БОКТУ-КИРИШ, БОРА-ШЭЭЛЕЙ

Шыяан ам,
Эртенгиниӊ эртезинде,
Бурунгунуӊ мурнунда,
Буганыӊ мыйызы буступ дүжүп,
Тениӊ мыйызы дээринге шаштыгып,
Эки шагныӊ эктинде,
Бак шагныӊ бажында,
Дөӊгелчиктиӊ бажындан
Дөрт өӊ чечек үнүп,
Дөӊгүр инектиӊ бажындан
Мыйыс үнүп турар шагда чүвеӊ иргин.
Кара-Хемниӊ унунга
Эт дээр эди-даа чок,
Мал дээр малы-даа чок,
Ядыы-түреӊги ирей-кадай
Чурттап чоруп-тур эвеспе.
Эртен болза, эртен болу берген
Кежээ болза, кежээ болу берген,
Алдан харны ажып,
Чеден харга чыгай берген
Ирей-кадай чүмези иргин.
Үш уруглуг чүмези иргин.
Үш уруглары дуза кадып,
Өскүлеп келген-даа мындыг туруп-тур эвеспе.
Азыраан малдыг эвес,
Арбай тараалыг эвес,
Кара-Хемниӊ кат-чимизи-биле
Амыдыраар чүмези иргин.
Үш уруг-даа кат-чимизин чыып келгеш,
Кырган ада-иезин азырап-даа турган чүмези иргин.
Бир-ле хүн үш угбалышкы
Кат-чимизин чыып алгаш,
Улуг чадырынга чедип келирге,
Казандак дег хан шуру карактыг,
Кара хөө шырайлыг
Кара Маӊгыс олуруп-тур эвеспе.
Үш уруг кат-чимизи-биле 
Кырган ада-иезин чемгерип 
Олуруп-тур эвеспе.
 - Аалга келген кижи 
Аяк эрии ызырар,
Арга кирген кижи
Кат чиир — деп үлегер сөс бар,
Дыӊнаваан силер бе, кулугурлар?
Мени чүге чемгербейн тур силер?— деп
Ажынып-дарынып олуруп-тур эвеспе.
Уш угбалышкы коргуп-даа,
Хоруп-даа олуруп-тур.
 — Аштанып-чемненип көр, акый — деп,
Кат-чимизин база мурнунга
Салып берип олуруп-турлар эвеспе оӊ.
Угбашкылар база-ла кат-чимизин 
Чыып чоруй барып-тыр эвеспе.
Кадын чыып алгаш,
Катап чедип кээрге,
Биеэги Маӊгызы кырган иезин чип алган,
Кырган адазы ийи карааныӊ суун ижип олуруп-тур.
 - Каттап чоруткаш,
Катканыӊар бажы
Чидип каар силер, херээжоктар — деп
Олуруп-тур эвеспе оӊ Маӊгызы.
 - Шаавыс бо-дур ийин — деп
Чугаалап-турлар эвеспе оӊ.
 - Аштап келгеш,
Аваӊарны сыырып алдым — деп олуруп-тур.
Угбашкылар эртен база катап 
Чорупкан-дыр эвеспе оӊ.
Кадын чыып алгаш,
Чанып кээрге, 
Кырган база-ла адазын
Сыырып алган мындыг туруп-тур.
Казандак дег хан шуру караа кыза берген,
Ишти-хырны чарлыр чеде берген олуруп-тур
Кара Маӊгыстыӊ.
 - Ам өлгениӊер-катканыӊар бажын 
Чип олур силер,
Катап каттап келиӊер — деп,
Угбашкыларны үндүр ойладыпкан иргин ийин.
 Үш угбалышкы кат чыыр 
Кара-Хеминге баргаш,
Муӊгарап-деӊгереп, ыглажып-сыктажып,
Хүнзеп тур эвеспе оӊ.
Бичии кат чыып алгаш,
Кежээ четкилеп келген иргин.
Кара Маӊгыс олургаштыӊ:
 - Чүге читтиӊер, чиир мен — деп 
Ажынып-даа, килеӊнеп-даа
Тура халып кээп-тир эвеспе.
 - Электен чүге мынчап бардыӊ, акый?
Эр кижи сөс манаар,
Эр аът хүлүг манаар болгай,
Силерни кат-чимис-биле азыраар бис — деп,
Үш угбалышкы ээрежи берип-тир эвеспе.
 - Ындыг болза, кат-чимистен 
Дүрген чыып келиӊер — деп 
Ойлады берип-тир.
Эӊ бичези тургаш:
 - Ам бистиӊ каттаар-чимистээр 
Черивис ыракшылай берген,
Бети дизе беш хонгаштыӊ,
Ынды дизе алды хонгаштыӊ келир бис — деп
Чугаалап туруп-тур.
Эӊ биче дуӊмазы
Адазыныӊ даспы көк чаныызын,
Иезиниӊ көк кулузун шүүрүн,
Адазыныӊ дөрт кырлыг
Дөрбелчин кара эгээзин
Оорлап ап-тыр эвеспе.
Чиге хүн үнер чүгүндүве көрүп алгаш,.
Үш угбалышкы-даа чүгүрүп 
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Демги ол Маӊгызы-даа 
Беш хонукта манап келген,
Сураг болган.

Алды хонукта манап келген,
База-ла сураг бооп-тур эвеспе.
 - Авыяастыг кулугурлар,
Артында мени мегелеп,
Адак-узак чорутканы ол-дур — деп,
Ажынып-хорадап,
Соондан чоруп олуруп-тур.
Бир улуг кара баалыкты 
Харап кээп-тир.
Үш угбалышкы Ковайныӊ ховузунда,
Шөлдүӊ шөлүнде,
Барааны көстүп-даа 
Бар чыткан иргин ийин.
Азырганчыг алгызын алгырып,
Кыпсынчыг кышкызын кышкырып:
 - Кулугурларны силерни!—деп 
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
«Алды арга-биле мени аргалап,
Беш мегеӊер-биле мени мегелеп,
Силерни сыырар кижи мен» — деп,
Артында-ла чүгүрүп
Чедип кээп-тир эвеспе оӊ.
Эӊ биче уруг тургаштыӊ:
Иезиниӊ кулузун шүүрүн ушта соккаштыӊ:
 - Кара черинден тудушкаш,
Көк дээриӊге деннешкен 
Чылан өтпес чыдыг 
Шыргай арга болзун!—дээш,
Шишпий тырткаш,
Октапкан чүвези иргин.
Шында-даа чер-дээринде деӊнешкен,
Шыргай арыг болган-дыр эвеспе.
Кара Маӊгыс-даа өрү чүгүрүп,
Куду чүгүрүп келирге,
Эртер чери-даа тывылбас 
Мындыг болган чүвези иргин ийин.
Кускунун туткаштыӊ куду айбылап,
Дээлдигенин туткаштыӊ,
Дээриндиве айбылап,
Чоргузуп турган-дыр эвеспе.
«Бо оранныӊ эртер черин тыппас болзуӊарза,
Аргактыг алды мойнуӊарны 
Адырар мен» — деп чоргускан иргин ийин.
Кара кежээ болганда,

Кускуну-даа, дээлдигени-даа
Чалгынын чакпазын сөдүртүп алган:
«Арт-сын болза ажыглыг,
Арга-арыг болза оруктуг,
Эртер чери чок чүве-дир» — деп 
Сеглеп чедип келген чүвези иргин.
«Бүдүрүп келген чүвеӊер чок» — дээш,
Каӊ үлдүзүн1 арнып кээрге,
Делегейниӊ, ийи кужу-даа 
Четтирбейн барып-тыр эвеспе оӊ.
Кара Маӊгыс ай балдызы-биле 
Бир айныӊ үжен хонуунда 
Кыргып шаап чыткаштыӊ,
Үне халып кээп-тир эвеспе оӊ.
Ийи караа дүвүнде дүже берген,
Ишти-хырны тыртыла берген 
Чоруп олуруп-тур, биеэги Мангыс,
Шораанныг ала тайганыӊ 
Сонгу талазы-биле харап кээрге,
Үш угбалышкы чер-дээрниӊ бетинде
Бар чыткан иргин ийин.
Кара черни чыыра 
Допшулай2 тыртып келгештиӊ,
Үш угбалышкыныӊ чанынга 
Ынча-мынча халыдып чоруп 
Олурган чүвези иргин ийин.
«Ам мени чүнүӊ-биле
Дозар силер, доскуулдаар силер?» дээрге,
Эӊ бичези тургаштыӊ,
Адазыныӊ даспы көк чаныызын 
Ушта соккаштыӊ:
«Көк дээринге деӊнешкен,
Көк чалым-хая болзун!» — деп шишпээш,
Октапкан-даа чүвези иргин.
Шында-даа көк дээринге деӊнешкен
Көк чалым-хая-даа
Бүдүп калган турган-дыр эвеспе оӊ.
Кара Маӊгыс-даа хартыганы туткаштыӊ каптагайынче,
Саасканын туткаштыӊ шаарынче айбылап,
«Бо турган чалым-хаяныӊ 
Орук-чириин тып эккелиӊер!» — деп
Айбылап турган иргин ийин.
Даӊ бажы сарыг-шокар,
Даш бажы кара-шокар турда, 

 Салып үндүрген саасканы-даа, хартыгазы-даа
 «Арт деп чүве ажыглыг,
Хем деп чүве кежиглиг болгай,
Көк дээринде шаштыккан чүме-дир» — деп
 Сөглеп келген иргин ийин.
Кара Маӊгыс тургаштыӊ,
Ай кара балдызын уштуп келгештиӊ,
Чалым көк хаяны шаккылады-шоккулады 
Соккулай берип-тир эвеспе.
   "Үжен хонуунда үзүк чок,
\ Алдан хонуунда амыр-дыш чок,
Тозан хонуунда доктаавайн-даа 
Соктап келип-тир эвеспе оӊ.
Ай кара балдызы 
Ында-ла төнген туруп-тур.
Дөрт кырлыг кара чыдазы-биле
Үжеп-даа чыдып берген чүмези иргин.
Дөрт айныӊ нүүрүн төдү-даа үжеп келгештиӊ,
Маӊгыс үне халып кээп-тир оо.
Үш угбалышкыныӊ соондан халыдып 
Чоруп-ла каан чүмеӊ иргин.
Карак четпес сарыг ховунуӊ дүвүнде 
Бар чыдар мындыг-ла бооп-тур эвеспе оӊ.
Чүс чылдыктыӊ черин
Чаӊгыс хонуктуӊ черинге чыыра тыртып,
Допшулап келгештиӊ,
Чанынга ынча-мынча чүгүрүп 
Чедип келген чүмеӊ иргин.
Үш уругнуӊ эӊ бичези тургаштыӊ,
Адазыныӊ дөрт кырлыг 
Дөрбелчин эгээзин ушта соккаштыӊ;
«Кара черинден үнгештиӊ,
Көк дээринге шаштыккан 
Кара демир чалым болзун!» — деп 
Шишпий соккаш, октапкан-даа чүмези иргин.
Ужу-бажы тывылбас шынап-даа демир көк
Чалым-даа бүдүп калган мындыг турган.
Кара Маӊгыс хорадавас боду хорадап, 
Ажынмас боду ажынып келгештиӊ,
Дөрт кырлыг дөрбелчин чыдазы-биле 
Үттеп-ле чыдып берген чүмези иргин ийин.
Үш айныӊ тозан хонуунга үттеп келирге, 
Дежилбес-даа мындыг бооп турган иргин ийин.
Ол орта муӊчулуп-мугуртап чыдырда

Шашпылгазынче ужудуп-даа
Салып берген чүвеӊ иргин ийин.
Арып-даа, баксырап-даа келген,
Өлүг-диригниӊ ийи аразында 
Өттүр үттеп келген-даа чүмези иргин ийин.
Биеэги кара Маӊгызы.
Ол Маӊгыс-даа үш угбашкыныӊ
Изин истеп чоруп олуруп-тур эвеспе оӊ.
Үш угбашкы бир кес 
Сарыг баалыкты харап кээрге,
Карак четпес калчаа кара далай-даа
Көстүп чыдар мындыг бооп-тур эвеспе.
Эӊ бичези тургаштыӊ:
«Бо калчаа кара далайны 
Кежип алдывыс бизе3 
Амы-тынывыс арттырар бис» — деп
Чугаалап турган чүвези иргин ийин.
Калчаа кара далайныӊ кыдыынга 
Үш угбалышкы чүгүрүп чедип келгештиӊ,
Кежер кежиин тыппайн,
Өрү чүгүрүп, куду чүгүрүп турарларга,
Кара далайныӊ эриинден 
Бир кижи үне чүгүрүп 
Келген-даа чүвези иргин.
 - Кайыын келдиӊер, уруглар?— деп
Айтырган чүвези иргин ийин.
 - Бис-даа чиге соӊгаар чүктен 
Келген бис ийин,
Чаа-чалбактан
Дескен бис ийин — деп
Эӊ бичези харыылап турган иргин ийин.
 - Силерниӊ адыӊар-шолаӊар 
Кайызы ирги?—деп,
Биеэги эӊ бичези айтырып 
Турган иргин ийин.
 - Сарыг далай-биле
Калчаа далайныӊ эриин чурттаан 
Сарыг-Кундус деп кижи мен — деп 
Чугаалап турган иргин ийин.
Үш уругларныӊ бичези тургаштыӊ:
 - Бисти кежирип көрем, күжүр акый — деп
Ээрежип туруп берген чүвеӊ иргин ийин.
 - Кежиргей-ле мен харын,
Ындыг болза мээӊ бажым дүгү кандыг-дыр,
Мээӊ дижим кандыг-дыр, 

Мээӊ караам кандыг-дыр?—деп
Олуруп-тур Сарыг-Кундус.
Уругларныӊ бичези тургаштыӊ:
 - Силерниӊ карааӊарны кандыг дээр лаан,
Карактан чаагай,
Дээрниӊ оттуг шолбаны-биле дөмей 
Карак-ла-дыр.
Дүгүӊерни көөрге, дүктен чаагай,
Сорулуг чаагай чүме-ле-дир, акый.
Дижиӊерни көөрге, диштен чаагай,
Кыдаттыӊ ак туӊу-биле дөмейлежир 
Чүме-ле-дир, акый —деп олурган иргин ийин.
Калчаа кара далайныӊ ээзи 
Калчаа кара далайныӊ кырынга 
Хыл көвүрүүн туткаштыӊ,
Үш угбашкыны кежирип-даа, чоргузуп-даа
Турган чүвези иргин ийин ам.
Үш уруг-даа база-ла чүгүрүп алгаштыӊ,
База-ла адак узудап4 сала берген чүвези иргин.
Биеэги ол кара Маӊгыс-даа
Кара далайныӊ кыдыынга
Чүгүрүп чедип келирге,
Ийи караа дүүнде дүже берген,
Дүгү саргара када берген,
Дижи ырзагар сарыг 
Мындыг чүве-ле турган иргин.
 - Үш уруг көрдүӊ бе?—деп 
Айтырып олуруп-тур эвеспе.
 - Көрдүм-не, канчаайн деп, кулугур?— деп
Дедир харыылаан чүвеӊ иргин.
 - Мени кежир, кулугур — деп
Хөректеп-даа, көскенип-даа
Үнген ийин Кара Маӊгыс.
 - Кежиргей-ле мен,
Мээӊ караамны, дүгүмнү, дижимни 
Көөрүӊге кандыг чүме-дир?— деп удур 
Айтырып олурган иргин ийин Сарыг-Кундус.
 - Дүгүӊнү көөрге,
Өлүп калган ыт дүгү ышкаш,
Кадып калган сарыг чүве-ле-дир,
Карааӊны көөрге,
Дүвүнде дүжүп калган 
Дүӊдерик кара чүме-ле-дир.
Дижиӊни көөрге,
Ырзагар сарыг чүве-ле-дир — деп,
Шынын чугаалап турган иргин ийин.
 
Сарыг-Кундус калчаа далайныӊ кыры-биле
Чөвүрээ көвүрүүн салыпкаш:
 - Мойнуӊ артын орта молдурга дег
Кара хаядан баглаттынып ал,
Дөӊмээӊге дөнен инек дег,
Кара хаядан баглаттынып ал —деп
Турган иргин ийин.
 - Мооӊ ужуру чүл?— деп 
Айтырып турган иргин ийин.
 - Ужуру, чүүлү ындыг болур ужурлуг,
Дүрген-дүрген — дээн чүвеӊ иргин.
Хаязын шарыттынып алгаш,
Чүгүрүп чедип келген иргин ийин маӊгызыӊ
 - Бо көвүрүг-биле кеже бер — дээрге,
Көвүрүгнү кырлап чоруп каап-тыр.
Калчаа далайныӊ дал ортузу хире чорда,
Чөвүрээ көвүрүүнден аӊдара идип 
Бадырыпкан чүвеӊ иргин.
Калчаа далайныӊ дүвүндүве 
Караӊдырып кире берген 
Мындыг-ла туруп-тур оо!

