баарыл?
Ол дөрттен эрте берзе,
Бодум көрүп көргей-ле мен - деп
Олурган Кара-Төмүртү чүвең иргин.
Чаа, дээрлерниң дөрт күчүтениниң
Бир дүне ижер аъжы-чеми, шүүдели
Чүү болур чүвел, Кара-Төмүртү? - деп
Айтырып олурган хаан чүвең иргин.
Дээрлерниң Тергиин-Кара бир дүне
Он беш шары эъди чиир,
Ортун-Кара мөге он шары эъди чиир,
Биче-Кара Mөгe беш шары эъди чиир,
Демир-Кара чылбыга бир дүне
Дөртен беш шары эъди чиир чүве - деп
Орган Төмүртү-Кара чүвең иргин.
Шыяан ам, Күчүтү-Байыр маңнап келгеш:
- Кичээнмээже, болгаанмааже
Болур, бүдер чүве деппе,
Дээрлерниң дөрт күчүтенин
Чалаар деп баады - деп орган чүвең иргин.
- Чээ, меңээ үш аяк сугну
Чаңгыс аяк кара шай кылдыр
Хандылай хайындырып бер,
үш чудурук дег сиирлиг кара эъттен
Кадыр хайындырып бер, Күчүтү-Байыр - дээш,
Колдуну чөвүрээден чазааш,
үш пак кара сугну өйлээш,
Кудуп турган Хунан-Кара чүвең иргин.
Чээ, Хунан-Кара дээрзи үш чудурук дег
Кадыг кара эъдин чээш,
Чаңгыс хандылай хайындырган
Кара шайын ишкеш,
Алдан кулаш алдын сыдымын
Тос дүүй тыртып дүргеш,
Ооң кырынга дөрт даяк кырынга
Чыдып ап турган чүвең иргин.
Шыяан ам, адар даңны ажы дыңнап чыдарга,
Ажын-Дуган хаанның
Ара-албатызы чииңейнип,
Терге-девискээри кыйгырткайнып
Тура хонган чүвең иргин.
Даң сырынында:
- Mөгe шылады, Хунан-Кара — дижип,
Алгы-кышкызы изип турган.
Хунан-Кара тура халааш,
үш колдуда үш пак суун ишкеш,
Күчүтү-Байыр ону даап-шүүп алгаш,
үнүп турган чүвең иргин.
- Чээ, алдыкы диптиң иштинге
Алды данчыка алды шүглүп чораан мен
үстүкү үжен үш дээрниң иштинге,
үш данчыка шүглүп чораан мен.
Эмчижип-демчижип, улажып-демнежип
Көргей менен — деп, даап-шүүп турган-даа
Күчүтү-Байыр чүвең иргин.
Шыяан ам, Хунан-Кара девип үнүп кээрге,
Дээрлерниң Биче-Кара мөгезиниң ийи дөңмээ
Болчайтының ийи бора тейи дег апарган
Девип маңнап турган чүвең иргин.
Чаа, Хунан-Кара Биче-Кара Мөгени
Ийи-үш тырыкылааш,
Көк дээрни хөк кылдыр,
Кара черни сирт кылдыр каггаш,
Бир буттап баскаш,
Бир буттап туткаш,
Чартыктай чара соккаш,
Хаанның Эгер-Казар ийи ыдынга
Октап берип турган.
Шыяан ам, дээрлерниң Ортун-Кара мөгезин
Улаштыр үдээлеп-ыдаалап салыр орта,
Хунан-Кара база катап барып турган.
Хунан-Кара дээрлерниң Ортун-Кара Мөгезин
Барып сегирип алгаш,
үш-дөрт тырыкылап чоруй,
Көгейни көңгүрт кылдыр,
Каңгайны каңгырт кылдыр каггаш,
Бир буттан баскаш,
Бир буттан туткаш,
Ийи чара соккаш,
«Бирээзин - черниң курт-кымыскаяа чизин,
Бирээзин дээрниң кускун-саасканы чизин!» - деп
өрү, куду өргүп турган чүвең иргин.
Шыяан ам, Дээрлерниң Тергиин-Кара Мөгези
Удаа-дараа идип кээп,
Хунан-Кара мөге база катап үнген.
Тергиин-Кара мөгениң ийи ээр эъди
Ийи кара кыр дег,
Ийи дөңмээ Болчайтының ийи бора тейи дег мөкүлчеңейнип,
Даг черни шөл кылдыр,
Шөл черни даг кылдыр,
Тутчуп турган чүвең иргин.