Үш уруг-даа бир ховунуӊ ортузунга
Чүгүрүп чоруп олурарга,
Ховунуӊ ховузунда,
Шөлдүӊ шөлүнде
Кара чаӊгыс улуг бай ыяш
Турган иргин ийин.
Угбашкыларныӊ бичези тургаш:
«Бо бай ыяшка хонуп алыылыӊар!»—дээш,
Эдертип алгаш үне берген чүвеӊ иргин.
«Ол Кара Маӊгыс чедип келгеш,
Эскербейн эрте-даа бээр чадавас,
Дыштанып-даа алгай бис» — деп 
Чугаалап турган иргин ийин.
  Кежээликтей ховунуӊ мурнуу чүгүнден
Үш аъттыг үш оол-даа
Чоруп олурар мындыг бооп-тур эвеспе.
Үш оол улуг бай ыяшка келгештиӊ,
Үш аъдыныӊ эзерин союп тургулаан иргин ийин.
үш аъдын өртеп алгаш,
Бай ыяштыӊ баарынга 
Аштанып-чемненип, хөөрежип-чугаалажып  
Олурган чүвеӊ иргин ийин.

Караӊгы дүн-даа дүшкен турган.
Үш угбалышкыныӊ эӊ улуу олургаштыӊ:
«Сидиимниӊ кыстыгарын
Канчаайн, чоонуйн»— деп олурган ийин.
Угбазы-даа сидиктепкен 
Мындыг турган-дыр эвеспе оӊ.
Үш алышкы олургаштыӊ:
«Элдеп-ле чүве-дир,
Көк дээр чаап турганын 
Кижи черле көрбээн чүве болгай» — деп 
Ону элдепсинип чугаалажып олургаштыӊ 
Удуп-даа калганнар иргин ийин.
Даӊ бажы сарыг-шокар,
Даш бажы кара-шокар турда,
Үш алышкы-даа тура халыжып 
Келген-даа чүмези иргин ийин.
«Эртежик чоруур, оолдар,
Аӊ адары эрте бээр,
Аъттарны эккел» — деп
Бирээзин ойладып чорудуп-тур эвеспе.
Алышкыларныӊ бичези аъдындыва
Бар чыткаштыӊ, хая көөрге,
Бай ыяштыӊ будуунуӊ кырында үш уруг
Көстүп орар болган чүвези иргин.
«Оой эжен, оолдар, бай ыяштыӊ будуунуӊ кырында
Үш уруг олур» — деп кыйгырып туруп-тур эвеспе.
«Куш көрбээн чүме сен бе?
Малыӊ эккел!» — деп,
Ийи акызы чаӊчап турган чүмези иргин.
«Куш боор чүме бе, уруглар-ла-дыр»— деп туруп-турлар.
«Чүнү мынчап тур» — дээш,
Ийи алышкы чүгүргеш, көөрге,
Бай ыяштыӊ кырында 
Үш угбашкы олурган чүмези иргин.
 - Кайыын келген улус силер?
Бээр дүжүӊер, уруглар — деп 
Тургулаан иргин ийин.
Үш уруг-даа дүжүп кээп-тир эвеспе оӊ.
Ол орта эӊ бичези тургаштыӊ:
 - Бис болза дайзындан дескен улус бис,
Үш угбашкы бис ийин — деп
Чугаалап турган иргин ийин.
 - Силер бүгүде кайыын келген,
Кайнаар бар чыдар,
Кайы чурттуӊ албатызыныӊ

Оолдары силер?— деп
Айтырган иргин ийин.
 - Бис болза бо мурнуу чүкте
Караты-Хаанныӊ үш тажызы улус бис,
Аӊнап-меӊнеп чораан улус бис — дээн иргин ийин.
Алышкыларныӊ улуу тургаштыӊ:
 - Бир-тээ силер мынчап чораан болганда,
Бистиӊ аалывыска баар-ла болгай — дээштиӊ,
Үш угбашкыны ушкарып алгаш,
Чорупкан иргин ийин.
Бай Караты-Хаан адазыныӊ аалынга 
Үш оол чедип келген,
Мындыг-ла туруп-тур эвеспе.
Караты-Хаан олургаш:
«Үш оглум-даа олча-омактыг келген-дир»— дээш,
Өөрүп-даа, байырлап-даа турган чүмези иргин ийин.
Эртенинде хаан олургаштыӊ,
Үш уругну келиӊер, шайлаӊар деп,
Келдирген мындыг олуруп-тур эвеспе оӊ
Үш уругну-даа эъттедип, шайладып-даа
Хаанныӊ кадыны мындыг турган иргин ийин.
Хаан олургаш, үш уругну көрүп олурарга,
Чараш чаагай бүткен бүдүштүг 
Мындыг-даа болган чүвези иргин.
Үш уругну ол орта мал-маганын көргүзүп,
Ажыл-ижин көргүзүп турган иргин ийин.
Үш уругнуӊ ажылдап кээрин 
Амытан чон кайгап турган иргин ийин.
Бир хүн хаанныӊ кадыны
Чугаалап олурган:
«Бо үш уругну үш оглувуска ап берзивиссе
Кончуг чогуур боор, хаан» — дээн иргин ийин.
Үш уругну хаан келдирткен 
Мындыг-ла турган-дыр эвеспе.
Үш уруг хаанныӊ өргээзинге кирип кээрге,
Хаанныӊ кадыны эъттеткен,
Шайлаткан олуруп-тур эвеспе.
 - Кайы чүктен келген силер,
Кайы хаанныӊ албатызы болур силер?— деп
Хаан айтырган олурган иргин ийин.
 - Бис болза кырган-чөнүк
Ада-иевис өлүп карга,
Мындыг аштыг-чемниг чер 
Дилеп келген улус бис ийин — деп
Чугаалап олурганнар иргин ийин.

Эртенинде хаан олургаштыӊ,
Үш уругнуӊ кылынгыр-тудунгурун көргештиӊ, 
Үш оглунга ап бээр деп боданган олуруп-тур. 
Бир хүн хаан көрүп турарга,
Үш оглу үш уруг-биле ойнап турган.
Болар-даа тааржыр-дыр деп 
Аӊаа шинчилеп көрүп олурган.
Караты-Хаан бодунуӊ ол күрү иштинге 
Чар дыӊнаткан турган-дыр эвеспе.
«Үш оглумну өглээр кижи мен,
Тозан хонукта доозулбас 
Дой кылыр кижи мен» — деп
 Турган иргин ийин.
Албаты чону-даа арага-дарызын таарып5,
 Ажын-чемин белеткеп 
Туруп берген иргин ийин.
Даг дег эъдин,
Далай дег арагазын белеткеп алгаштыӊ, 
Хаанныӊ улуг, биче чону 
Чыглып келген туруп-тур.
Хаан-даа үш өгнү тиктирткен туруп-тур. 
Алдын-биле тооргалап,
Мөӊгүн-биле дээвиирлеп 
Туруп кылган иргин ийин.
Үш уругну ол орта
Үш оглунга ап берип турган-дыр.
Улуг уругну хаанныӊ улуг оглунга,
Ортун уругну хаанныӊ ортун оглунга,
Биче уругну хаанныӊ биче оглунга 
Ап берген иргин ийин.
Хаанныӊ ара-албатызы 
Аъш-чем, арага-дары-биле 
Соксаал чок байырлап 
Туруп берген чүвеӊ иргин.
Алдан хонуктуӊ найырын аӊаа найырлап,
Тозан хонукта доозулбас доюн 
Аӊаа кылып турган чүвези иргин.
Ол найыр-курум орта
Уруглуг кижи уруун уттупкан
Ужуп-туруп арагалап,
Уялыг куш уязын уткан,
Эътке-чагга туруп берген иргин ийин.
Малдыг бай кижилерниӊ малы-даа 
Кадарчы чок мындыг болу берген чүвеӊ иргин
Ядыы самдар кижилер 
Эътке-чагга тодуп-торлуп 
Турган чүвези иргин ийин.
Дөрт айныӊ нүүрүнде байырлап келгеш,
Хаанныӊ үш оглунуӊ куда-найыры 
Мооӊ-биле эрткен чүвеӊ иргин ийин.
Хаанныӊ үш оглу үш уруг-биле 
Чурттап туруп берген чүвези иргин.
Бир хүн оолдары аӊнап-меӊнеп 
Чоруур деп дугуржуп 
Чугаалажы берген чүвези иргин.
Чиге соӊгу чүкте 
Чиргилчинниг ала тайгадан 
Аӊнап-меннеп турар,
Ол ала тайганыӊ баарында 
Чадырлыг-даа алышкылар чүвези иргин.
Аъды-хөлүн эзертеп,
Ажын-чемин таартынып,
Ая-дузаан дергилээш,
Айныӊ чаазында, хүннүӊ эртезинде 
Чоруур деп турган чүвези иргин.
Кашпагай аъттарын мунгаштыӊ 
Кара чазын хоюндуруктап,6 
Каӊ огун астып алгаш,
Хап чоруп каан-дыр оо.
Аалыныӊ артыы чарыы-биле чоруп олурда,
Акызы аъдыныӊ аксын тырткаш,
Тура дүшкен турган-дыр эвеспе.
 - Эр аъдыӊ чүге доктааттыӊ,
Эр бодуӊ чүнү бодандыӊ, акый?— деп,
Мону чугаалап турлар.
-Үш кадынывыстыӊ илби-шидизин,
Эртемин билип алыылыӊар, оолдар — деп,
Мону чугаалаан турган иргин ийин.
 - Кандыг илби-шидизин билип алыр чүвел, акый?— 
Дижип тургулаан-даа чүвеӊ иргин ийин.
 - Бис аӊнап чорувуста
Үш кадайывыс чүнү бүдүрүп каар,
Чүнү кылып каар ирги?
Ону чугаалажып алыылыӊар – деп турган.
Аалынга үш алышкы чедип келгештиӊ,
Үш өөнүӊ чанында
Барып дүшкен мындыг болуп-тур.
Хаанныӊ улуг оглу олургаш:
 - Мен аӊнап-меӊнеп чорааш
Чедип келиримге,
Чүнү бүдүрүп каар сен?— деп 
Олурган иргин ийин.
 - Кара торгу тондан тии 
Билдинмес кылдыр 
Даарап каар мен — деп 
Чугаалап олурган чүвези иргин.
Хаанныӊ ортун оглу олургаштыӊ:
 - Мен аӊнап чорааш 
Чедип келиримге,
Чүнү бүдүрүп каар сен?— дээрге,
Тии билдинмес кара саар идиктен
Улдуруп белеткеп каар кижи мен — деп
Чугаалап олурган-дыр эвеспе.
Хаанныӊ биче оглу тургаштыӊ:
 - Мен акыларым-биле 
Аӊнап чорааш келиримге,
Чүнү кылып белеткеп каар сен?—
Дээн иргин ийин.
Кадыны олургаштыӊ:
 - Чүнү кылып аар ийик мен.
Мен болза адак-бышкаам аартап келген, 
Ажыл-даа кылып албас кижи мен.
Алдын бөскектиг оол уругдан,
Мөӊгүн бөскектиг херээжен уругдан 
Божуп каар кижи мен — деп 
Мону чугаалап олуруп-тур.
Эртенинде хаанныӊ үш оглу-даа 
Аӊын-меӊин аӊнаар дээш,
Сала берген чүвези иргин.
Чиге соӊгу чүгүнде 
Чиргилчинниг ала тайгазынче 
Халыдып чоруп берген иргин ийин. 
Чиргилчинниг ала тайгазыныӊ арга 
Чарыынга келгештиӊ,
Ая-дузаан салып белеткеп 
Турган эрлер чүвези иргин.
Ол тайганыӊ баарында 
Улуг чадырын-даа дерип-септеп 
Тургулаан мындыг улус-тур эвеспе. 
Эртенинде үш алышкы 
Аӊын-меӊин сегиртип сүрүп кээрге,
Кара чаӊгыс чүве өлүртпес 
Мындыг болган чүвеӊ иргин.

Алды хонуктуӊ иштинде 
Ая-дузаа-даа куруглап,
Ал-боттары-даа куруглап келген-дир эвеспе.
Эртенинде алышкыларныӊ улуу чугаалап олурган-дыр:
 «Аӊ-меӊ-даа чок,
Кандыг аайлыг чоор, оолдар,
Чанар бе, чоруур бе?» — деп олурган.
Дуӊмалары:
«Үш хонгаш чоруур-дур»— деп 
Акызын оожургадып олурган чүвеӊ иргин.
Шыяан ам,
Хаанныӊ биче кенни 
Даштыгаа кылаштап чоруурга,
Өөнүӊ чанында чүве-ле чадып алган,
Карыжаан-илиглээн
Чыдып-тыр эвеспе оӊ улуг угбазы.
Угбазыныӊ чанынга кылаштап келгеш:
 - Чүнү мынчап илиглээн-карыжаан 
Чыдарыӊ ол, угбай — дээрге,
 - Мындыг чүве даарап чораан эвес,
Хаанныӊ оглунуӊ кара торгу тонун 
Чадап олур мен — дээн иргин ийин.
 - Кижи чадап мугуртап олурар 
Чүве ол боор бе?
Мен кылып берейн.
Бир пашка долдур эъттен,
Бир пашка долдур шайдан 
Хайындырып бер — дээн иргин ийин.
Казандак7 хайныр хиреде,
Тии билдинмес кара торгу тонну 
Дуӊмазы белеткеп каан иргин ийин. 
Хаанныӊ улуг кенни 
Кара торгу тонун аптыразынга 
Үш сый туткаш,
Суп ап олурган-дыр эвеспе.
Бир пажында шайын ижип,
Бир пажында эъдин аштанып-чемненип алгаш,
Улуг ак өргээзиндиве кылаштап 
Чана берген иргин ийин.
Эртенинде хаанныӊ биче кенни
Даштыгаа кылаштап чоруурга,
Угбазы өөнүӊ чанында
Бир чүве тудуп алган олурган-дыр.
 - Чүнү кылып олурарыӊ ол?—деп 
Чанынга кылаштап келген чүвези иргин ийин. 
 - Хаанныӊ бо ортун оглунуӊ 
Бо кара саар идиин 
Кылып чадап олур мен — деп 
Олурган-дыр эвеспе.
Карак чивеш дээр аразында 
Кара саар идиин 
Тии билдинмес кылдыр 
Даарап каан-даа чүвези иргин.
Эскен шайын ижип,
Эъдин-мүнүн ижип-чип алгаш,
Уруг ак өргээзиндиве 
Кылаштап чана берип-тир.
Шала кежээликтей ол уругнуӊ 
Оорга-мойну аараан туруп-тур эвеспе.
Паш-багажазын кылып бээр 
Багай шуваганчызы бар чүвеӊ иргин.
«Оорга-мойнум аарып тур,
Бо канчап турарым ол?
Ийи угбамга чугаалап көрем, кадам» — деп 
Олуруп-тур эвеспе.
Шуваганчы чүгүрүп чоруткаш,
Ийи угбазынга чугаалап 
Мындыг туруп-тур эвеспе.
«Дуӊмам мойнум аартанып тур 
Келиӊер деп сөгледип тур»— деп 
Чугаалап олурган чүвези иргин.
«Оттулар ыяжыӊны,
Оду-сууӊну белеткеп ал» — деп,
Шуваганчыны сывырып чорудупкан чүвези иргин.
Ийи угбалышкы дугуржуп,
Чугаалажып олурган чүвези иргин ийин.
«Бис болза, бир чурттан
Мынчап, азып-тенип келген болгай бис.
Улуг хаанныӊ чуртунга келгештиӊ 
Маӊаа кээп чурттаан улус болгай бис.
Бо уруг артында алдын бөскектиг оол уруг,
Мөӊгун бөскектиг херээжен уруг
Божуур мен — деп хаанныӊ оолдарынга аазаан чүве-дир. 
Бир эвес ол хевээр болур 
Ужурлуг чүве болза,
Хаанга бис ийи-даа
Багай карак болур-ла болгай бис.
Биске шак ындыг бак салым
Чаяап-даа кайын таваржыр» — деп 
Чугаалажып олуруп-турлар.
Ийи угбалышкы эдержип алгаштыӊ, 
Дуӊмазыныӊ өөнге киргилеп кээп-тир эвеспе. 
Дуӊмазынга:
«Сен кижи чуртунга келгештиӊ,
Төл төрүп, кижиден төл сайыраар8 деп чүвени 
Белен деп бодаар сен бе?
Дун кижи божуурда,
Ийи караан дуй хырбалап алгаш, 
Аржыыл-биле дуй шарып алгаш,
Божуур ужурлуг» — деп-тир.
«Арга-хоргазын хереглеп көрүӊер 
Харын, угбаларым» — деп 
Ээрежи берген олурган иргин ийин.
Шыяан ам, дуӊмазы ол орта 
Алдын бөскектиг оол уругну,
Мөӊгүн бөскектиг херээжен уругну 
Божуп турган чүвези иргин ийин.
Карактан чүвеге көргүспейн,
Кулактан чүвеге дыӊнатпайн тургаштыӊ.
Ийи уругну-даа улуг угбазы 
Дуй эдектеп алгаш,
Үнген туруп-тур.
Улуг Успа далайныӊ эриинге чүгүрүп келгеш, 
Ийи чаш уругну ол орта 
Шывадап киирип-тир эвеспе.
Өдек адаанда чаа төрээн ыттыӊ 
Оолдарын ап алгаш,
Чанынга эккеп салып-даа 
Турган чүвези иргин ийин.
Арныныӊ аржыылын чежипкеш,
Карааныӊ хырбазын чода сопкаш,
Угбазы чугаалап турган иргин ийин.
— Сен ышкаш бак чаяанныг,
Бак салымныг чүве көрбээн бис.
Кижи чуртунга келгештиӊ,
Алдын бөскектиг оол уруг,
Мөӊгүн бөскектиг херээжен уруг 
Төрүүр бооп аазааш,
Ам артында ыт оглу төрүүр — деп 
Ыдыныӊ оглун-даа көргүзүп 
Турган-даа чүвези иргин ийин.
Демги уруг-даа кара хөрээниӊ иштиндиве 
Кара хөмүр кире берген чүве дег,
Кара дош кире берген чүве дег,
Хөмүрерип олуруп берген-дир эвеспе.
Чеже муӊгарап-муӊчулуп олурар боор,

Ийи ыдыныӊ оглун шарып алгаш,
Ол орта азырап туруп берип-тир.
Хаанныӊ аӊнап чоруткан үш оолдары 
Олча-омак-даа чок,
Куруг чанып чоруп олуруп-тур эвеспе.
Хаанныӊ үш оглу
Аалыныӊ бетинге чоруп олурарга,
Хаанныӊ улуг кенни 
Хол булгап турган иргин.
Онза-солун чүве ында
Болуп турар чүве-дир аа — дээш,
Акызыныӊ өөнге четкилеп келген туруп-турлар. 
Хаанныӊ оглу кирип кээрге,
Онза-солун чүве-даа чок,
Кара торгу тонун 
Даарап белеткеп каан 
Көргүзүп орган иргин.
Хаанныӊ ортун оглу 
Өөнге кирип кээрге,
Тии билдинмес кара саар идикти
Белеткеп каан мындыг-ла чыдып-тыр эвеспе.
Хаанныӊ биче оглу өргээзиндиве кылаштап олурарга,
Хаанныӊ улуг оглунуӊ кадыны
«Бээр-бээр!»— деп алгырып туруп-тур.
Хаанныӊ биче оглу:
 - Чүл, чаавай? — деп 
Айтырып турган чүвеӊ иргин.
 - Кижиден кижи төрүүр ужурлуг,
Сээӊ кадыныӊ ийи ыт оглу 
Төрүп алган — деп
Чугаалап турган чүвези иргин.
 - Мээӊ черле бо назынымныӊ иштинде 
Ындыг чүве дыӊнап көрбээн мен — дээш,
Бодунуӊ өргээзиндиве чүгүрүп каап-тыр.
Алдын эжиин ажа соп,
Ак өргээзинге кирип келген 
Туруп-тур эвеспе.
 - Алдын бөскектиг оол уруг,
Мөӊгүн бөскектиг херээжен уруг 
Божуп-төрүп каар болган болгай сен,
Кайыл?— деп мындыг болган,
Хаанныӊ биче оглу.
 - Бо чыдар бо-дур — деп 
Дөжээниӊ кырындыва 
Айыткан чүвези иргин ийин. 
Чанынга чеде бээрге,
Шынап-ла ийи чаш 
Ыт оглу шарып каан 
Чыдып-тыр эвеспе.
 - Кижиден кижи төрүүр ужурлуг,
Ыт оглу төрүп чораанын
Чүү көрген боорлаан,
Бо-даа кайын орта бүдүштүг боорлаан,
Дайзын шулму бүдүштүг болбайн — деп 
Ажынып-дарынып турган иргин ийин.
 - Төөгүм-не ындыг-ла кижи-дир мен,
Төрүп-ле алган төлүм ол-дур — дээш,
Кадыны моорап барып ушкан-даа иргин ийин. 
Ийи эник ыдыныӊ оолдарын
Хаанныӊ оглу алгаштыӊ,
Эргининиӊ бажынга бажын чуура шаап, 
Өлүрүп каан-даа иргин ийин.
Хаанныӊ хеймер оглу ажынып-хорадаан, 
Адазыныӊ улуг өргээзинге 
Дирт-дарт кире халып кээп-тир эвеспе.
 - Чаа, чүге ажынып,
Чүге хорадап чор сен, оглум?— деп,
Бай Караты-Хаан-даа оглундан 
Айтырып олурган чүвези иргин ийин.
 - Мээӊ кадайым алдын бөскектиг оол уруг, 
Мөӊгүн бөскектиг херээжен уруг
Төрүп бээр болгаштыӊ,
Ийи эник төрээн
Ону чугаалап каайн дээш — деп олуруп-тур.
 - Бистиӊ улуг чуртувуска 
Кончуг-ла бак чүве болган-дыр,
Чурт солувас болза, кайын болур, оглум — деп, 
Хаан мону чугаалап олуруп-тур.
Шыяан. 
Хаанныӊ биче оглу-даа 
Кадыныныӊ бир караан каза соккаш,
Кара кускунга каап берген иргин ийин.
Бир чарыкы кырызын хоора кескеш,
Кырызын кызыл дилгизинге 
Октап берген туруп-тур эвеспе оӊ.
 Бир чарыкы будун үзе кескештиӊ,
Алдайныӊ араатан азыг диштиг
Көк бөрүзү чизин дээш,
Октап берген иргин ийин.
Оол-даа кадайыныӊ тынынга чедип каар дээрге 
Соӊгу назыда хай-бачыт болурун 
Канчап билир дээш,
Өдек адаанга чадыр туткаштыӊ,
Мал-маганын саап,
Паш-багажазын кылып бээр 
Шуваганчы кадайны чанынга каапкаштыӊ, 
Эртенинде бай Караты-Хаан-даа 
Хая дег эдин чүдүрүп,
Хараган дег малын ай деп алгаш,
Алды артты ажылдыр,
Чеди хемни кежилдир 
Көже-даа берип-тир.

Шыяан.
Хаанныӊ чуртунга
Кара чөвүрээ чадырга каапкан 
Балыг-бышкын уруг 
Үш айныӊ тозан хонуунда 
Эрээ хилинчек көрүп,
Мындыг чыдып келген чүвеӊ иргин.
Чанында чыдып калган багай кадай
Оът-сиген-биле
Суксун изидип берип,
Хүннүӊ-не кичигене казып азырап,
Тургулаан чүвеӊ иргин.
Бай Караты-Хаанныӊ чуртунда 
Төккен хамык сөөктү чыып,
Ону ылбырады хайындырып,
Ооӊ үзүн үстеп амыдырап-даа 
Тургулаан чүвеӊ иргин.
Багай шуваганчы кадай 
Бир эртен туруп келгештиӊ,
Улуг далайныӊ эрииндиве,
Успа далайныӊ кыдыындыва көөрге,
Ында хүн-не херелденип турган иргин ийин. 
«Тайга бажынга хүн шалыпкан турда,
Ында чүнүӊ мындыг
Алдын херели чырып турар чоор?» — деп 
Кайгап олурган.
Ол хонганыныӊ эртенинде 
База-ла далай кыдыында 
Херелденип турар бооп-тур эвеспе.
«Бо черле кандыг ужурлуг чоор?» — дээштиӊ 
Дөрт эдээн төмүрээрти9 астып каапкаш,
Успа далайның эрик кыдыынга 
Чүгүрүп кээп-тир эвеспе.
Көрүп турарга 
Успа далайның кыдыынга 
Алдын бөскектиг оол уруг,
Мөңгүн бөскектиг херээжен ийи уруг-даа 
Эштип-даа ойнап чүгүржүп турган ийин.
Шуваганчы ону көргештиң,
Багай чөвүрээ чадырынга
Чеде чүгүрүп келген мындыг турган иргин ийин.
 - Элдептиг-ле чүме көрдүм, уруум — деп олуруп-тур.
 - Чүнү көрдүң?— деп, чартыы чок уруг айтырган олурган.
 - Успа далайның кыдыында,
Улуг далайның эриинде 
Улуг-ла херел херелденип турар,
Алдын бөскектиг оол уруг,
Мөңгүн бөскектиг херээжен ийи уруг 
Эштип ойнап турар чүве-дир — деп 
Чугааланып олурган.
 - Ол чүү деп олурарың ол,
Мээң өлген-барганымны 
Чүге коптардың?— деп 
Чартыы чок уруг
Багай шуваганчыны даянгыыжы-биле 
Барып тудускан олуруп-тур.
 - Кажыктыг болгаш кылаштай бердим,
Карактыг болгаш көргеш,
Шынын-на чугаалап олур мен, уруум — деп 
Олуруп-тур эвеспе.
 - Ындыг болза ам эртен меңээ 
Көргүзүп көрем — деп,
Уруг-даа шуваганчы кадайга 
Чугаалап олурган-дыр.
Эртенинде багай шуваганчы-даа 
Чартыы чок уругну 
Чадырының артында тей кырында 
Чүктеп үндүрүп келген 
Олуруп-тур эвеспе.
Тайга бажынга хүн шалываан чорда,
Успа далайның кыдыындыва,
Улуг далайның эрииндиве көөрге,
Шынап-ла ай-хүн херелденип 
Турган иргин ийин.
 - Шынап-ла силерниң чугааңарга 
Бүзүреп тур мен — деп
Ол уруг-даа бүзүреп көрүп 
Олурган иргин ийин. 