Шыяан ам, бир айның үжен хонукта
үргулчу тутчуп тургаш,
Хунан-Кара Дээрлерниң Тергиин-Мөгениң
Үттүг чарнының сүдеринден үзе чайгааш,
Дөрт-даяк кырынга доңгайты каап ап-тыр эвеспе
Дээрлерниң Тергиин-Кара Мөгезиниң
Бир будундан баскаш,
Бир будундан туткаш,
Ийи чара соккаш:
- Бир чартыын алдыкы оранның
Аралчын-шараалчын курттары чизин!
Бир чартыын устуку оранның
Ивизин-чивизин кужу чизин! - деп
Чажып турган чүвең иргин.
Шыяан ам, удаа-дараазы-биле
Дээрлерниң Демир-Пар Чылбыгазын
Идип-салып үндүргеш,
Хунан-Кара катап үнүп,
Чылбыга дашкаар тынарга,
Чамбы-дипче чаштай бер чазып,
Ишкээр тынарга, өзүнче кире бер чазып тургаш,
Сегиржип ап турган чүвең иргин.
Шыяан ам, Хунан-Кара бир дап бергеш,
Демир-Пар Чылбыганы чода чиңгезинге чедир көдүрүп,
Ийи дап бергеш, дискек караанга чедир,
үш дап бергеш, дөңмек чиңгезинге чедир
Көдүрер орта, Демир-Пар Чылбыга
Бодунуң аарын угбайн,
Улуг-Хырны чарлып өлүп турган чүвең иргин.
Чээ, Чылбыганың чарылган иштинден уштунуп
Төгүлген кижи амытан арнын танышпас,
Хөй мал амытан үнүп,
Танышпас турган чүвең-даа иргин ам!
Шыяан ам, Хунан-Кара Демир-Пар Чылбыганың
Бир будундан баскаш,
Бир будундан туткаш,
Ийи чара соккаш:
— Бир чартыын черниң курт-кымыскаяа дойлазын,
Бир чартыын дээрниң кускун-саасканы дойлазын! - дээш,
өрү-куду чажыптар орта,
Чанында турган Күчүтү-Байыр
Хунан-Караны сегирип алгаш,
Артындан эшпи дегээ-биле каккаш,
Ай чартыы он беш хонукта ап маңнааш,
Хаан өргээзиниң эжиинге
Час ойтур дүжүргеш:
- Сугдан эккелинер! - деп,
Хөрээнче булгуртуп алгаш,
Дектерлип-сегереп турган чүвең иргин.
Шыяан ам, Күчүтү-Байыр Хунан-Караны
Олурар өөнге чедип аппарган.
Төмүртү-Кара мөге, Ажын-Дуган хаанның
Улуг-бичезин чагырткан сайыт-дүжүметтери:
- Дээрлерниң дөрт күчүтеннерин
Шүүп баскан Хунан-Караны
Бо багай Күчүтү-Байыр
Канчап каап алыр чүве боор? - дижип,
Чөвүлежип, сүмележип келирге,
Алдыкы өртемчей черинге алды даңгына,
үстүкү үжен үш дээр черинге үш даңгына:
- үш катап шүүлген
Алдарлыг-сураглыг эр болбас бе? - дижип
Турган чүвең иргин.
Шыяан ам, Төмүртү-Кара Mөгe тургаш:
- Алдан шары чүъгү доорбашты
Чарып оттулар кылдыр хээндектей адар,
Адыр сыраның чаваан адыра адар,
Аал олурар ак дөңну аңдара адар,
Алды көжээниң белин одура аткаш,
Ам бодум барып көржүр мен - деп орган.
Хунан-Кара боду хаанның өргээзинге маңнап келирге,
Ак-даа чиңзелиг, көк-даа чиңзелиг хаа, дүжүмет
Тос каът апарган турган.
Оларның чаңгызынче-даа көрбейн,
Чаңгыс хаанче көргеш, чугаалаан:
- Аалым-чуртум ырак,
Бөкпек-даа болза күштүг,
Бөлүк-даа болза малдыг кижи мен.
Уран-Дагын даңгынаны бээр болза бээрин,
Бербес болза бербезин чугаалаңар, хаан катым - деп
Турган чүвең иргин.
- Улуг-бичезин чагырган,
Ак-даа чиңзелиг, көк-даа чиңзелиг
Сайыт-дүжүмет турда, оларже көрүнмес
Канчап барган кижи сен, Хунан-Кара? - деп,
үстүнде-үстүнде улуг-улуг дүжүметтер айтырарга:
- Ак-ак чиңзелиг кижилерни
Тарак-хойтпак кадарчызы деп сактыр мен.
Көк-көк чиңзелиг кижилерни
Бызаа, кулун кадарчылары деп сактыр мен.
Мени байыскаагыже майылааңар
Тыртып алыңар, эштер! - деп турган
Хунан-Кара чүвең иргин.
- Чаа, Уран-Дагын даңгынаның адыш-чарыжын
Ийи бодуңар кылыңар, оолдарым.
Хунан-Караның үш, дөрт айлык
Дээни-биле-даа болбайн,
Төмүртү-Караның ийи айның алдан хонук
Дээни-биле-даа болбайн,
Ийи ай он беш хонук черден барып
Даглып-шүглүп алыңар, оолдарым – деп,
Олурган хаан чүвең иргин.
Шыяан ам, ийи эр эки аъттарын мунгаш,
Огун-чазын азынгылааш,
Ийи ай он беш хонуктуң черинче чоруп-ла каан.
- Чаа, кайывыс мурнай адарыл, эжим? - деп
Айтырып турган Төмүртү-Кара чүвең иргин.
- Дээрлерниң кунну турда,
Черниң кара куяк кижизи
Канчап мурнаар сен?
- Мурнап ат даан, эжим - диген.
Дээрлерниң Төмүртү-Кара
Эртен тырттынган боду
Башкы сылдыс кылайгыжс тырттынгаш,
Ча туткан холундан чалбыыш оду чалбырааже,
Көс туткан холундан,
Шедирген огу чалбыра тырткаш,
Ыда салган эргээнден
Ыжын бурт кылдыр ышкына салып үндүрерде,
Адыр сырганың адырын чара
Аал орар ак тейни аңдара деггеш,
Алдан шары чүъгү сыраның үженин
Чээргенней дээп чорааш:
- Ийи айлык черден аткан болза,
Адаан-мөөрейни алыспас ийик мен! - деп
Аксын туттунуп турган чүвең иргин.
Хунан-Кара башкы сылдыс кылайып турда,
Тырттынган боду,
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокарга чедир
Тырттынар орта,
Дошкун кара чаның үстүкү
үжен үш тепкезинден
үжен улу алгырып,
Алдыкы алдын тепкезинден
Алдан улу алгыржып,
үстүку сагында сиилип чураан
Те-чуңма дешкилежип,
Алдыкы сагында чураан
Аргар-кошкар дешкилежип келирге,
Ышкына салып үндүрерге,
Аал орар ак тейни аңдара,
Адыр сыраны адыра дээп,
Алдан шары чүъгү сыраны
Чарын салыр чээрген чок
өрт-куюм кылдыр деггеш,
Алды көжээни үзе деггеш,
өртегелдей сарыг ховуну
өрттендир өткеш,
Ол чарыында хаш дагның белинге
Барып кадалы бээрге,
Согуннуң бажындан үнген от
Делегейни дескиндир,
Каптагайны хайындыр чип,
өрт халап өөскүп турган чүвең иргин.
Уран-Дагын даңгына эртен тура халып кээрге,
өрт-халап Ажын-Дуган хаанның
Кода-сүмезинде согун адым хире
Чедип келген турган.
«Бодунуң кылган халавын
Боду чапкарадып болбас чүве бе, Хунан-Кара?
Ол өрт-халап кода-сүмени чиир четти!» - деп
Кыпсынчыг кышкызын кыйгырган.
Хунан-Кара ай, хүн дег караан
Алдыы-үстүү оранче аңдара-дүңдере көрүп каарга,
Чаъс, суг халап дүшкеш,
өжүрүп турган-даа чүвең иргин эвеспе.
- Сен кулугурга өлүртсүмзе, өлүртүйн,
өлүрзүмзе, узун калчан-кара аъдын
Так кылдыр баглааш,
Дага кылдыр сооткаш, өлүрейн - дээш,
Сезен буур кежи сериин чаагай содаан
Иштинден ыгый-дыгый кедип,
Тозан буур кежи дошпулуг чаагай содаан
Даштындан ыгый-дыгый кеттингеш,
Девип үнүп турган.
- Чээ, эжим, өлүрге эки чүве бе,
өзерге эки чүве бе?
Бодуңну бодуң бил,
Мойнуңну бажың билзин! - дээш,
Арзылаң-Сарыг аъдын
Так кылдыр баглааш,
Дага кылдыр сооткаш.
Кара торгу тонунуң
Он сес өөгүн чешкеш,
үш эдээн азынгаш,
Девижип-девижип келгеш,
Кап-шак сегиржип алгаш,
Бир айның үжен хонуунда тутчуп келгеш,
Хунан-Кара Төмүртү-Караны
Чеден бир хонукта киискээш,
Ам ийи аъттың аразын орта
Чаза ойтур каап алган чүвең иргин.