Мен болза амытанныӊ адаанга киргеш, 
Адым-сураам, эртем-шидим оскунган 
Кижи болгай мен — деп
Ол уруг чугаалап олуруп-тур.
 - Ындыг чүве болза,
Мен аргазын хереглеп керейн — деп 
Шуваганчы чугаалап олурган иргин ийин.
Чартыы чок уругну чүктеп алгаш,
Багай чөвүрээ чадырынга киирип келген чүвеӊ иргин
Эртенинде багай шуваганчызы
Ала тайганыӊ мээс чарыындан
Артыш, шаанак, хураган-агы10
Чыып келген чүвези иргин.
Ол орта улуг пашка суг куткаш 
Дүн-хүннүӊ иштинде 
Хайындырып келген олуруп-тур.
Дүн-хүннүӊ иштинде
Ол уругну ооӊ-биле чуп, арыглап
Келген чүвези иргин.
Үш хонганда ол уруг-даа 
Эртем-шидизи бодунга
Билдинип-даа келген мындыг олуруп-тур. 
Илбилеп-шидилеп көрүп олурарга,
Шынап-ла бодунуӊ төрүп каан 
Алдын бөскектиг оол,
Мөӊгүн бөскектиг херээжен ийи уруун
Ийи угбазы далайдыва киир октапкан Мындыг бооп турган иргин ийин.
«Артыш дазылы-биле
Аяктан чазап көрем, кадам» — деп
Мону чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Багай шуваганчы дыка-даа шевер 
Амытан турган иргин ийин.
Угулза-хээзин шыйып тургаш,
Артыш дазылы-биле
Аяк чазап алган олуруп-тур.
«Бо бай Караты-Хаанныӊ чуртундан 
Хараган бажындан дүктен 
Чыып көрем» — деп 
Дүгүн чыгдырып турган иргин.
Багай шуваганчы
Узун хемниӊ ужунга үндүр чүгүрүп,
Кыска хемниӊ кыдыынга үндүр чүгүрүп тургаштыӊ,
Хамык хараган бажында
Ылдыртынган дүк, таагыны чыып ап-тыр.
Шуваганчы:
 - Мону чүнү кылыр чүвел?—дээрге,
 - Энчек-кидистен салып көрем — деп-тир.
Шуваганчы-даа дүн, хүн чок кызып тургаш,
Дөрт булуӊнуг дөрбелчин ак энчекти 
Салып белеткеп-тир эвеспе.
Даӊ бажы сарыг-шокар,
Даш бажы кара-шокар турда,
Биеэги чартыы чок уруг тургаштыӊ,
Эмииниӊ сүдүн кара дазыл аяанга 
Долдур саггаштыӊ,
Ак энчээн шуваганчыга 
Тутсуп берген иргин ийин.
 - Мону канчаар мен, уруум?— дээрге,
 - Успа далайныӊ кыдыынга баргаштыӊ,
Аякта сүдүӊнү ак энчээӊни чада сопкаш,
Ооӊ кырынга салып кааш,
Ооӊ бетинге чаштып чыдар сен — деп-тир.
Шуваганчы-даа Успа далайныӊ эриинге 
Харап келген иргин ийин.
Успа далайныӊ кыдыынга чада соккаш,
Ак сүдүн дал ортузунга тургускаш,
Бетинге манап чыдып ап-тыр.
Успа далайныӊ кыдыындан алдыннанып,
Херелденип келген черде-ле 
Алдын бөскектиг оол уруг,
Мөӊгүн бөскектиг херээжен ийи уруг-даа
Успа далайныӊ кыдыынга үне чүгүржүп келген-дир эвеспе.
«Ойнаар черивисте чүнүӊ мындыг
Багай чыды тыпты берген?» — дээш,
Успа далайындыва шымны берген-даа иргин.
Ак энчээн ап алгаш,
Аякта сүдүн тудуп алгаш,
Багай шуваганчы хомудаан,
Хорадаан чедип кээп-тир.
 - «Ажар-бужар11 бак чүвел,
Чыды бак чүвел?» — дээш,
Дедир кире берди — деп чугаалап олуруп-тур.
 - Артыш-шаанаан артыжап,
Хураган-агы-биле чуп,
Ам эртен салып көрем, кадам — деп олурган. Артыш-шаанаан артыжап,
Хураган-агы-биле чуп алгаш,
Эртенинде далайныӊ кыдыынга 
Ак энчээн чаткаш,
Кырынга аякта сүдүн тургузуп алгаш, 
Бетинге чаштып чыдып ап-тыр.
Успа далайныӊ, кыдыынга 
Херелденип келген черде-ле,
Алдын бөскектиг оол уруг,
Мөӊгүн бөскектиг херээжен уруг 
Ойнай-ла берген туруп-тур.
«Бо ак дөжектиӊ чараш деп чүвезин, 
Чыдыныӊ чаагай деп чүвезин» — деп 
Кырынга самнап чүгүржүп турган иргин. 
Ынчап ойнап тургаштыӊ,
Аякта тургузуп каан сүттүве 
Эргектерин суккаштыӊ, амзап көргеш,
«Аа, бо сүттүӊ экизин,
Ававыстыӊ аа сүдү-ле» — деп 
Турганнар иргин ийин.
Ол орта ойнап чүгүржүп тургаштыӊ, 
Дашкада сүттүӊ доозазын 
Ижип алган иргин ийин.
Иезиниӊ аа сүдүн ишкештиӊ ийи уруг-даа 
Изиг хүн херелинге шагзырап,
Удуп каап-тыр эвеспе.
Шуваганчы-даа чүгүрүп келгештиӊ,
Ак энчээ-биле хаара туткаштыӊ,
Ыӊай-ла бооп каан туруп-тур оо.
Ийи уруг-даа ол орта оттуп келгилээн 
Чүвези иргин ийин.
«Успа далай иелиг бис,
Улуг далай адалыг бис,
Чүү мындыг чүве болду?» — деп 
Алгыржып чоруп олуруп-тур.
«Успа далай иевис канчалдыӊ,
Улуг далай адавыс канчалдыӊ?
Амы-тын оочула12!» — деп 
Алгыржып туруп-тур эвеспе.
Успа далайы долуп,
Улуг далайы чалгып келгештиӊ,
Багай шуваганчы кадайныӊ 
Алаӊгы эдээн үзе шаап алгаш,
Барып-тыр эвеспе.
Корткан-даа, сүртээн-даа ийи уругну алгаш,
Бо кире халып келген шуваганчы.
Ийи уруг үн салып кускуннап,
Үне чүгүрүп турган иргин.
«Иеӊер мен болур мен,
Ийи эмиимни ээп көрүӊер» — деп 
Аксындыва ийи эмиин сугарга,
Ам орта оожургап турган иргин ийин.
Алдын бөскектиг оол уруг,
Мөӊгүн бөскектиг херээжен уруг 
Авазыныӊ аа сүдүн ишкештиӊ 
Адырылбайн барган мындыг-ла 
Турган иргин ийин.
Алды чылдыӊ нүүрү-даа болуп келген,
Биеэги ийи уругну азырап-даа келген иргин ийин.
Бир-ле хүн шуваганчы олургаш,
Алдын бөскектиг оолга
Ча-согун таарып кылып берип-тир эвеспе.
«Ооӊ-биле кушкаштан адып 
Ойнаар сен, оглум» — деп 
Чугаалап берип олурган иргин ийин.
Алдын бөскектиг оол оозун ап алгаш,
Кушкаштыӊ мойнун кыргый аткаш,
Чүгүрүп кээп туруп-тур.
«Мээӊ оглум аӊнап,
Мени азыраар-дыр эвеспе» — деп
Оглунуӊ кушкажын шуваганчы
Ол орта быжырып чип олурган-дыр эвеспе.
Сыра чазын тудуп,
Сыйда огун астып алгаш,
Алдын бөскектиг оол чүгүрүп келирге,
Бичии-бичии сарыг чүвелер
Ында чыпыгайнып маӊнажып тургулаан иргин ийин.
 - Дуу хавак кырында сарыг-сарыг чүвелер маӊнажып тур, 
Ону өлүрүп болур бе,
Адып болур бе, кырган-авай?— деп 
Чүгүрүп кээп-тир.
 - Өлүрбейн канчаар, оглум,
Эъди мүнчүг өрге деп чүве-дир — деп 
Шуваганчы мону-ла чугаалап берген иргин ийин.
Эртенинде чоруткаштыӊ үжен өргени 
Кыра адып алган бо чүгүрүп 
Чедип келген иргин ийин.
Өргезиниӊ эъдин дүлүп алгаш,
Семирип-даа,    •
Өргезиниӊ кежин кожуп алгаш,
Дөжек кылып-даа турган иргин ийин.
Эртенинде база-ла сыра чащзын тудуп,
Сыйда огун астып алгаш,
Кырлаӊдыва кылаштап үнген иргин ийин. 
Улуг-улуг калбак сарыг чүвелер маӊнажып 
Чердиве кире бээр 
Мындыг-ла турган иргин ийин.
Дедир чүгүрүп келгеш:
 - Дуу ол кедээрге чорааш,
Улуг-улуг калбак сарыг чүвелер көрдүм, 
Чердиве кире бээр чүве-дир,
Өлүрүп болур чүве бе, кырган-авай?— деп 
Чүгүрүп келген иргин ийин.
 - Өлүрбес боор бе, оглум,
Эъди эътсиг, кежи кешсиг 
Тарбаган деп чүве ол-дур — деп 
Мону-ла чугаалап берген олуруп-тур.
Сыра чазын чүктеп,
Сыйда огун астып алгаштыӊ,
Сес тарбаганны кыра адып алган 
Бо чүгүрүп кээп-тир.
Бир-ле хүн улуг арга аразынга чоруурга,
Сүүр-сүүр кулактарлыг
Бора чүвелер маӊнажып ыӊай болган.
 - Арга аразынга чоруурумга,
Сүүр-сүүр кулактыг
Бора чүвелер маӊнажып тур,
Өлүрүп болур чүве бе, кырган-авай?— деп 
Чүгүрүп кээп-тир.
 - Өлүрбес боор бе,
Элик деп аӊ-дыр — деп 
Чугаалап олурган иргин ийин.
Оол-даа чүгүрүп чоруткаштыӊ,
Тос эликтиӊ аргактыг
Алды мойнун үзе адып алган 
Бо чанып келген иргин ийин.
Ол орта чежезин чиир боор,
Шуваганчы элииниӊ эъдин 
Хеӊмелеп, кадырып эгелээн 
Мындыг чүвеӊ иргин.
Бир-ле хүн улуг бедик тайганыӊ 
Белинге кылаштап чоруурга,
Улуг-улуг мыйыстыг бора чүвелер 
Тайганыӊ берт-межээлиг чериндиве 
Кире маӊнаар болган иргин ийин.
Оол-даа чүгүрүп келгештиӊ: 
 - Дуу тайга хөрээнге
Улуг-улуг мыйыстыг бора чүвелер 
Мени көргеш дезе бээр,
Өлүрүп болур чүве бе?— деп 
Маӊнап келген.
 - Өлүрбес боор бе,
Шынап-ла ону өлүрер болза,
Эъттен артык эъттиг,
Чагдан артык чаглыг,
Те-чуӊма деп чүвеӊ ол боор, оглум — деп 
Эртенинде туруп кээрге,
Бичии оол чок болган.
«Тенек бичии оол
Кайнаар маӊнай бержик ирги?» — деп 
Чугаалажып олурган иргин ийин. 
Таптыг-ла дал дүъш хиреде-ле 
Үжен ийи хавактыг13 үш карала тени 
Өлүрүп алган бо-ла чүгүрүп 
Чадап кээп-тир эвеспе.
Эъдин эът оваа,
Чаан чаг оваа кылдыр 
Оваалап турган чүвези иргин ийин.
Үш хонганда оол
Сыра чазын чүктеп,
Сыйда огун астып алгаш,
Муӊгаш кара хемни өрү 
Чүгүрүп олурган иргин.
Караӊгы кара эзимниӊ иштинге чоруурга 
Шымыраш кулактыг улуг хүреӊ чүве 
Оолду сүрүп келген иргин ийин.
Чадырынга чүгүрүп келгеш:
 - Манаарга эзим иштинге,
Шымыраш кулактыг,
Улуг хүреӊ чүве
Мени ойладып сүрүп келди - деп 
Турган иргин ийин.
 - Аа, богдазын өршээзин, оглум;
Ынаар барба, оглум – 
Даг иргек деп чүве бар чүве дээн, 
Кижини тудуп чиптер,
Барба, оглум — деп олурган иргин ийин. 
Дан караӊгызы хиреде 
Оол-даа дүне када дургуннап алгаш, 
Чүгүрүп чоруткан чүвези иргин ийин. 
Кижи тудуп келир деп чүзүл,
Мен барып көрейн дээш,
Кара эзим иштинге
Өрү-куду чүгүрүп турган иргин.
Эзимниӊ бир чарыындан
Улуг хүрец шывыраш кулактыг амытан
Бо халып олурган иргин.
Оол-даа бетинден барган,
Ындындан улуг даг иргек келгеш,
Сегиржип алгылаан туруп-тур.
Оол-даа хорадай хона бергеш, 
Көдүрүп-көдүрүп,
Хажыызында турган кара дытка 
Ооргазын сый шаап 
Өлүрүп кагган иргин ийин.
Чүктеп алгаш,
Чадырыныӊ чанынга чедирип кээп-тир эвеспе. 
Дирт-дирт бо-ла кире халыдып 
Келген чүвези иргин ийин.
 - Каяа чоруп чордун, оглум?—деп 
Кырган-авазы-даа белиӊнеп 
Чожуп айтырып олуруп-тур.
 - Кижи тудуп чиир чүве 
Дээр чораан силер.
Ол улуг хүреӊ чүве-биле 
Хүрежип турдум.
Менээ күш четпес чүве-дир, кырган-авай — деп 
Мону чугаалап-тыр.
 - Ол чүү дээриӊ ол,
Ынча деп улуг аас этпес чоор,
Чаш кижи — деп,
Кырган иези айыткап 
Олурган чүвези иргин.
 - Суксаарымны, авай,
Кылбыш шайыӊны изидип бер, авай — деп-тир.
 Кылбыжын изидип бээр дээш,
Үне чүгүрүп кээрге,
Улуг хүреӊ чүве чыдып-тыр.
«Улуг даг иргекти 
Өлүрүп каан ышкажыл сен,
Аажок-даа шыдалдыг-дыр сен аа» — деп,
Ийи иези магадап-даа 
Турган иргин ийин.
Бир мөӊгүн бөскектиг херээжен уруг 
Чүгүрүп чоруткаш,
Черниӊ хамык өӊ-баазын 
Чечек-чимизин чыып алгаш,
Чүгүрүп чедип келген 
Олурган-даа иргин ийин.
Ооӊ-биле чүзүн-бүрүн 
Торгу-маӊнык бүдүрүп 
Мындыг туруп берген иргин ийин. 
Кырган-авазы, бодунуӊ авазы-даа 
Ол орта арыг-чаагай идик-хептиг 
Мындыг бооп тургулаан иргин ийин. 
«Дүк, таагы деп чүме 
Кайда бар чүве-дир,
Ону меӊээ тып эккеп берип көрем, 
Кырган-авай — деп кырган шуваганчыга 
Бир-ле хүн чугаалап олурган иргин ийин. 
Бо-ла чоок-кавыныӊ Бай Караты-Хаанныӊ
Мал-маганыныӊ турган черинде 
Хараган бажында, кара чыраа бажында 
Чыдып калган дүк-таагыны 
Бир айныӊ үжен хонуунда 
Чыып келген иргин ийин.
Ол дүктер чыып алгаштыӊ,
Өӊ-баазын чүзүн-бүрүн хевистер, 
Маӊныктар аргып,
Янзы-бүрү эдик-хепти-даа 
Кылып бүдүрүп турган 
Уруг чүвези иргин ийин.
Бир-ле кежээ апарганда 
Алдын бөскектиг оол 
Дөр бажынга удуучаӊнап чыдарга, 
«Бистиӊ бо тенек оглувус 
Олурарга олут-даа чок,
Чыдарга чыдын-даа чок,
Аргажок амытан чүме-дир.
Бо шораанныг-меӊгилиг 
Ала тайганыӊ соӊгу чүгүнде 
Соок кара оюктуӊ14 дүвүнде 
Алдан адыр мыйыстыг 
Алдын-ала сыын бар чүве дээн.
Ол сыын болза,
Оран-делегейниӊ ээзи болур 
Кадыг-дошкун амытан чүме дээн, 
Кандыг-даа амытан аӊаа 
Сүзүглеп чоруур чүме дээн» — деп, 
Чугаалап олурган иргин ийин.
Тенек оол ону дыӊнап алгаш,
Даӊ бажы сарыг-шокар,
Даш бажы кара-шокар турда,
Туруп алгаш чоруп-ла каан чүвеӊ иргин. 
Дедир хая-көрнүп чүгүртүп келгеш,
Сыра чазын астып,
Сыйда огун астып алгаш,
Чүгүрүпкен чүвеӊ иргин.
Шораанныг, менгилиг
Соӊгу чүктүӊ ала тайгазыныӊ артында
Соок кара оюкту
Өрү чүгүрүп өскеп олуруп-тур эвеспе. 
Аӊ-меӊ, аргар-кошкар дээрге,
Аргазында, эзиминде тырлып алган турар 
Аргажок-даа бай делегей 
Болган иргин ийин.
Бир хүннү бадыр-ла чүгүрүп кээрге,
Алдан адыр мыйыстыг 
Алдын-ала сыын деп 
Араатан аӊ көзүлбес 
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Ол оюктуӊ бир чарыкка 
Чүгүрүп чоруурга,
Ойнуӊ иштинде кончуг-даа улуг амытанныӊ
Базып каан изин
Көре соп каан иргин ийин.
Ол оюктуӊ бажынга чедир 
Изин-даа истеп келип-тир эвеспе аан. 
Оюктуӊ бажындыва көрүп турарга,
Улуг хүреӊ тайга көстүп турар 
Мындыг болган иргин ийин.
Тей бе дээрге дириг-даа чүве хевирлиг.
Чеди чүстүг куу терезин бооп,
Хуулуп, куттулуп алгаштыӊ,
Өлеӊ сиген аразы-биле 
Кулбуруп чоруп олурган иргин ийин. 
Анча-мынча аал коданы хире 
Чанынга чоокшулап кээрге,
Алдан адыр мыйыстыг,
Алдын-ала сыын-даа
Удуп калган чыткан иргин ийин.
«Өлүр чери кайда чүве ирги мооӊ?» — дээш, 
Ужу-бажынга шинчип көрүп турарга, 
Доозазы хүлер-биле бүткен 