- Чаа, өлүр чедерге эки бе,
өзер төрүүрге эки чүве бе? - деп
Айтырган Хунан-Кара иргин.
- өлүр чидер дег бак чүве кайда боор,
өзер төрүүрү дег эки чүве кайда боор,
Малыңның кадарчызы,
Пажыңның паарыылы-даа
Болгай-ла мен, эжим.
Сезен бир халыын амым оочулап-өөчүлеп,
өршээп көр! - деп чыткан иргин.
- Ийи чүктүң ийи экерин
Сени канчап малдың кадарчызы,
Паштын, паарыылы кылыр боор,
Эптиң эргези, чөптүң ортузу-биле болур болза,
Сезен бир халыын амың өршээгей-ле мен.
Ындыг эвес болза, амы-тының алгай мен - дээш,
Тургузу тырткаш, довураан кактап берип
Турган чүвең иргин.
- Меңээ дээриңге үнгеш,
Чайык-чаңнык дүжүрүп,
Бак кара сагыш сакты бербес сен бе?
- Сеңээ бак кара сагыжым чок - дээш,
Болат каң бижээниң бизин
Аңдара-дүңдере чылгап берип
Орган чүвең иргин.
- Чээ, бо кулугур Төмүртү-Кара меңээ
Кара бак сагыш сактыр болза,
Тейинден киргеш, үне бер,
Бир эвес кара багай сагыш чок болза,
Бис ийиниң аразынга
Ийи илиг артык чок,
Бир илиг дудуу чок чер када! - деп,
Шишпээш дээрииге үндүр согуннапкан.
Согун ийи эрниң аразынга
Ийи илиг артык чок,
Бир илиг дудуу чок кадалы берген.
Кара-Төмүртү Узун калчан-кара аъдын алгаш,
Кадыр дагның одуруу дег
үш он алдын-сарыг челээжин тырткаш,
Хап үне берген.
Хунан-Кара олурар өөнге келгеш:
- Уран-Дагын даңгынаны
Бээр болза, бээриңер сөглеңер,
Бербес болза, бербезин сөглеңер, хаан катым,
Аалымда кырган ада-иелиг кижи мен — деп,
Эш бооп турган ийи хааны чоруткан.
- Бис сеңээ бербейн-даа кымга бээр бис,
Сен албайн-даа кым алырыл?
Айның чаазында, хүннүң экизинде
Көжүп үнер силер, оглум - деп
Сегледип турган хаан каты чүвең иргин.
- Уран-Дагын даңгынадан өске
үвүвүс чиир, инчээвис ижээр чүвевис бар эвес
Хараган дег малды дөрт үскеш,
үш хуузун берзе, кандыгыл?
Хая дег этти дөрт үскеш,
үш хуузун берзе, кандыгыл? - деп
Орган кадын чүвең иргин.
- Хараган дег малдың дал ортузундан
өскүс анай артык-улуу чокка,
Дең чарып бергеш,
Хая дег эттиң ортузундан
Дең чарып берзе кандыгыл, кадын? - дээн.
Дең чарып бээр болу берген.
Шыяан ам, этти, малды дең чаргаш,
Күске караа дег дыдык чок
Ак өгнү тиккеш,
Уран-Дагын даңгынаның
үш чажын чазып, үш доюн дойлап каап
Турган чүвең иргин.
Шыяан ам, Хунан-Кара Күчүтү-Байырны
- Черимге баргаш,
өрү-даа тыртып алырымны,
Куду-даа тыртып алырымны
Бодум билир мен - дээш,
Айның чаазында, хүннүң экизинде,
Дүн ортузунда тура халааш,
Алды хана ак өгнү,
Уран-Дагын даңгынаны
Бодунуң саадап орар алдын дуган бажыңын
Тура тырткаш, чүдүрүп турда,
Эрте турар улус туруп турар хиреде,
Уран-Дагын даңгына көрүп орарга,
Ийи эрниң ону кылып турары
Дайның чуга саазынындан
Дора-дүре тудуп чүдүрүп турар
Болган чүвең иргин.
- Урууңар, күдээңер аъттаныр деп баады! - дижип,
Удуп чыткан хаан, кадынны хаалары оттурган.
Хаан, кадын чиң шайын хайындырып,
Чигир-чимизин диизелеп,
Чаглыг эъдин дүлгеш:
- Уруглар, эъттеңер, шайлаңар! - дээш,
Хаалар ыдып турган чүвең иргин.
- Эш-кош болур чүвем бар эвес,
Мен тавым-биле барып шайлаай менде,
Сен барып шайлап ал - дээш,
Даңгынаны чоруткан.
Даңгына чеде бээрге, хаан, кадын
Ыглажып-сыктажып олурган.