Алдын-сарала амытан болган иргин.
Бир хүннү бадыр шинчилеп кээрге, 
Колдуунуӊ алдында үш-дөрт хире илиг 
Аӊ дүгү бар бооп-тур.
Хонуктуг чериндиве ужуга бергештиӊ,
Сыра чазыныӊ кирижин дыӊзыдып,
Сыйда огун-даа кезени берген иргин.
Эртен тырткаш,
Дал дүъшке чедир тыртып келирге,
Багай сыра чазы-даа шыдашпайн 
Тавыланып сынып-даа берип-тир эвеспе.
«Аӊ адар дээш тыртып чыдарымга,
Сынып кагды, кырган-авай» — деп 
Бо-даа чазын тудуп алган 
Чүгүрүп чанып кээп-тир эвеспе.
«Чаа, ындыг болза,
Карала тениӊ мыйызы-биле 
Ча кылыр болза,
Эки болгай аан, оглум,
Те мыйызы херек болгай аан.
Чуӊмадан өлүр, оглум» — деп
Олурган иргин ийин.
Ийи карала тениӊ мыйызын кожуп тургаш,
Ча кылып бергеш,
Карала сыынныӊ кежи-биле 
Кирижеп-даа берген иргин 
Кырган шуваганчы.
Шуваганчы олургаштыӊ,
Бодунуӊ каӊ кестии-биле таарып тургаш,
Каӊ ок кылып берген иргин.
Кадыг кара чазын хоюндуруктапкан,
Каӊ хожуула огун астыпкан 
База-ла чүгүрүп чорупкан иргин ийин. 
Шораанныг, меӊгилиг ала тайганыӊ ындында 
Улуг ойну өрү чүгүрүп 
Өскепкен туруп-тур эвеспе.
Ол оюктуӊ бажынга 
Алдан адыр мыйыстыг,
Алдын-ала сыыны удувушаан 
Чыткан иргин ийин.
Хонуктуг чериндиве халыда бергештиӊ,
Ол орта чеди чыл болган 
Куу хой мыяа бооп алгаштыӊ,
Кара чазыныӊ кирижин тыртыныпкан,
Каӊ хожуулазын кезенипкен 
Чыдып-тыр эвеспе оӊ. 
Эртен тырттынган боду кежээге чедир, 
Кежээ тырттынган боду 
Даӊ бажынга чедир тырттынып келирге, 
Огунуӊ бажындан оду хып келген,
Кезиниӊ бажында көзү хып келген,
Көс туткан холунуӊ бажындан
Кезек ханы дыралып келген иргин ийин.
«Мени дээр болза,
Каӊ хожуула огум 
Алдын-ала сыынныӊ 
Колдук адаандыва кире берзин,
Мени дивес болза,
Кара черинге деггеш,
Кайтыга берзин!» — дээш шишпипкеш, 
Ышкына чоруй сала каапкан турган иргин. 
Көк дээрни хөлбеӊ,
Кара черни сирт кылып тура берип-тир. 
Тура халааштыӊ мурнунда турган 
Тайганыӊ аар ийиндиве ажа халып келген 
Турган оол иргин ийин.
Бир миннип олурарга,
Чуӊма кежи тонунуӊ эдээ 
Догдурттуруп турган.
«Чүмеден коргар деп чүве 
Бо-дур аа» — деп орган.
«Чер канчап шимчеп турар чоор,
Дээр канчап диӊмиреп турар чоор?» — деп 
Ийи иешкизи элдепсинип 
Чугаалажып олурган-даа чүвеӊ иргин. 
Алдын бөскектиг оол ол халааштыӊ, 
Шораанныӊ бедик бажындан 
Харап келген иргин.
Шораанныг ала тайганыӊ баарында,
Соок кара оюктуӊ ужунда 
Барып ушкан көстүп чыдар 
Мындыг бооп-тур эвеспе оӊ.
Чанынга чүгүрүп чедип келгеш,
Алдын-ала сыынны
Кара чаӊгыс холу-биле аӊдара соккаштыӊ,
Идииниӊ ужунга идиктеп чоруур
Болат сарыг кестии-биле
Өрүп соя берген турган чүвези иргин.
Алдын-ала сыынныӊ эъдин эът оваа,
Чаан чаг оваа кылдыр бөлгештиӊ,
Кежи-биле базырып каапкаш,
Бир чарыкы будун курунга астып алгаш, 
Чүгүрүп чанып келген 
Мындыг турган иргин ийин.
Багай кара чадырыныӊ
Бир чарыынга чөлээрге,
Чадыры буступ бадып чыдарга,
Ындыкы чарыында кара дытка 
Челей тыртып кааштыӊ
Кире чүгүрүп кээп-тир эвеспе.
   Бурт-сарт кире халып кээрге,
Кырган иези белиӊнеп
Тура халып келген иргин ийин.
 - Каяа чоруп чордуӊ, оглум,
Канчап мынчап чорууруӊ ол?—деп 
Айтырып олуруп-тур эвеспе.
 - Аӊ-на көрүп чордум,
Аштай-даа бердим,
Суксай-даа бердим, кырган-авай,
Бо чадырныӊ хөлеге чарыында 
Аӊ эъди чөлеп кагдым — деп 
Чугаалап турган иргин ийин.
Кырган иези үнгештиӊ кылаштап кээрге, 
Аргажок улуг чүме чөлеп каан турарга,
«Чүӊ чүвел?» — деп, дедир чүгүрүп 
Кирип кээп-тир эвеспе.
 - Кижи коргар чүү боор,
Аӊ-на-дыр, авай.
Силерниӊ чугаалап олурган чүвеӊер ол-дур, 
Оран-делегей ээзи алдын-ала сыын деп чүвениӊ 
Бир чарыкы чодазы ол-дур, кырган-авай — деп 
Чугаалап олурган иргин ийин.
Кырган иези үнүп келгеш көөрге,
Шынап-ла аргажок улуг араатан амытанныӊ 
Чодазы бооп-тур эвеспе.
Кирип келгештиӊ оглун 
Ашкарып-чемгерип олуруп-тур эвеспе.
Оглунуӊ эрестиин-даа магадап,
Магадаанныӊ кырынга магадап-даа 
Чугаалажып олурган чүвеӊ иргин.
Иелээн ол сыынныӊ эъдин 
Эккээр бис — дээш,
Кырган-авазын эдертип алгаш, 
Чоруп каан иргин ийин.
Алдын-ала сыынга чедип келгештиӊ,
Алдын бөскектиг оол 
Кежинге бөле каггаш,
Эдек астыр баа15-биле 
Чүктей берген орган иргин.
«Бир чарыкы кырызын
Чүктеп ал, кырган-авай» — дээштиӊ,
Кырган-авазынга бээрге,
Ууп кылаштаар хамаанчок 
Шимчедип шыдавас бооп-тур эвеспе. 
«Кырган-авамныӊ чөгенчиин» — дээштиӊ, 
Сыынныӊ кырызын астып алгаш,
Сыынныӊ эъдин-кежин чүктеп алгаш, 
Кырган-авазын колдуктап алгаш,
Чедип келген иргин ийин.
Алдын-ала сыынныӊ эъдин 
Узун хемниӊ ужунга үндүр,
Кыска хемниӊ кыдыынга үндүр 
Хеӊмелеп турган оол чүвеӊ иргин.
Оолдуӊ хеӊмелеп каан эъдинге 
Делегейниӊ кускун, саасканы тодуп турар,
Ол чоок-кавыда ара-албаты дээр 
Амытан-даа чок чүвеӊ иргин.
Алдын-ала сыынныӊ кежи-биле
Кырган иези сүмележип, чугаалажып олургаш,
Кончуг чараш алдын-сарала
Майгын-даа кылып берип-тир эвеспе.
Алдын-сарала майгынныӊ иштинге
Чурттап турган мындыг улус чүвеӊ иргин.
«Дүне када чугаалажыр чаӊныг улус чүве,
Ам-на чүнү чугаалаар ирги?» — деп
Дөрүнүӊ бажынга оол база-ла
Удуучаӊнап чыдып ап-тыр.
 - Идик-хеп-даа бисте, ижер-чиир-даа бисте, 
Чүгле сээӊ чартыыӊ чок ол кончуг — деп 
Оолдуӊ аныяк иезинге
Кырган-авазы чугаалап чыткан иргин.
Оол-даа тура халып келгеш:
 - Паш орту шаа адыг үзүнден 
Эргизип алгаш, аӊ баарындан 
Хооруп бер, кырган-авай,
Аштап тур мен — деп-тир.
Адыыныӊ үзүн пажынга эргизип,
Аӊ баарын хаарып кааш,
Оглун чемгерер деп олуруп-тур эвеспе оӊ.
«Мурнай сен адыжыӊга салгаш,
Чип көрем, кырган-авай» — дээрге,
Адыжынга салып алырга,
Холун аспактай туда берген иргин ийин.
«Бо канчаарыӊ, ол, оглум?» — дээрге,
«Мээӊ бо иемниӊ бир чартыы канчап чок болган, 
Ону чугаалап бер,
Ону чугаалавас болдуӊ бизе,
Холуӊну оон артык
Бо пашта үзүӊдүве суптар мен»—дээн иргин ийин.
 - Чугаалап берейн, оглум —дээштиӊ, 
Чугаалап-даа эгелей берип-тир эвеспе, шуваганчы.
 - Мен канчап билир мен,
Иеӊден айтырып көрем —дээн иргин ийин.
Иези олургаш:
 - Сээӊ ачаӊ болза,
Бай Караты-Хаанныӊ хеймер оглу чүве болгай. 
Мээӊ караамны дешкеш,
Кускунга октап берген,
Будумну бөрүге октап берген,
Холумнуӊ кырызын кызыл дилгизинге
Октап берген—деп чугаалап берген иргин.
Ам кандыг дуза кылыр болза,
Экирип болур ирги сен?— деп 
Айтырып-тыр эвеспе.
 - Ам эртен даш бажы кара-шокар,
Даӊ бажы сарыг-шокар турда,
Чиге мурнуу чүкте
Бир улуг тейниӊ бажынга 
Манап орар сен, оглум.
Дээр дүвү-биле үш кара кускун 
Ужуп эртип чыдар эвеспе.
«Иемниӊ дириг караан кайыӊар чидиӊер, 
Чээниӊерниӊ хыл мойнун 
Үзе аттым-на» — деп 
Кый салыр сен.
Үш кускуннуӊ бирээзи 
Чээн болур ужурлуг.
Чээн кускуннуӊ хыл мойнун кыргый аткаштыӊ, 
Черге кээп дүжери билек сегирип алгаштыӊ, 
Караан казып алгаш,
Дедир караан бүдүр тарбыдап,
Диргизип чоргузар эвеспе, оглум» — деп 
Чугаалап олуруп-тур.
Эртенинде даӊ бажында 
Тура халып келгеш,
Кадыг кара чазын чүктеп,
Каӊ хожуулазын астып алгаш,
Чоруп-ла берип-тир.
Узун кара хемниӊ бажында
Кара тейниӊ бажынга көрүп олурарга,
Дээр дүвү-биле үш кара кускун-даа 
Эртип чыдып-тыр эвеспе.
 - Иемниӊ ийи карааныӊ бирээзин 
Кайыӊар чиди, кулугурлар,
Хыл мойнуӊар үзе аттым-на — деп,
Көк дээрин кыӊ кылдыр кышкырган иргин.
Ийи чарыында кускуннар:
 - Бис чивээн бис,
Ортузунда кускун чээн чүве — деп 
Кыйгы салып-тыр эвеспе.
Ортузунда кускуннуӊ хыл мойнун 
Кыргый адып бадырган эр чүвеӊ иргин.
Чер кырынга дүшпейн чорда сегирип алгаш,
Бир чарыкы караан 
Ушта тыртып ап-тыр эвеспе.
«Дириг кускун дириг кижиниӊ 
Караан чип чораанын 
Каяа көрген сен, кулугур,
Иемниӊ карааныӊ орнунга
Бир карааӊны алырым бо-дур, кулугур» — дээш, 
Каракталдыр шишпип тарбыдааш.
Салып чорудуп-тур.
«Соӊгу ачы-үрениӊ кускуну 
Дириг амытанныӊ караан чивес,
Өлүг амытанныӊ караан чизин» — деп 
Мынчаар номнап чоргускан чүвеӊ иргин. 
Кускуннуӊ караан ап алгаш,
Иезиниӊ казып каапкан 
Караанга чыпшыр туткаш,
Каракталып келзин — деп шишпиирге, 
Карактыг-даа болуп кээп-тир.
 - Кандыг дуза чедирзе,
Холданып болур ирги сен, авай?— деп 
Айтырып олуруп-тур эвеспе.
 - Ам эртен көрүп олурарыӊга,
Кырны өрү кызыл дилги 
Өскеп олурар эвеспе. 
Ол дилгини өлүргеш,
Холун хоора кескеш,
Чыпшыр тудар болза,
Холданып болур мен — деп 
Олурган иргин ийин.
Эртенинде даӊ бажы сарыг-шокар,
Даш бажы кара-шокар турда,
Оол-даа көрүп шинчип олурарга,
Аал адаа чарыында 
Кырлаӊ кырын өрү 
Кырныӊ кызыл дилгизи 
Челип өскеп олуруп-тур.
Бажын удур маӊнап келгеш:
 - Иемниӊ бир чарыкы холун 
Чүге чээн сен, кулугур,
Хыл мойнуӊну
Кыргый адар мен, кулугур — деп-тир эвеспе.
 - Чээним-даа шынныг чүве,
Өлүрериӊерни, өршээриӊерни 
Бодуӊар-ла билип көрүӊер — деп 
Харыылаан иргин ийин.
Көксү-хөрээн өттүр аткаш.
Барып сегирип алгаш,
Бир чарыкы холун 
Хоора кезип ап-тыр.
Холдуг кылдыр экиртип чоргузуп-тур эвеспе.
 «Дириг кижи эъди чивейн,
Өлүп калган амытанныӊ 
Сек-сегизин чип чоруур болзун!» —деп 
Турган иргин ийин.
Дилгиниӊ холун эккеп чыпшыр тудуптарга, 
Иези-даа холдуг болу берген,
Каӊ кадык олуруп-тур.
 - Будуӊарны канчалза буттаныр силер, авай 
Дээн олуруп-тур.
 - Ам эртен даӊ бажында
Аалдыӊ соӊгу чүгүнге көрүп олурарыӊга,
Узун сарыг ховуну өрү
Үш көк бөрү маӊнажып өскеп олурар.
Ооӊ бирээзин диригге туткаштыӊ,
Аксын-сөзүн айтырып тургаш,
Будун үзе кескеш тудар болза,
Буттаныр кижи мен — деп 
Турган иргин ийин
Аалдыӊ соӊгу чүгүндүве
Даӊ бажында чүгүрүп келгеш,
Көрүп шинчилеп олурарга,
Улуг сарыг ховуну өрү
Үш көк бөрү маӊнажып.
Чоруп олуруп-тур.
 - Иемниӊ будун кайыӊар чиди,
Кулугурлар, сөглеӊер —деп,
Кара черин кыӊ кылдыр кыйгырган иргин.
Бетинде бөрү:
 - Бис-ле чивээн бис,
Ындывыста бөрү чээн—деп харыылап-тырлар.
Ындында чораан бөрүнү
Хартыганыӊ кашпагайы-биле,
Эзирниӊ шүүргези-биле халып тургаш,
Диригге тудуп ап-тыр.
Будун үзе кескеш:
«Сен, кулугур, дириг кижиниӊ эъдин чивейн,
Өлүг амытанныӊ сегин чип чор!» — деп
Салып турган иргин ийин.
Келгештиӊ иезиниӊ буду чок черинге
Бөрүнүӊ будун тударга,
Буттаны-даа берген-дир эвеспе.
Үш хонганыныӊ эртенинде
Ала тайганыӊ мээс чарыынга
Аӊ-меӊ көрүп чүгүрүп
Чораан иргин ийин.
Кара мээстиӊ ортузунда
Дедир аастыг кара куй16
Көстүп чыткан иргин.
Дедир аастыг кара куйнуӊ иштинге
Кире чүгүрүп кээрге,
Көрүп-ле көрбээн баг-шуг
Көвей-ле бооп-тур.
Чүү-даа болза мону алыр-дыр дээш,
Доозазын бөле-хаара туткаштыӊ,
Чүгүрүп чанып кээп-тир.
Майгынынга кире чүгүрүп келгеш:
«Даштын чүве эккелдим, авай,
Чүү деп чүмел көрем, авай» — деп-тир.
Кырган иези үнүп келгештиӊ көөрге,
Эр кижиниӊ эдилеп чораан 
Эдик-хеви, эзер-чүгени,
Үжен кулаш каӊ үлдү 
Бар болган иргин.
Ооӊ эртенинде оол база-ла 
Узун хемниӊ бажынга 
Чүгүрүп чораан иргин ийин.
Чел кудуруктуг бора чүве-ле 
Суг ижип чыткан иргин.
Чанынга чүгүрүп кээрге,
Деспес-даа, хойбас-даа 
Мындыг бооп-тур.
«Аӊ араатан болза,
Кижиден дезер болгай,
Бо кандыг аайлыг чоор,
Кижиден деспес чүвени» — деп 
Аайын тыппайн, кырган иезинге 
Чедип келгеш:
 - Чел кудуруктуг чүве 
Суг ижип чытты,
Менден деспес чолду17 — деп-тир.
 - Магалыг-ла болган-дыр,
Мал-хөлге кылып алгай бис,
Кайда-дыр, оглум — деп 
Айтырган иргин ийин.
Байларныӊ чылгызындан 
Азып-чыдып калган мал боор — деп 
Мону чугаалап олуруп-тур кырган-авазы. 
«Мооӊ-биле тудуп эккел» — дээш,
Сыын кежи сыдымын тутсуп
Берген олуруп-тур.
Оол-даа чүгүрүп четкештин,
Бажындан чуларлап алгаш,
Чедип келген иргин ийин.
«Богба аът кылып алыр сен, оглум» — деп 
Кырган иези мону 
Сүмелеп олуруп-тур эвеспе.
 - Сен болза кезээде
Чадаг кылаштап чоруур-дур сен,
Ону мунуп өөредип алыр болза,
Хөлге деп чүме ол-дур — деп олурган иргин.
 - Мунар кижи мен, авай — деп олуруп берип-тир.
 - Эзертеп, чүгеннеп көр, оглум — деп 
Чугаалаан, кырган шуваганчы.
Хүлер, хүмүш чүгенин
Чүгеннеп туруп-тур эвеспе.
Хунан мал болу берип-тир.
Хову болган хоюг чонаан салырга,
Дөнен мал болу берип-тир эвеспе.
Баалык болган улуг эзерин эзертээрге,
Бештиг мал болу берип-тир.
Үжен үш колун-чиримин 
Четчелеп тыртып кээрге,
Алды харлыг мал бооп 
Келген иргин ийин.
Үжен ийи кудургазын кудургалап,
Үжен ийи хөндүргезин тыртып кээрге,
Чедилиг чедишкен бора шокар аът-даа 
Болу берип-тир эвеспе.
 - Мону мунар кижи мен, кырган-авай — 
Деп-тир эвеспе.
 - Мунгай-ла сен, оглум — деп 
Чугаалаан иргин ийин.
Каӊ эзеӊгизин тепкештин,
Хак кылдыр муна каапкаш,
Тепсенирге-даа шимчевес 
Мал бооп-тур.
Шыяан ам.
Чанынга чүгүрүп келгештиӊ,
Чуӊма кежи тонун 
Аӊдара кедип алгаштын,
Хойзу каапкан-даа чүвеӊ иргин.
Оон хоюп дывылап алгаш,
Чоруп берип-тир эвеспе.
Бир-ле карак четпес 
Кара ховунуӊ ортузунга 
Мөөп чедип келген иргин ийин.
Кара черниӊ довураан черинге тырылдыр, 
Дээрниӊ булудун черинге дүжүр мөөп келген, 
Шөл черни даг кылдыр 
Мөөп келген иргин.
Суглуг черниӊ суун соолдур,
Суг чок ховунуӊ суун 
Үндүр-даа мөөп келген,
Үжен хонукта үзүк чок,
Алдан хонукта амыр чок,
Тозан хонукта доктаал чок 
Мөөп келген мындыг туруп-тур. 
Довурак-доозун дойлуп үнгештиӊ
Ол чоок-кавыда көстүр чүве чок 
Бооп келген иргин ийин.
Дой-довураа доозунга 
Амытан чон аал-коданындан,
Аӊ-меӊ одарындан азып 
Турган чүвеӊ иргин.
Үш чылдыӊ нүүрүнде
Мөөп келген мал иргин ийин.
Оол-даа хорадап-даа,
Шугулдап-даа чоруп-тур эвеспе.
«Адамныӊ, бажы эвес» — дээш,
Аъдыныӊ аксын чара шелипкен,
«Иемниӊ эъди эвес» — дээш,
Ийи чарыкы саарыныӊ 
Ханын-чинин дырыладыр 
Чара шаап дүжүрген иргин ийин.
Алды артын ажылдыр,
Чеди хемин кежилдир халып келгеш,
Бора шокар аът тура дүжүп-тур оо.
Бора-Шокары тургаш:
 - Сен-даа меӊээ эки ээ
Бооп шыдаар-дыр сен — деп-тир.
Оол тургаштыӊ:
 - Сен мээӊ эки эр аъдым 
Бооп шыдаар-дыр сен — деп 
Чугаалап олуруп-тур.
 - Ээгиӊни ууй тептейн дээш,
Эки аъдым болуруӊ чадавас дээш, 
Хумагалап турдум — деп,
Оол чугаалап-тыр.
Аъды тургаштыӊ:
 - Экти-мойнуӊну сый октаптайн дээш,
Эргелиг эки ээм болур боор дээш, 
Хумагалап турдум — дээн иргин ийин. 
Оолдуӊ ийи өштүнүӊ эъди сывырлып, 
Кырызында чоржакташкан чоруп-тур, 
Дөӊмээниӊ эъди сывырлып баткаштыӊ, 
Чиӊге чодазында чоржакталган 
Мындыг туруп-тур.
 - Эки ээмниӊ эъдин-кежин-даа 
Балыглап-бышкыннап алган-дыр мен—деп 
Аъды чугаалап-тыр.
Оол тургаш:
 - Мону канчалза экириир ирги,
Эргелиг аъдым?—деп олуруп-тур.
 - Ажыргы чарыкы ачымактыӊ иштинде 
Эртенге четпес эм шагаан,
Дүшке четпес дүштүм шагаан оът бар,
Ону иживит — деп сүмелээн иргин ийин. 
Ачымааныӊ иштинде эм шагаан, дом шагаан 
Оъдун ушта тырткаш ижиптерге,
Эртенинде сөг-сорбу чок 
Каӊ кадык эр бооп-тур.
Эки аъдын мунгаштыӊ,
Күжүр эр-даа халыдып чанып 
Келген туруп-тур.
Кырган-авазы олургаш:
 - Ам эртен оглумнуӊ адын адаар,
Кызымныӊ адын адаар кижи мен — деп олуруп-тур. 
Эки эдик-хевин кеттинип,
Эъдиниӊ чаглыын хайындырып алгаш,
Эртенинде дал дүъш хиреде
Кырган шуваганчы оглунуӊ бажын кыйбыктап,18
Кежегезин өрүп берип олуруп-тур.
Шуваганчы-даа оглун шинчилеп көрүп олурарга, 
Муӊ кижиниӊ дүрзүзүн баскан 
Мучугур кызыл шырайлыг,
Түмен кижиниӊ түрүн баскан 
Дүндүгүр кызыл шырайлыг,
Үжен кулаш дурт-сынныг,
Үжен кулаш кара кежегелиг 
Эр бооп-тур эвеспе.
Кырган шуваганчы алгыш-йөрээлин 
Чугаалап олуруп-тур.
«Чаактыг чүвеге чаргызын алыспазын,
Чарын-төштүг чүвениӊ алдынга дүшпезин,
Эгинниг чүве хүрежип болбас,
Эринниг чүве чугаалажып бүтпес,
Эргектиг чүве сегиржип болбас
Эрлик эрестиг болзун!» — деп йөрээп олуруп-тур.
Оглунуӊ алдар-адын
Бора-Шокар аъттыг Бокту-Кириш—деп
Адап олурган иргин ийин.
Херээжен уругну Бокту-Кириштиӊ дуӊмазы 
Бора-Шээлей деп адап берип олуруп-тур эвеспе. 
Хүндүс боорга,
Аӊ-меӊин Бокту-Кириш аӊнап чоруп каар.
Дүне боорга,
Уйгу-даа удувас,
«Мээӊ ийи авам
Чүнү-ле чугаалаар ирги?» — деп 
Кезээде-ле кеденген, дыӊнаалаан 
Чыдар эр чүвеӊ иргин.
Бир-ле хүн оол олургаштыӊ:
 - Мээӊ адам
Бар кижи бе,
Чок кижи бе,
Мээӊ кырган адам
Бар дээр бюолгай силер,
Чугаалап төөгүлеп 
Көрүӊерем, авай – деп олуруп-тур.
 - Чырык черниӊ кырынга чурттап чорааш,
Көрген-билген чүвемни
Иштимден төрээн сеӊээ 
Чугаалап бээрим шын-дыр, оглум,
Сээӊ дыӊнап аарыӊ чөптүг-дүр — деп олурган.
 - Шаанда ийи угбам-биле 
Бир чурттан келген кижи мен.
Бай Караты-Хаанныӊ үш оглунга 
Үш угбалышкы кадай
Болган улус болгай бис,
Алдын баштыг оол,
Мөӊгүн бөскектиг уруг төрүптеримге,
Мээӊ ийи угбам
Шак ол орта кончуг адааргаан улус чүве.
Дун кижи божуурда 
Ындыг чүве дээш,
Караамны дуй шарып алгаш 
Божуткан чүме.
Ол төрүп алган ийи уруумну 
Успа далайдыва октапкаш,
Орнунга чаа төрээн ыт оглу 
Көргүскен болгай.
Хаанныӊ оглу карак-кулаам дежип, 
Холу-будум үреп турганыныӊ ужуру 
Мында чүме — деп чугаалап берип 
Турган чүве иргин.
 - Ынчангаштыӊ бо багай шуваганчы-биле 
Бо чуртунга каапкаштыӊ,
Бай Караты-Хаан 
Алды артын ажыр,
Чеди хемин кежир,
Көжүп алгаш чоруй барган чүме — деп 
Чугаалап берип олуруп-тур эвеспе,
 - Кай чүктүве көжүп 
Чоруткан чүме ирги?—деп,
Бокту-Кириш айтырып
Олурган чүвеӊ иргин.
- Чиге соӊгу чүгүн көрүп алгаш,
Көже берген болгай, оглум — дижип 
Чугаалажып олурган чүвеӊ иргин.
 - Бир-тээ ындыг болганда,
Кырган ада-иемни,
Төрээн адамны барып көөр кижи мен —
Деп оруп берген.
 - Сен ам дээреде чаш болгай сен,
Улгадып келгеш
Баргай-ла сен, оглум — дижип олуруп-тур.
 - Черле чоруур кижи мен,
Бодумну бодум билир мен,
Бажымны мойнум көдүрер — деп 
Былаажып туруп берип-тир.
 - Чаа, чоруур кижи болдуӊ бизе,
Чоруур-ла сен ийнен — дээн иргин ийин. 
Бора-Шокар аъдын даш кылдыр кадырып,
Дагаа кылдыр соодуп,
Курут кылдыр кадырып,
Курбулчуннай соодуп берип-тир эвеспе оӊ. 
Орукка чиир төнмес-батпас 
Ажын-чемин дөгерип таарып олуруп-тур. 
Аштанып-чемненип алгаш,
Кара саар идиин,
Кара киш кежи бөргүн 
Кеттинип турган иргин ийин.
Эртенинде аъттанып чоруур деп,
Эзеӊгизинге тевериниӊ кайызы чорда:
 - Чорукка бар чыткан кижи 
Сээӊ чагыыӊ чүл, оглум?— деп 
Турган иргин ийин иези.
 - Чагып-даа чүнү чугаалаар мен.
Бо узун хемниӊ бажында
Түмен аӊныӊ хеӊмези-биле 
Амыдырап олурар силер — деп 
Мону чугаалап олуруп-тур.
 - Бети дизе беш чыл болгаштыӊ 
Ынды дизе алды чыл болгаштыӊ
Ээп чанып кээр кижи мен — дээн иргин ийин. 
Чиге соӊгу чүгүндүве көрүп алгаштыӊ, 
Халыдып-даа, эстедип-даа 
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Чоруп олурда,
Бора-Шокар аъды тура дүшкен-дир эвеспе.
- Эргелиг эки аъдым, чүнү билдиӊ,
Чүден сезиндиӊ?— деп,
Бокту-Кириш айтырып туруп-тур эвеспе.
 - Бо мурнуу чүкте
Улуг ала тайганыӊ кырында 
Ыш буругайнып турар 
Кандыг аайлыг чүве боор?— деп,
Бора-Шокары чугаалап туруп-тур.
Аъдыныӊ аксын ээй соккаштыӊ,
Халыдып кээп-тир эвеспе.
Улуг ала тайганыӊ кырында 
Улуг одун ужудуп,
Улуг чеӊгии пажын тип алган,
Казандак болган хан шуру карактыг,
Кара хөө шырайлыг,
Хөлүгүр кара эр олуруп-тур.
 - Кайыын келдиӊ,
Кайнаар угланып чор сен, оол,
Адаӊныӊ адап берген адыӊ кымыл,
Иеӊниӊ кыйгырып берген шолазы кымыл, оол?—деп
 Олурган чүвези иргин ийин.
 - Шораанныг ала тайганыӊ баарында 
Узун кара хемниӊ унун чурттаан,
Ийи багай иелиг,
Бокту-Кириш деп кижи мен ийин — деп олуруп-тур.
 - Силерниӊ адыӊар-шолаӊар 
Кымыл, акым?— деп
Бокту-Кириш-даа бодундан удур айтырган 
Олуруп-тур эвеспе.
 - Мен болза мурнуу чүкке төрүттүнген 
Буга-Кара мөге деп кижи мен ийин, оол.
Калчаа кара далайдыва дүшкештиӊ,
Дүүн чаа үнүп келгеш,
Хырным тоттуруп чадап ор мен – деп олуруп-тур.
 - Сен кайы хаанныӊ 
Албатызы болур кижи сен? – деп
Айтыра кааптып-тыр эвеспе.
 - Төрел-даа билбес кижи мен.
Мээӊ ийи иемниӊ чугаалап бергени —
Биеэде үш угбашкыны
Өске чурттан келген
Дээр чораан, акым — деп-тир.
Маӊгыс олургаш,
Иштинде боданып олуруп-тур эвеспе.
«Каш үениӊ дургузунда
Калчаа далайныӊ иштинге
Кара хилинчээн көрүп келген ийик мен,
Ол үш херээженниӊ балазы 
Болган чүве ийик» — дээш,
Оолдува түрүлдүр көрүп олуруп-олуруп:
 - Эки эр болдуӊ бизе, эдержир мен,
Бак эр болзуӊза, базып каар мен — дээн иргин ийин. 
Оол тургаштыӊ ажынып,
Хорадап олуруп-тур.
Көк дээрин кыӊ кылдыр алгыргаштыӊ,
Кара черин сирт кылдыр тепкештиӊ,
Оол-даа тура халып келген чүвеӊ иргин.
Хан шуру карактыг Маӊгыстыӊ 
Мойнундан сегиргеш,
Хажыызында турган кара хаяныӊ 
Кырын орта барып дүжүрген 
Турган чүвези иргин.
 - Оюн-баштак деп чүме билбес 
Орта сен бе, оол?— дээн иргин ийин.
 - Авыяастыг кулугур,
Алды аргаӊ-биле мени аргалап,
Беш мегеӊ-биле мени мегелеве — дээш,
Аргактыг алды мойнун адыра соккаштыӊ 
Алды чүгүндүве шывадап туруп-тур эвеспе. 
Аъттангаш ыӊай-ла бооп-тур эвеспе.
Үш хемни кежип,
Беш артты ажып алгаш чоруп олурда,
Бора-Шокары тура дүшкен чүвеӊ иргин.
Аъдындан дүже халааш,
Ажыргы чарыкы ыдык челинден 
Айыс алгаштыӊ:
 - Эки аъдым, чүнү сезиндиӊ?— деп 
Айтырып туруп-тур.
 - Каш үеде өлген назыны чок 
Кара Маӊгысты өлүрүп кагдыӊ,
Катап баргаш,
Сөөгүн өрттедип, хуюктааш, чоруулу — деп 
Турган иргин ийин.
Дедир-ле кадырлып чоруткаш,
Катап чедип келгеш,
Алды чүктүве чажыпкан Маӊгызыныӊ 
Алды мөчүзүн чыып алгаштын,
Кош аргазы хоо дазы19 чыып алгаш, 
Улуг одун салгаш,
Өрттедип, хуюктап үндүрүпкен туруп-тур.
Бир хортан дайзын хорады-ла дээш,
Келген уундува чоруп-ла каан 
Дээр чүвези иргин ийин.
Алды арты ашкан,
Чеди хемни кешкен 
Чоруп олурган иргин ийин.
Бир шаанактыг сарыг тайганыӊ кырынга 
Харап келген туруп-тур эвеспе оӊ.
Ол тайганыӊ кырындан көрүп олурарга,
Ооӊ баарында улуг кара хемниӊ унунда 
Мал дээрге базыттажып,
Кижи дээрге кизирткейнип 
Хайнып турган иргин ийин.
Ол тайганыӊ баарынга 
Дүже-даа халыдып кээп-тир эвеспе.
Кадар оъттуг,
Кара суглуг черге чедип келгеш,
Бора-Шокар аъдын эзер, чонаан соя соккаштыӊ, 
Дөрт холактыг20 демир кижени-биле 
Киженнээш салып-тыр.
Улуг кара эзерин сыртангаш,
Шөл болган чонаан дөженгеш,
Күжүр эр-даа удуп чыдып алган чүвеӊ иргин. 
Удуп чыдарга, ол оранныӊ,
Ымыраа, сээги-даа кижи удутпас,
Ужу-бажындан ызырып,
Хемдип-ле эгелээн иргин ийин.
Ужу-бажын суйбап каап,
Удуп чыткан эр чүвеӊ иргин.
«Чүү мындыг амытан келди?» — дээш,
Бай Караты-Хаан аг-шериин чоргузупкан.
Ужу-бажындыва үлдү чыдазы-биле шанчып,
Ок-чазы-биле адып турган чүвеӊ иргин.
Ынча амытан адып, тудуп кээрге,
Ымыраа дег, удуп чыткан эр чүвеӊ иргин.
Бир-ле оттуп кээрге,
Түмен аг-шериг бүзээлеп келген 
Адып турар болган иргин ийин.
Артынга астып чоруур 
Ай үлдүзүн ушта соккаш,
Аг-шеригни кыргый шаап 
Туруп-ла берип-тир эвеспе.
Бир-ле карак уу-биле көрүп турарга,
Аргажок ушпа ашак кижи
Холунда эмгежок аъш-чем сегирип алган:
«Амы-тынымны өршээп көр, оглум,
Амытанныӊ айбычызы,
Малыныӊ кадарчызы кижи мен» — деп 
Турган иргин ийин.
«Улугнуӊ сөзүн дыӊнаар ужурлуг чүве дээн» — дээш, 
Бокту-Кириш соксай дүжүп-түр эвеспе.
 - Адаӊныӊ адаан ады кымыл,
Иеӊниӊ шолалаан кыйгыӊ кымыл, оглум,
Чугаалап көрем — деп туруп-тур эвеспе.
 - Бора-Шокар аъттыг Бокту-Кириш дээрзи мен мен ийин - деп 
Харыылаан иргин ийин.
 - Кайы чүктен келген,
Кайыын төрүттүнген кижи сен, оглум,
Кайы хаанныӊ угу-уксаазы 
Болур кижи силер, оглум?—деп-тир.
 - Биеэде мээӊ кырган адамны 
Бай Караты-Хаан дээр чораан,
Биче оглун мээӊ адам дээр чораан — деп-тир.
 - Ындыг болза силер черле ажынмайн көрүӊер, 
Кырган адаӊар болза мен болур-дур мен — деп 
Ол ак салдыг ашак
Чугаалап олуруп-тур.
Аалынга эдертип аппаргаш,
Ажы-чемин салып хүндүлеп-даа,
Ямбылап-даа туруп-тур эвеспе.
Хаанныӊ хеймер оглу 
Чедип келген деп чүмени 
Ол хаанныӊ ара-албатызы доозазы 
Билип алган мындыг-ла туруп-тур.
Караты-Хаанныӊ бичии оглу 
Бир холунга арага,
Бнр холунга агын-көгүн тудуп алгаштыӊ 
Оглунуӊ мурнунга-даа 
Сөгүрүп кээп-тир.
 - Мээӊ мурнумга чүге сөгүрүп келдиӊер, хаан, 
Ноян эвес-тир мен,
Карачал кижи-дир мен — деп 
Харыылап олуруп-тур.
 - Авыяастыг бак чүвелерниӊ
Аксы-сөзүнге киргештиӊ
Кончуг-даа бак чүвени кылган кижи мен,
Мени черле өлүрбейн көр, оглум — деп 
Ээрежип олуруп-тур.
 - Авыяаска киргештиӊ 
Чүнү чугаалап олур сен.