- өлүр черге баар эвес мен,
өзер-төрүүр черге баар кижи ышкажымчыл,
Чүге ыглажып-сыктажып орар силер, авай, ачай?
үш-үш ай деп чүнү мегелеп чугаалаар мен,
үш-үш чыл бооп аргыжып-иргижип
Чораай-ла бис - дээш, Уран-Дагын даңгына
Эъттеп, шайлап алган чүвең иргин.
Даңгына дедир кылаштап келирге,
Чүъгүн адакталдыр чүдүргеш,
Эди, малын башкарып үндүрүп турган.
Күчүтү-Байырны баштадыр чоруткаш,
Хунан-Кара катының өргээзинге кирип келирге,
Хаан-кадын ыглажып орган.
- Урууңар өлүр-чидер черинге баар эвес,
Чүге ыглажып олур силер, катым, кат-ием? - дээн.
- Караавыстың шолбаны,
Баарывыс эъди болган
Чаңгыс уруувусту сен алдың - дээш,
Аъжын-чемин салып турган.
- Чарыштыг черге салып эрттирип,
Чаалыг черте мунуп тиилеп чоруур сен,
Эки кудээм - дээш,
Чиңге-Шилги аъдын
Күдээ аъдынга берип турган чүвең иргин эвеспе.
- Чаа, оглум, бирээде, оол уругнуң сүнчүзү болзун.
Ийиде, чаалыг черге адып,
Наадымныг черге адып-шүүп чоруур сен - дээш,
Карыш бистиг казыдакты
Кезиинге сарыг кадак баглааш,
Мурнунга суп берип турган иргин.
Хунан-Кара идииниң хончузунга хол суккаш,
Муң лаң өртектиг ак холдуг
Кара кишти хаан катынга
Белек кылдыр сунуп турган.
- Ажын-Дуган хаанны чаа-чаткан чип барза,
Хунан-Кара соон соңнап, изин истезин,
Хунан-Караны чаа-чаткан чип барза,
Ажын-Дуган хаан соон соңнап,
Изин истезин! - деп аксын даңгыраан бергеш,
Аъттанып турган Хунан-Кара чүвең иргин.
Шыяан ам, Хунан-Кара чүъгүнүң соондан
үш хонуктуг черге чедип келгеш,
Чүъгүнүң аар-аарын чииктеп дүжүрүп,
Чиик-чиигин хевээр хондуруп
Турган чүвең иргин.
Та чежеге, та кажага чоруп келген чүве,
Аал-чурттуң аразы он хонуктуг турда:
- Мээң узун дургаар шыйган черимге
Чоруп оруңар,
Доора шыйган черимге,
Хонуп туруңар - дээрге:
- Хунан-Кара, сен моон чоруткаш,
Та чүнүң ханы-чининге боражы бээр сен.
Кижиниң ады алдаржып,
Боду боражып баар,
Сенден чарылбас-чирилбес кижи мен — деп турган
Уран-Дагын даңгына чүвең иргин.
- Баскан-барган оруумга
Курт-кымыскаяк-даа көстүп келзе,
Оя-кыя чортуп чоруур мен,
Хилинчек үүлгетпес мен - дээш,
Арзыла-Сарыг аъдының кудуруунга
Хунан инек дег дашты баглааш,
Оруун чара сөөрткеш, чоруп берген.
Шыяан ам, үш артты ажып,
үш хемни кежип чоруп олурда,
Арган кула аъттыг адагыр кара ашак
Хап келгеш, Хунан-Караны үш орааштыргаш:
- Адың-чолуң кымыл, черниң ческээ,
Сугнуң суксаа сен бе?
Кайыын келдиң,
Кайнаар баарың ол? - деп айтырган:
- Хип кадак дагыглыг,
Кара-Хая, Какпак-Хая чурттуг,
Далай-Байбың хаан адалыг,
Арзылаң-Сарыг аъттыг,
Улуг аштан аштавас,
Улуг чаага бастырбас,
Эр Хунан-Кара дээрзи мен боор мен.
Ажын-Дуган хаанның
Уран-Дагын даңгыназын - сойлуг дүштүг
Эки куяам негеп ап чордум.
Сен харын черниң ческээ,
Сугнуң суксаа сен бе? - дээш,
Кымчы-биле үш орааштырган.
- Чер-черлеп суглап чоруур,
Арган-кула аъттыг,
Иеден төрээ-ле калбак чарным
Довуракка дүжүп кербээн,
Онагачы-Мерген дээрзи мен боор мен.
Сээң-биле адыш-чарыш,
Адаан-мөөрей кылыр мен.
Ажын-Дуган хаанның Уран-Дагын даңгыназын
Мен алыр мен деп - мындыг болган чүвең иргин.