Та шын адам сен,
Та меге адам сен — деп,
Бокту-Кириш мынчап олуруп-тур.
 - Сен дүү дөӊнүӊ бажынга олуруп ал,
Мен бо дөӊнүӊ бажынга олуруп алыйн, 
Чараавысты сыкыржып көрээли. 
Кайы-кайывыстыӊ аксындыва кирер болза, 
Адам шын-дыр дээр мен — деп олуруп-тур. 
Ийи дөӊнүӊ бажынга олуруп алгаш, 
Сыкырарга ол ашактыӊ
Аксындыва кире бээрге,
Оптугуп чөдүрүп туруп кээп-тир.
Ашак сыкырарга,
Оолдуӊ аксындыва кирерге,
Харлыгып чөдүрүп, тура-даа 
Халып келген иргин ийин.
 - Адам шын-дыр силер — деп,
Ам бүзүреп-даа таныжып ап-тырлар эвеспе. 
Ийи даай-авазы-даа
Агын-көгүн, арагазын холдарында туткулаан 
Кирип келгеннер иргин ийин. 
Бокту-Кириштиӊ мурнунга 
Магалыгга бараалгап,
Чозулугга чолукшуп
Чеде берген тургулаан иргин.
 - Сени бис дыӊнаарывыска,
Бистиӊ ук ызыгуурувустуӊ оглу болдуӊ.
Силер болза бистиӊ
Биче хеймер дуӊмавыстан төрээн,
Бис болза силерниӊ 
Канчаар-даа аажок даай-аваӊар 
Болур улус бис — деп 
Төөгүлеп олурган иргин.
 - Эки шагда эдержир,
Бак шагда кагжыр дээн эвес,
Эки-даа, багай-даа болза,
Канчаар, оглум,
Ийи даай-аваӊ бис буруулуг,
Бузуттуг херекти кылган-на болгай бис, 
Ажынмайн, дарынмайн 
Амы-тынывысты арттырып көрүӊер — деп
Арагазын мурнунга тудуп,
Агын-көгүн сунуп чеде бергеннер иргин. 
Арагазын-даа тутпас,
Агын-көгүн-даа албас 
Мындыг эр олуруп-тур эвеспе.
 - Биеэде мени бичии чажымда 
Чаш дуӊмам-биле
Калчаа далайдыва октаан силер,
Кара чаӊгыс ол чүме
Кара хөрээмдиве
Кара хөмүр кирген дег
Артып калган чүме — деп олурган иргин.
 - Кара сагыштыг,
Кадыг сеткилдиг чораан силер,
Бөгүн мээӊ. мурнумга
Амы-тын оочула деп чугаалаваӊар — деп
Дүрзүнчүдү көрүп,
Чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Ийи даай-авазы 
Кандыг-даа ыыт-дааш чок-ла 
Хая кадарлып21 чана берген 
Мындыг-ла чүвеӊ иргин 
Эртенинде Бокту-Кириш 
Кырган адазы Караты-Хаанныӊ 
Аал-коданын көжүрүп алгаштыӊ, 
Чер-чуртундува чоруур деп 
Мындыг чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Чүс ак аданга
Эдин-севин чүдүрүп алгаштыӊ,
Каш чүзүн малын айдап алгаш, 
Бокту-Кириш чоруп каан мындыг туруп-тур. 
Ара-албатызындан, азыраан малындан 
Чаӊгыс-даа чүве артпаан,
Бокту-Кириштиӊ айтыышкыны-биле 
Чоруп олурган иргин ийин.
Бир оъттуг-сигенниг черге келгеш, 
Бокту-Кириштен эдин-севин дүжүрер, 
Мал-маганын оъткарар,
Ара-албатызын чемгерер деп 
Мындыг чарлык болган иргин ийин. 
Хонганыныӊ эртенинде ийи даай-авазынга:
 - Азыраан малыӊарныӊ аразындан 
Чүнү алыр силер,
Эдик-севиӊерниӊ аразындан
Чүнү алыр силер, даай-авалар?—деп 
Олурган чүвези иргин.
 - Азыраан малдан кайы хирени 
Арттырып бээриӊни
Кедер эдик-хептен кайы хирени
Арттырып бээриӊни бодуӊ-на билгей сен, оглум — деп 
Олурган иргин ийин.
 - Малыӊарныӊ аразындан 
Чеди эмдик кызырак бээр мен,
Ону алыр силер бе?— деп 
Чугаалап олурган.
 - Эдиӊерниӊ иштинден чеди хыйырак,22 
Чеди хачы бээр мен — деп,
Бокту-Кириш ийи даай-авазынга
Мону чугаалап сөглеп олуруп-тур эвеспе.
Чеди эмдик кызыракты тудуп эккелгештиӊ,
Чеди мойнундан кошкаштыӊ,
Чеди хыйыраан, чеди хачызын 
Чеди эмдик кызырактыӊ 
Кудуруунга баглааш,
Даай-аваларын кудуруунга 
Чыпшыр баглап туруп-тур.
Чеди кызыракты салып чоргузуптарга,
Арзайты дааныӊ аар ийинге,
Бээр ийинге тепкилеп-даа 
Маӊнажып келгеннер иргин.
Ийи даай-авазын эзилдир 
Тепкилеп каапкан 
Мындыг-ла туруп-тур эвеспе.
Кызыл ханы төгүлгеш хаяныӊ кызыл карты бооп,
Сарыг ханы төгүлгештиӊ,
Хаяныӊ сарыг карты бооп,
Артып калган чүвеӊ иргин.
Үш хонганыныӊ эртенинде 
Чүдүрнүп алгаштыӊ,
Караты-Хаанныӊ эрги чуртунга 
Ээп чедип кээп турган-дыр эвеспе.
Өг хондурар черинге өөн хондуруп,
Өргүмчүлүг23 черинге
Малын-даа чалап тургулаан иргин ийин.
Оргу черинге өөн хондуруп,
Оъттуг черинге малын чалап,
Чурттап-даа туруп берип-тир эвеспе.
Ол аразында база-ла
Элээн үр апарган
Мындыг турган чүвези иргин ийин. 
Бокту-Кириш-даа бир хүн 
Бора-Шокарын даш кылдыр кадырып, 
Дага кылдыр соодуп туруп-тур эвеспе оӊ. 
Даӊ бажы сарыг-шокар,
Даш бажы кара-шокар чорда, 
Бора-Шокарын эзертеп чүгеннеп алгаш, 
Кадыг кара чазын хоюндуруктап,
Каӊ хожуулазын астып алгаштыӊ, 
Бокту-Кириш аъдын мунгаштыӊ, 
Бараанныг, шораанныг Ала-Тайганыӊ 
Ийин өрү хап-соп 
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
Ол тайганыӊ бажында 
Улуг кара оюктуӊ дүвүнде 
Улуг кара чадыр-даа 
Бар чүвези иргин ийин.
Ол чадыр шаанда Караты-Хаанныӊ 
Аӊнап баар чадыры чүвеӊ иргин.
Чадырга чеде бергеш,
Чадырын септеп сегидип-даа 
Турган эр чүвези иргин.
Үш кара бозагазын чууп келгеш,
Ожук дажы кылып ап,
Дөртен кижи төтпес 
Улуг сарыг чеӊгии пажынга 
Чиӊ сарыг шайын хайындырып 
Алган олуруп-тур.
Чиӊ шайын ижип,
Чигир-чимизин аштанып-чемненип алгаш 
Ол тайганыӊ хөлеге чарыындыва 
Көрүп олурарга,
Аӊ-меӊ дүгүн чижип турар 
Мындыг-ла болган иргин.
Мээс чарыындыва көрүп олурарга,
Бежен-алдан сыын мыйгак
Оъттап чоруур мындыг бооп-тур эвеспе.
Мээс чарыындан айт дээш
Арга чарыынга бежен-алдан сыынны
Чаӊгыс октуӊ уунга
Кыра дизээлей24 хөмелеп25 ап олуруп-тур 
Аар ийинден айт дээштиӊ 
Алдан-чеден те-чуӊманы суйтугур26 
Чаӊгыс октуӊ уунга 
Кыра дизээлей адып-даа 
Ап олуруп-тур эвеспе.
Семизиниӊ, эъдин ажаап,
Арганыныӊ, кежин сывыра тыртып ап 
Олуруп-тур эвеспе.
Улуг кара чадырыныӊ, чанынга 
Улуг одун-даа салып алгаштыӊ,
Улуг шижинге үжен-дөртен 
Те-чуӊманыӊ эъдин шиштеп,
Дөгеп алган олуруп-тур эвеспе.
Улуг шижинде быжа берген талазын Аӊдара тудуп,
Чиг талазын
Дөгей тудуп, олуруп-тур эвеспе.
Улуг шижинде акыныӊ, эъдин 
Чаӊгыс холу-биле сывыра туткаш,
Алама27 болган аксындыва 
Ура каап олуруп-тур эвеспе.
Бүдүн сөөгүн аксындан бүлгүрүп,
Чиӊге сөөгүн думчуундан сиӊмирип,
Олурган эр-даа чүвеӊ иргин ай.
Бора-Шокар аъдыныӊ колун-чиримин, 
Кудурга-хөндүргезин дыӊзыдып,
Кулактан соӊгаар,
Кудуруктан бурунгаар 
Аӊыныӊ-меӊиниӊ, аргарыныӊ-кошкарыныӊ 
Эъдин артынып эгелээн-даа иргин ийин. 
Бетии чарыкы дергизинге 
Бежен кара тени дергилеп,
Ажыргы чарыкы дергизинге 
Алдан-алдан мыйгакты 
Авый-шавый дергилеп турган 
Эр чүвези иргин ийин.
Бора-Шокарын мунгаштыӊ,
Аалындыва элейти-халайты-даа 
Халыдып чорудуп олуруп-тур эвеспе.
Чүстүг сиген бажын сый баспас 
Чүзүн-бүрүн чыраазын,
Кадыр сиген бажын кадыра баспас 
Каш чүзүн чыраазын 
Чырааладып хап олуруп-тур.
Тозан аът долганып четпес,
Дордум сагаан өргээзиниӊ 
Эжииниӊ аксында халыдып чедип кээп-тир. 
Улуг кара Бора-Шокар аъдын 
Авый-шавый баглай соп,
Дергизинден аӊын эъдин дүжүрүп,
Тей кылдыр оваалай-ла берип-тир эвеспе.
Улуг өргээзинге кире кылаштап кээрге,
Авазы-даа чиӊ шайын белеткеп,
Чигир-чимизин салып каан 
Мындыг олуруп-тур.
Аӊ-меӊиниӊ эъдин 
Албаты чонга үлеп-даа 
Турган эр чүвези иргин.
База-ла бир хүн бараан хараар дээштиӊ 
Бора-Шокар аъдын мунгаш, '
Болчатылыг бора тейниӊ кырынга 
Үнүп келгеш,
Бокту-Кириш көрүп олуруп-тур.
Чиге барыын чүкте
Чиӊге ыш бүргүттүрүп-ле үнүп турган иргин ийин. 
«Бо чүзүнүӊ ыжы-бузу үнүп турар чоор,
Бо мындыг ыш үне бээрге,
Бир чүме болур чораан ийин» — деп 
Көрүп шинчип орган иргин ийин.
Бора-Шокарын муна каапкаштыӊ, 
Меӊгилиг Ала-Тайганын белин 
Тоорту челзип чоруп олуруп-тур,
Харлыг Ала-Тайганыӊ хажыызын 
Тоорту халыдып чоруп олуруп-тур эвеспе.
Бедик черниӊ белинге бастырып,
Чавыс черниӊ бажынга бастырып,
Хой дег дашты хоора бастырып,
Кодан дег дашты хоюду бастырып,
Хоюг чыраазын чырааладып 
Чоруп олурган чүвеӊ иргин.
Алдан шарыныӊ кежи-биле өрүп кылган 
Алдын допуржак кымчызы-биле 
Аъдыныӊ ажыргы чарыын 
Чара хап чоруп олуруп-тур.
Башкы барыын чүктүӊ
Маӊгыр сынныг 
Ала тайгазынга
Үне халыдып келген эр чүвеӊ иргин ийин.
Алаӊгыыштыг Ала-тайганыӊ
Дал ортузунда кончуг-ла улуг чадыр
Көстүп турган иргин ийин.
«Орукка турган өгнү 
Ойбас ужурлуг дээн,
Бо өгге кирер-дир» деп 
Чоруп олуруп-тур.    '
Чоруп олурда, Бора-Шокар'аът тура дүшкен. 
 - Арбас аъдым арыптыӊ бе,
Турбас аъдым туруптуӊ бе,
Чүге туруптуӊ? – деп
Бокту-Кириш чугаалап-тыр.
 - Мен арып-доруп деп чүме ырак болгай. 
Ындыг болза, бо улуг кара чадырныӊ 
Чанынга баргаш,
Улуг кара баглаашка 
Мени черле баглава,
Эжииниӊ аксынга чаӊгыс чеже согар кылдыр 
Дужап каг — деп турган иргин ийин.
 - Кижи чурту кадыг,
Киштиӊ чери кадыр 
Болур чүме дээн,
Кижи боданып чоруур ужурлуг,
Кижиниӊ ажын-чемин амзавас,
Ажыг таакпызын тыртпас ужурлуг — деп 
Чагып чоруп олурган.
Бора-Шокарын мунгаштыӊ,
Улуг кара чадырныӊ эжииниӊ аксынга 
Чедип келген туруп-тур эвеспе.
Аъдыныӊ чагыы-биле
Бора-Шокарны чаӊгыс чеже согар кылдыр
Дужай соп кааш,
Бурт-барт чадырга кире халып кээп-тир.
Дөр бажында дөрбелчин энчээн чаткан,
Ооӊ кырында аяк дег ала карактыг,
Агбагар салдыг ашак кижи 
Удуп чыдып-тыр эвеспе.
Оолдуӊ даажындан отту чаштап келгеш,
Тура халып келген мындыг бооп-тур 
Хаш соруулдуг кара докпаанга 
Кара мешке таакпызын28 супкаш,
Оолдува суна берип-тир эвеспе.
 - Мен-даа таакпылавас 
Кижи мен ийин, ирем —деп 
Харыылап олуруп-тур.
 - Карааӊны көөрге оттуг,
Хавааӊны көөрге кадырлыг,
Кайы чүктен келген,
Кайнаар чоруп олурар
Кижи боор сен, оглукум?— деп 
Олуруп-тур эвеспе.
Оттуг карактыг 
Окпан-чикпен оглум,
Олуруп көр, саадап көр — деп-тир.
 - Оттан салып,
Изиг суксундан хайындырып көрейн,
ИЖИП алгаш чоруп көрем, оглум,
Аалга келген кижи
Аяк эрии ызырар,
Арга кирген кижи 
Саат дайнаар,
Аштанып-чемненип алгай сен,
Чүге далажыр сен, оглум — деп олурган. 
Кижи деп чүме чугаалажып таныжар,
Аът чүме киштежип таныжар,
Адыӊ шолаӊ,
Адаӊ-төөгүӊ кымыл деп айтырдым — деп 
Катаптап олуруп-тур эвеспе оӊ.
 - Мен болза бай Караты-Хаанныӊ
Хеймер тажызындан төрүттүнген,
Бора-Шокар аъттыг 
Бокту-Кириш деп кижи 
Мен ийин — деп
Мону-ла сөглеп олуруп-тур.
Аякка чиӊ кара шайын куткаштыӊ,
«Мону соок-даа болза
Пактап көрем, оглум» - дээш,
Сунуп чыдырда, Бора-Шокар аъды
Көк дээрни хөлбеӊнеди киштегилпе,
Кара черни сиртиледи тепсенгилей-ле
Берип-тир эвеспе.
 - Малымныӊ канчап турары ол, ирей,
Малым көрейн – дээш,
Бокту-Кириш дирт-дарт
Үне-ле халаан туруп-тур эвеспе.
Үне халып чыдырда,
Каракка көзүлбес халай кызыл удазынын
Бокту-Кириштиӊ эдээнден
Өттүр соп чыдып калган иргин.
Аъдыныӊ чанынга чедип келирге,
«Дүрген-не, дектей-ле мун!» - дээн иргин.
Бокту-кириш Бора-Шокарын мунупкаш,
Дүрген-не ыӊай боопкан иргин ийин.
 - Талаӊ эвес, өӊнүүӊ эвес,
Дайзын Шулбунуӊ өөнге 
Чоп кончуг саададыӊ? – деп
Аъды-даа ажынып-хорадап
Чоруп олурган иргин ийин.
Эки аъды тура дүшкештиӊ:
 - Эр бодуӊ эрес-даа болдуӊ бизе,
Эр угааныӊ шолук-тур — деп,
Аъды чугаалап чоруп олуруп-тур.
 - Эки аъдым шинчилеп көрүп-даа 
Калган болгай силер,
Чүү деп Шулбу-дур,
Кандыг дайзын-дыр?— деп,
Бокту-Кириш аъдындан айтырып-тыр.
 - Акызыныӊ адаанын негээн,
Өрттеткенниӊ, өлүрткенниӊ өжээнин негээн 
Дайзын болур ужурлуг — деп-тир.
 - Казандак кара карактыг
Кара Шулбусту өлүрүп каан болгай сен, 
Ооӊ дуӊмазы алды баштыг Амырга-Моос-тур - деп 
Аъды төөгүлей тыртып каан иргин.
Ону дыӊнай каапкаш,
Бокту-Кириш-даа хорадавас боду хорадап, 
Ажынмас боду ажынып туруп-тур эвеспе. 
Удургу дижин ууй дайнап,
Даг дижин чара дайнап 
Сыкырнып олуруп-тур эвеспе.
 - Адаан-өжээн негексээн болза, 
Алыксаанын бээр кижи мен,
Дедир чоруур мен — деп турган иргин ийин. 
Аъды тургаш:
 - Эр бодуӊ эстир сен,
Эът магаӊ оскунар сен.
Электен далашпайн көр — деп 
Мону аъды чугаалап туруп-тур.
 - Эр шааӊга четчип алгаш,
Ол шаанда көржүр ужурлуг — деп 
Чугаалап туруп-тур.
Аъдыныӊ аайынга киргештиӊ,
Аалынга чанып келген иргин ийин. 
Эртенинде база-ла аӊнап-меӊнеп,
Алтай таӊдызынче база-ла
Чортуп каан иргин ийин Бокту-Кириш.
Кара оюктуӊ бажында 
Кара чадырынга келгештиӊ,
Хонуп чыткан-даа эр чүвези иргин.
Ол дүне-даа дүш-түлүнүӊ 
Бак деп чүвези аргажок,
Адар даӊны атсы-даа
Базырныгып-даа чыда
Хонган иргин ийин.
«Аӊ-меӊ-даа канчаарыл аан,
Аал-оран кандыг тур ирги?» — деп
Боданып шүгдүнүп орган иргин ийин.