- Чаа, соонда-мурнунда болзун.
Чаа, кадын чалап чоруур кижи мен.
Аъдым алагажып баар
Бодум боражып баар - деп харыылаан.
- Ча, сооңдан сүрүп,
Мурнуңдан уткуп,
Соонда, мурнунда болзун! - деп турган
- Херек чок, көзүлген-не чериңге
Маңаа болзун, эш - деп турган иргин.
- Че, дөспес болбас кижи-дир сен, эжим,
Арган-Кула сеңээ-даа болушпазын,
Ийи бодувустуң күжүвүс билзин — дээш,
Арзылаң-Сарыгны чес кижен-биле аай киженнеп,
Демир кижен-биле дедир киженнеп турган иргин.
Онагачы-Мерген дүже халааш,
Арган-Кулазын демир кижен-биле дедир,
Чес кижен-биле аай киженнеп,
Так кылдыр баглап,
Дага кылдыр соодуп каан.
Ийи эр сезен буур кежи
Сериин-чаагай содактарын иштинден
Ыгый-дыгый кедип,
Оон-моон девип-девип кээп,
Кап-шак сегиржип ап турган улус чүвең иргин.
Ай чартыы он беш хонук хүрешкеш,
Онагачы-Мерген Хунан-Караны өрү көдүргеш
Дээрже үндүр согуннаптар чазып,
Куду баскаш, черже киир октапкыда турган.
Хунан-Кара черни дискек караанга чедир киир баскаш
- Чер-ием азыра, Дээр адам азыра! – дээш,
Ыяк-шыгырт туруп берген.
Онагачы-Мерген турган эрни ужурар дээш,
үш хонукта үрелдешкен,
Кара дери төктүп,
Кара дөрлең дүжүп турган чүвең иргин.
Шыяан ам, Хунан-Кара дээрзи
Алдыы оранның аралчын-шаралчын курту,
үстуу оранның үвүзүн-сүвүн кужу
Чыглып келир орта,
Кажыктан кашпагай,
Тевектен чиик үне халааш,
Онагачы-Мергенни бир дап бергеш,
Сүвүр чарын бажынга,
Ийи дап бергеш,
Эмиг каразы чедир,
үш дап бергеш,
Сүдер дөс чедир көдүргеш,
Көгейин көңгүрт кылдыр,
Каңгайын каңгырт кылдыр
Дүжүрген чүвең иргин.
Шак оон чүзү боор,
Онагачы-Мергенниң боскун одура кезип,
Борбак бажын ооруп,
Көп эъдин хээндектей кескеш, черже чажып,
Борбак бажын өрү октап,
Азар-дээр дагыдым - деп турган чүвең иргин.
Арган-Куланы көөрге,
Кускун дескинме кызыл эзерлиг турган.
Ол эзерниң арнынга:
«Мен базар дээш баспадым,
өлүрер дээш өлүрбедим,
Онагачы-Мерген боду мээң-биле
Адаан-мөөрей, адыш-чарыш кылыр дээн,
Амы-тының кичээн деп чададым.
«Чаа, кадын чалап чоруур кижи мен.
Мен соонда, мурнунда болзун» - деп чададым.
Салып алыр сен,
Ажынма-дарынма, эки кадын» - деп бижээш чорупкан.
Хунан-Кара улуг чуртунга чанып келирге,
Эът чиири эзе-менди,
Оът чиири онча-менди турган.
Далай-Байбың хаан ада, иези-биле
Мендилежип чугаалашкан.
- Ажын-Дуган хаанның Уран-Дагын даңгыназын
Негеп алдың бе, оглум? - дишкен.
- Алдым! - диген.
- Кайда кааптың?
- Он хонук черде.
- Ол дег олчалыг,
Ол дег күчүлүг чүве чок,
Кеннивис барып уткуп алыылы - дээш,
үстүнде үжен дүжүметтиг,
Адаанда алдан дүжүметтиг
Ара-албатызын чыылдыргаш,
үнген, киргенге эжик көдүрүп бээр
Алдан бир хаа-шилбий тургузуп кааш,
Хаап, кадын хап-ла каан.
Хаан беш хонуктуг черде
Улуг ак майгынын каккаш,
Алдан дүжүмет, үжен дүжүмет
Алдан бир хаа-шилбий кады манап чыдып берген.
«үш хемни кежир, үш артты ажыр
Кызыл өрт хып келди,
Бо хайлыг-шүүттүг Хунан-Кара
Чүзүнүң ханынга боражып алчык ирги?» - дээш
Адан-тевениң чүъгүн дүжүрткеш,
Тоннук торгу кызыл шуру думаалайын уштуп,
Ужун-бажын шарыттынгаш, хап кээрге,
Баш тей дег кижи бажын
Дээр шаар шанчып каан,
Тар кара хем сыңмас,
Кижи эъди хеңмелеп каан болган.
Кускун дескинме кызыл эзерлиг
Кула аът турган.
Чанынга келирге эзеринде:
«Мен базар дээш баспадым,
өлүрер дээш өлүрбедим,
Онагачы-Мерген боду мээң-биле
Адаан-мөөрей, адыш-чарыш кылыр дээш,
Амы-тының кичээн - деп чададым.
«Чаа кадын чалап чоруур кижи мен,
Соонда мурнунда болзун!» - деп чададым
«Арган-Куланы чылгы сүрүүңге салып ал
Ажынган-демчинген херек чок, эки кадыным» - деп
Бижик бижип каан болган.
«Чаа, бо кулугурну каапкаш барайн дээримге
Адымга багын канчаар ирги мен?
Диргизип каар дээримге,
Хунан-Кара-биле адаан-мөөрей кыла бээр,
Канчаар ирги мен» - деп боданып турган
Уран-Дагын кадын чүвең иргин.
«Чаа, Хунан-Кара-биле адаан-мөөрей кылыр болза
Мээң көрбес черимге адааннажып
Чыткайлар аан» - дээш,
Онагачы-Мергенниң эъдин-кежин эптей чыгдыргаш
Ужун-бажын улай чыгдыргаш,
өлген кижини диргизер,
өшкен отту кыпсыр эми-бнле эмнеп,
Дому-биле домнап туруп,
Диргизип алган чүвең иргин.
«Чээ, чүге кижи аъды алдаржыдып,
Бодун боражып,
Орук аксынга хан-чиниңер төктүңер?» - деп айтырган,
— Мен эр бодум шоглап келгеш, өлүртүп кагдым.
Хунан-Кара буруу чок,
«Соонда, мурнунда болзун,
Амы-тының кичээн!» - деп сөглээн чүве.
Хунан-Кара дээрзи шынап-ла
Күштүг күчүтен кижи-дир.
Ооң орнунга кижи аарындан ай деп берип,
Ыт чииринден шай деп берип чоруурумгай - деп
Чугаалап турган Онагачы-Мерген чүвең иргин.
«Чаа, кончуг чөптүг сеткилдиг, кулугурул!» - деп бодааш,
Арган-Кулазын мундургаш, эдертип алгаш,
Көжүп чоруп-ла орган.
Ол чоруп орарга, Далай-Байбың хаан бээ
өрү аксында ак той дег ак майгынын кактынган.
үжен дүжүмет, алдан дүжүмет,
Алдан бир хаа-шилбийин эдерткен
Уткаан турган.
Далай-Байбың хаан ол орта
Кеннин алгап-йөрээп,
Найыр-байырын бир кылып,
Уткуп ап турган чүвең иргин.
- Чаа, эки бээм, кунчуум,
Хунан-Кара биле Онагачы-Мерген
Мээн адым алдагжыдып,
Бодум борагжыдып,
Оруум аксында хан-чинин
Төп каан чыткан.
Адым-чолум сагынгаш, диргизип алдым.
Онагачы-Мерген «Эът чиирин ай деп берип,
Ыт чиирин май деп берип чоруурумгай дээн,
Эдертип келдим» - деп чугаалап турган
Уран-Дагын даңгына чүвең иргин.
- Чаа, ам Хунан-Карага кара сактып,
Чаалажы бээр сен бе, Онагачы-Мерген? - деп Хаан айтырарга:
- Кара-бора сактып,
Чаа-чапкан кылбас мен - дээш,
Карыш бистиг казыдааның бизин
Аңдара-дүңдере чылгап,
Чыгаан даңгыраан берип турган
Онагачы-Мерген чүвең иргин эвеспе.
Соңгу чүъгү, сүрүү чедип кээрге,
Хаан, кадын, бег, кунчуу-биле кады
Улуг чуртунга мурнап хап кирип келгеш.
- Кижи ады алдагжыткан,
Кижи боду борагжыткан,
Кижи оруунга хан-чин кылган, Хунан-Кара! - деп
Кок дээрин чыжырадыр,
Кара черин сиртиледир,
Чаңчаттынып кээп турган
Даңгына чүвең иргин.
- Мен өлүрер дээш өлүрген мен бе?
Чидирер дээш чидирген мен бе?
Эр боду күш дөгеп келгеш, өлүртүп кааны кайыл?
Эжең-биле дыңзыг-шыырак эр чорду,
Сагышка кирген болза,
Кижи аарын ай диртип,
Ыт чиирин май диртип чоруур чүвени! - деп
Хөректенип олурган Хунан-Кара чүвең иргин.
Шыяан ам,
Соңгу чүъгү, сүрүү чедип келирге,
Хунан-Кара өөн хондурар черинге
өөн хондуруп,
Бажың-балгадын хондурар черинге
Бажын-балгадын тудуп,
Малын чалаар черинге
Малын чалап,
Күчүтү-Байыр биле Онагачы-Мерген
өөн өглежип, бажың-балгадын тутчуп турган.
- Кижиниң ады алдагжыыр,
Боду боражыыр хоржок,
Талаар дивейик мен бе,
Ындыг чүве-дир көрдүң бе? - деп Онагачы-Мергенге ажынып турган
Хунан-Кара чүвең иргин.
- Иеден төрээн ийи алышкы болур бис бе? - деп Хунан-Кара айтырарга:
- Иеден төрээн ийи алышкы болуулу! - деп,
Онагачы-Мерген амын-дангыраан берип турган
Харын-чылын санажып көөрге,
Онагачы-Мерген бир хар улуг болган.
- Төрээн дөзүң, укталган угуң
Кайда кижи сен? - дээрге,
- Хил кадак дагылгалыг
Кара-Хая, Какпак-Хаядан төрээн мен - деп турган
Онагачы-Мерген чүвең иргин.
Аъдының угун-дөзүн айтырарга,
Хурады тайга баарында
Куу-хүрең беден төрээн
Арган-Кула болган-даа чүвең иргин.
- Алышкы улус чаңгыс черге чурттаарга,
Төре бустур боор чүве,
Башка-башка чурттаалынар! - дээш.
Хунан-Кара алдыы орандан чалап келген
Хоозун-Коңзуу, Хожага-Коңзуу деп ийи даңгыназын
Эъди-малы, ара-албатызы-биле
Күчүтү-Байырга берген.
үстүү орандан чалап келген
Сесиин-Балзын, Хуускиин-Балзын деп ийи даңгыназын
Онагачы-Мерген хазынга
Эди-малы-биле, ара-албатызы-биле
Берип турган чүвең иргин.
- Чаа, Күчүтү-Байыр, сен,
Чаңгыс кыр ажыр чурттап көр,
Онагачы-Мерген, сен,
Дүштүктүг черге барып чурттап көр, акым - деп
Орган Хунан-Кара чүвең иргин.
Шыяан ам, Күчүтү-Байыр Хунан-Караның
Барыын-мурнуу өнчүүнде бир кырны ажылдыр
Суу сугдан дуңгулак чаагай,
Сиген и сигенден артык мегежилиг чаагай
Черге барып, өөн хондурар черинге,
өөн хондуруп,
Малын чалап хонуп турган чүвең иргин.
Онагачы-Мерген ак малын чарып,
Ара-албатызын баштап алгаш,
Карак четпес сарыг ховуну кешкеш.
Ооң бажында Артыштыг ала таңдының
Эдээнге барып дүжүрүнгеш,
Карыш бистиг казыдаан
Уштуп тыртып кээп,
Ала таңдының белинче кадалдыр аткаш,
Дамырак сугну мөйтүледир үндүр аткаш,
Сарыг ховуну куду дөргүн-булакты бугаландыр аксып,
Тарымал ыяшты чара хап үндүрүп ап,
Ол орта чуртун тудуп,
Туруп алган чүвең иргин.
- Чаа, кижиге кижи немежирден
Эки чүве кайдал?
Малга мал немежирден
Эки чүве кайдал?
Ам бистиң сүрүге
Кара-кара бодап,
Чаалап-эжелеп келир
Кара-сагыштыг чүве кайдал? - деп
Орган Хунан-Кара чүвең иргин.
- Бо күрүне хамаанчок, өске күрүне
Силер үшке карадап чаалап,
Күш чедер чүве чок,
Алдыкы оранның үш баганазы болур
Күчүлүг силер - деп орган
Уран-Дагын даңгына чүвең иргин.
Шыяан ам,
Хунан-Кара бүгү кожуун иштинге,
Алды харлыг уругдан эгелээш,
Алдан харлыг кырганга чедир
Улуг байыр-наадым болур,
Бир айның иштинде аал бүрүзү, өг бүрүзү
Бүгү-бүгү малдың эъдин быжыртып,
Арага-хымызын чыгдырып турган
Ай болтан соонда, ара-албаты чыылган
Аъдын салган - Чиңге-Шилгизи эртип
Мөге салган Күчүтү-Байыр шүглүп,
Улуг байыр-наадымын кылып,
Байырлап турган чүвең иргин!