Аӊ-меӊ-даа өлүрбейн,
Бора-Шокарын мунгаш,
Эртенинде аалынче углай хап
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
Аалыныӊ бетии чартыындан харап кээрге,
Куйт дээр кускун-даа чок,
Сайт дээр сааскан-даа чок
Мындыг-ла ээн кара чыдып-тыр эвеспе.
Улуг өөнүӊ орнунга чортуп келгеш,
Хүннү бадыр ыглап-сыктап,
Муӊгарап-муӊчулуп олура
Хүнзээн иргин ийин.
«Кандыг-ла чүве олчалай бержик ирги?» — дээш,
Ис дажып шинчилеп
Кезип чоруп-тур эвеспе.
Аъдыныӊ изин көөрге,
Биче өгнүӊ хараачазы хире истиг
Кижи хоозурады олчалап алгаш
Барган чыдып-тыр.
Бора-Шокар аъдын
«Мээӊ аъдымныӊ изи кандыг эвес» — дээш,
Кыдыынга бастырарга,
Бора-Шокарныӊ изи
Оон дап бооп турган иргин ийин.
Малыныӊ изин шинчилеп көргеш,
Барыктыг хире чүве-дир деп,
Бокту-Кириш боданып олуруп-тур.
Изин истеп алгаш, чоруп-ла берген.
Та кажанга, та чеженге
Истеп келген чүве.
Чиге хүн үнер чүгүндүве
Кадыр черин хая бастырып,
Хая-дажын буза бастырып
Сала берген-не чыдып-тыр.
Бир-ле улуг сарыг ховуну
Кежип олурда,
Алдын-сарыг ховаган ужуп келгеш,
Бокту-Кириштиӊ эдээниӊ кырынга
Хона каапкан иргин ийин.
Бир-ле оъттуг, суглуг черге келгештиӊ,
Аъдыныӊ эзер-чонаан сойгаштыӊ, оъткаргаш, 
Улуг эзерин сыртангаш,
Шөл болган улуг чонаан дөженгеш,
Чыдып алган чүвеӊ иргин.
Алдын-сарыг ховаганны-даа 
Кара киш кежи бөргүнүӊ иштинге 
Дуй халыптап кааш,
Удуй берип-тир эвеспе.
Бокту-Кириш эртен даӊ бажында оттуп кээрге,
Улуг чеӊгии пажында
Дуӊмазы Бора-Шээлей
Чиӊ сарыг шайын хайындырып-даа
Орган чүвеӊ иргин.
 - Караамныӊ оду болган,
Баарымныӊ көгү болган 
Кара чаӊгыс дуӊмам 
Мынчап харын канчап 
Артып калган сен?— деп 
Айтырып олуруп-тур.
 - Аал-оранывысты, ара-албатывысты 
Улуг хан-шилги аъттыг
Улуг кара кижи олчалай бээрге,
Алдын-сарыг ховаган болуп 
Хуулуп алгаш,
Билдирбейн барган кижи мен, акый — деп 
Олуруп-тур.
 - Ам ол дайзын кайнаар барган,
Мен та шын оруундува,
Та меге оруундува ол дайзынны
Истеп чоруп олурар кижи мен, дуӊмам — деп
Олурган иргин ийин.
 - Шын чоруп олурар-дыр сен, акый — деп, Дуӊмазы чугаалаарга,
Дуӊмазын элдиктеп-чанчыктап29 алгаш,
Хап соп олуруп-тур.
Чиге хүн үнер чүгүнде
Чиргилчинниг улуг кара тайганыӊ баарында 
Чиӊге кара хемниӊ иштинде-ле 
Ыш-ла буруӊайнып көстүп турар 
Болган иргин ийин.
Ол хемниӊ бетинге келгеш,
Бора-Шокар аъдын
Чеди чүстүг куу терезин кылдыр
Тарбыдап кааштыӊ, 
Чеди чыл болган
Куу терезин бооп хуулуп алгаш,
Өлеӊ сиген аразы-биле
Өдүп-даа, кулбуртуп-даа чоруп олуруп-тур.
Чиӊге-Хемниӊ эриинге келгеш,
Шинчилеп көөрге,
Даг дег хан-шилги аъдын
Демир баглаашта баглап каан туруп-тур.
Хан-шилги аът
Бокту-Кириштиӊ чыдын билип каапкан, 
Демир баглаашты шимчеди 
Тыртып туруп-тур.
Аъды бо хире сезиктиг турда,
Ал-боду та кайы хире 
Дайзын чүве дээш,
Дедир-ле аъдыныӊ чанынга 
Чедип келген иргин ийин.
Бора-Шокарны мунгаштыӊ,
Хонуктуг чериндиве
Халыда берген туруп-тур эвеспе.
Ол орта кадыг кара чазыныӊ кирижин 
Дыӊзыдып, хииледи соккулап,
Холу-биле хоолады соккулап,
Дыргаа-биле тыылады соккулап 
Шенеп олурган иргин ийин.
Даш кылдыр кирижин дыӊзыдып 
Ап-тыр эвеспе аан.
Каӊ болат огунуӊ бизин 
Кара саар идииниӊ улдуӊунга
Шалый-даа соп ап-тыр.
Эртен тырттынган боду кежээге чедир, 
Кежээ тырттынган боду эртенге чедир-ле 
Тырттынып кээп-тир.
Огунуӊ бажындан оду буругайнып,
Кезиниӊ бажындан көзү чырып кээп-тир, 
Алдыы сагындан алдан улузу,
Үстүү сагындан үжен улузу 
Улужуп келген иргин.
Тепкезиниӊ кырындан те-чуӊмазы 
Тепкилежип келген туруп-тур,
Шиинче шииледир,
Шаанга чедир шааладыр тыртып келген, 
Ок тырткан эргээниӊ бажындан 
Ханы-даа сыстып келген туруп-тур.
Карак чивеш дээр аразында 
Бокту-Кириш чиӊге кара хемниӊ бажында
Кээп олурупкан туруп-тур.
«Мени дээр болдуӊ бизе,
Хан-шилги аътты өттүр дег,
Мени дивес болдуӊ бизе,
Кара чериӊдиве шыыгайнып кир!» — дээш,
Каӊ согунун ышкына чоруй салыпкан 
Туруп-тур эвеспе.
Хан-шилги аът өкпе-чүрээн өттүр дээрге,
Ында-ла өлүп барып дүшкен иргин ийин.
 Амырга-Кара-Моозу дезип алгаш,
Дээр дүвүнче ужугуп алгаш,
Үне берген туруп-тур эвеспе.
Делегейниӊ ыяш-дажын чыып алгаш,
Кара чаӊгыс черге улуг одун ужуткаш,
Хан-Шилги аътты өрттедип каапкан-даа иргин. 
Шыяан. 
Ийи халышкы-даа эдержип алгаш,
Чиге бурунгаар чүгүндүве 
Чоруп каап-тырлар эвеспе.
Бир караӊгы кара хемниӊ ортузунга келгештиӊ, 
Улуг чадыр тип алгаш,
Ол чадырга чурттап туруп бергилээн чүвеӊ иргин.
 Бокту-Кириш хүннүӊ-не аӊнаар,
Таӊдызыныӊ аӊын таӊдызынга кыра хөмелээр, 
Далайыныӊ аӊын далайынга кыра хөмелээр 
Мындыг эр чүвеӊ иргин.
Чайын аар эътти хеӊмелеп,
Кыжын чиир эътти дооруп аар 
Мындыг халышкылар чүвеӊ иргин.
Бир хүн Бокту-Кириш Бора-Шээлей дуӊмазынга 
Чугаалап олуруп-тур:
— Ындыг болза бо өртемчей 
Кадыыраан, бергедээн чүве болгай, дуӊмам, 
Дайзын шулбу элбек деп чүвези кончуг апарган. 
Чаӊгыс-даа хүн болза,
Оваарымча серемчилиг 
Олурар болгай сен.
Хүндүс боорга, аӊ-меӊ дээш,
Чоруп бээр болгай мен,
Дүн чарар30 болгай мен.
Чааскаан саарап чалгаарааштыӊ,
Аӊ чуруу кошпас сен,
Одуӊга аӊ баары хөммес сен — деп 
Чагып олуруп-тур.
Ийи хонганда Бокту-кириш акызы-даа
Аӊын-меӊин аӊнап чоруй барып-тыр оо! 
«Акымныӊ ол чүү дээри ол чүве ирги,
База-ла элдеп чүве-дир аа» — деп 
Боданып олуруп-тур.
Тура халааштыӊ одунга 
Аӊ баары хөөп алгаш,
Аӊ чуруу кожуп даарап 
Хүнзеп-даа оруп-тур.
Канчангаш көөрге,
Хүн тайга бажындыва
Олура берген мындыг бооп-тур эвеспе оӊ.
«Аӊнап чоруткан акым
Аштап-суксап келир болгай,
Белен суксун чок 
Кайын болурул» — дээш,
Одунуӊ хүлүн былгап көөрге,
От-даа чок,
Дүвү-далаш-биле буу-хаа 
Үне-ле халаан туруп-тур эвеспе.
Дужунда турган бедик кара тейниӊ
Кырынга үнүп келгештиӊ 
Көрүп олурарга,
Улуг кара оюктуӊ бажында 
Ыш-ла буругайнып турар бооп-тур.
«Моон барып оттап албас чүве бе?» — дээштиӊ,
Чүс сес илбизи-биле
Сайдаяк31 куш бооп хуулуп алгаш,
Ужуп кылыйтып чеде берип-тир.
Улуг кара чадыр турган-дыр.
Ол чадырныӊ эжиинге 
Бора-Шээлей боду бооп хуулуп алгаш, 
Дирт-дарт кире халып кээп-тир.
Алды баштыг, агбагар салдыг ашак кижи 
Хая көрүп алган
Ооргазын дөгеп-даа чыдып-тыр эвеспе.
 - От өжүп калган,
От дилеп келдим, ирем — деп олуруп-тур.
 - Ап ал даан, уруум — деп 
Мындыг чыдып-тыр эвеспе.
Оттуӊ кезээн сегирип алгаш,
Үне халып чыдырда,
Артыы алаӊгый эдээн каракка көзүлбес
Халай кызыл удазынын
Өттүр соккаш, олуруп каап-тыр.
Улуг кара чадырынга чүгүрүп келгештиӊ, 
Улуг кара пажынга 
Чиӊ, кара шайын кылып,
Белеткеп олуруп-тур.
 - Оттап келген кызымныӊ
Шайын шайлап ижер дээш келдим — деп 
Биеэги ашак бо-ла кирип олуруп-тур.
 - Шайлап албайн канчаар,
Олуруп көрүӊер — деп чорда,
Карак чивеш аразында 
Бора-Шээлейни сегире соккаш,
Саадыныӊ ханын оя соккаш,
Чүү-даа көөр аргажок кылдыр 
Ханын доозазын соруп каапкаш,
Сала берип-тир.
Бокту-Кириш акызы
Бетии дергизинге бежен сыынын 
Ажыргы чарыкы дергизинге алдан мыйгакты 
Дергилеп алгаштыӊ,
Хап-даа олурган чүвеӊ иргин.
Улуг кара чадырыныӊ дөрүнге келгештиӊ, 
«Чаглыг эът каар хөмүӊнү эккел,
Арган эът каар хөмүӊнү эккел,
Дуӊмам Бора-Шээлей» — деп 
Кый салып туруп-тур.
База катап алгырарга-даа 
Сураг боор мындыг-ла бооп-тур.
«Бо-даа орта эвес-тир,
Мээӊ сөзүмнү тоовааны ол-дур» — дээш,
 Аъдындан дүже халааш,
Улуг кара чадырынга 
Дүвү-далаш-биле кире 
Маӊнадып кээп-тир эвеспе.
Дуӊмазы-даа өлүп калган,
Арны-бажы ак тос апарган чыдып-тыр. 
Дуӊмазыныӊ чанынга 
Дүн-хүннүӊ иштинде 
Ыглап-сыктап-даа,
Муӊгарап-муӊчулуп олуруп берген.
Ам чежеге ыглаар боор,
Үш хонганыныӊ эртенинде 
«Дуӊмам өлүрген дайзын кулугур 
Ала караамга көстүр ирги бе,
Адыр холумга туттунар ирги бе?» — деп,
Чүс сес илби-шидизи-биле
Изин кезип туруп-тур.
Изин истеп алгаш чоруп олурарга,
Чиргилчинниг сарыг ховунуӊ
Бажындап барып харап кээрге,
Бир улуг хемниӊ унунда
Ыш-ла буруӊайнып көстүп туруп-тур.
«Мында-ла бир хортан дайзын
Олурар-дыр» - деп боданып-даа,
Шүгдүнүп-даа олуруп-тур.
Чеди чыл болган
Куу терезин бооп алгаштыӊ,
Улуг кара чадырныӊ 
Дедир чарыындан кээп,
Шинчилей берип-тир.
Адаанныг-өжээнниг Амырга-Кара-Моозу
Ында-ла шайлап олурар бооп-турэвеспе.
Бора-Шээлей дуӊмазы 
Кара хевээрти хуулуп алгаштыӊ,
Кончуг таваар кирип келген иргин.
Амырга-Кара-Моос-даа
Чүс сес илбизи-биле
Ол уругну шинчилей берген олуруп-тур.
Бокту-Кириш чүс бежен кылдыр хувулгаш,
Таныттырбайн, эскертирбейн барып-тыр эвеспе.
 - Чаа, кайыын келдиӊ,
Чазык сайбырык, кызым? – деп
Айтырып олуруп-тур.
 - Багай чадырымдан келдим,
Одум өжүп калган,
База-ла от дилеп келдим, ирем – деп
Олурган иргин ийин.
 - Оттан ап-ла алгай сен харын,
Аштан-чемден кылып каг,
Кырган кижи чаӊгыс катап
Тодуп алыйн – деп-тир.
Оттуг кезээн алгаш,
Үне-ле халый берип-тир
Амырга-Кара-моос
«Мооӊ кара чадырын билбес эвес мен,
База катап чеде-ле бергей мен» - деп
Боданып олуруп-тур.
Улуг кара чадырынга келгештиӊ,
Дуӊмазын-даа дөрүнге сөгедей олурутуп кааш, 
Боду чеди чыл болган 
Куу терезин бооп алгаш,
Дуӊмазынын. артынга 
Кадыг кара чазын кезенип 
Тырттынып-даа олуруп берип-тир эвеспе.
Даажын шинчилеп дыӊнап олурарга,
Амырга-Моос аал коданы хире черде 
Үӊгээледип32 чоруп олурган иргин.
Улуг кара чадырныӊ 
Эжииниӊ аксындан кирип олурда,
Төжүнүӊ бажында дөнен инек дег 
Кара меӊдиве ышкына чоруй салыпкаш,
Карак чивеш аразында 
Дуӊмазын колдуктапкаш,
Айлыктыг, чылдыктыг чериндиве 
Сала берип-тир.
Бора-Шокар аъды-даа билип кааш,
База-ла айлыктыг чериндиве 
Халыда берип туруп-тур эвеспе.
Дуӊмазын тутпушаан,
Бора-Шокар аъдыныӊ чанынга 
Бокту-Кириш халыдып кээп-тир.
«Кулугур дайзынныӊ амызынга 
Чедип каан мен,
Ам барып көөр кижи мен» — деп олуруп-тур.
— Ам дээреде олдува барып болбас,
Ооӊ хан-чининиӊ ыш-бузу
Кончуг хоралыг болгай аан — деп туруп-тур [аъды]! 
Үш хонганда чеде бээрге,
Амырга-Кара-Моос 
Үш кара хемни кежир 
Барып ушкан чыдып-тыр.
Ооӊ хан-чининиӊ чыды-бузундан 
Ол хемниӊ ыяжынын бүрүзү 
Оӊуп када берген туруп-тур.
Амырга-Кара-Моостуӊ 
Тей болган иштин 
Үжен кулаш каӊ селемези-биле 
Чара шааптарга,
Ооӊ иштинден эргиде-даа сыырган,
Чаа-даа сыырган кижилери 
Ирип, чыдып турар бооп-тур.
Кош арганы хоо дазы ыяштап,
Арыскан арганы аа дазы ыяштап алгаш,
Амырга-Кара-Моостуӊ кырынга 
Даг кылдыр оваалааштыӊ өрттедип, 
Хуюктап үндүрүп-түр,
Ыйбазы ыыгайнып чоруткаш,
Ымыраа бооп,
Хүлү күргүттүрүп чоруткаш,
Хүл сээк33 бооп ужуп чоруп-тур.
«Дайзыныӊ дазылын,
Хортанныӊ когун үстүм» — деп 
Бокту-Кириш боданып олуруп-тур.
Улуг кара чадырынга келгештиӊ,
Өлүп калган дуӊмазын 
Дүн-хүннүӊ иштинде 
Артыш, шаанаа-биле арыглап,
Чуп келген иргин ийин.
Дөӊмээниӊ эъдин дөрт илиг чара кескештиӊ, 
Ооӊ арыг ханын дуӊмазынга 
Сиирип-даа олуруп-тур эвеспе.
Өлген амытанны диргизип болур 
Эм шагаан, дом шагаан одун 
Аксынга тудуп чидиртип-тир эвеспе. 
Дөӊмээниӊ кескен черинге 
Эртенге четпес эм шагаан одун,
Дүшке четпес дүштүм шагаан одун 
Уруп туруп-тур.
Кавы сорбу-даа чок бооп 
Экирий берип-тир эвеспе.
Дуӊмазын тынгарып диргизип алгаш,
Аӊныӊ чымчак эъди-биле
Азырап, семиртип эгелээн иргин ийин.
Бора-Шээлей дуӊмазы
"Үш айныӊ тозан хонуунда
Эрги хевири кирип,
Эът-магазы-даа семирип келген 
Мындыг-ла турган чүвеӊ иргин.
Ийи алышкы-даа 
Ол-ла кара чадырынга 
Та кажанга, та чеженге 
Чурттап келген чүве.
Дыка-ла үр үе эртип турар бооп-тур.
Бир эртен даӊ бажы сарыг-шокар,
Даш бажы кара-шокар турда,
Бора-Шээлей тура халыдып келген иргин. 
Шай-суксунун хайындырып кааш, 
Акызын-даа оттуруп-тур.
Акызы-даа туруп келгеш,
Үш өӊ аржаан суу-биле чунуп алгаш,
Чиӊ шайын ижип,
Чигир-боовазын чип,
Аштанып-чемненип ап-тыр эвеспе оӊ.
 - Бо дүне-даа кончуг бак 
Дүш дүжедим, акый-деп-тир
 - Чүнү дүжедиӊ, дуӊмам?— деп,
Акызы айтырып олуруп-тур.
 - Сээӊ өлүр бачыттыг хүнүӊ келген чүве-дир, акый. 
Аргалыг болза, үш хүннүӊ иштинде
Өгден үнмес болза,
Эки чүве-дир, акый — деп чугаалап олуруп-тур.
 - Өгден үнмейн болур чүве бе,
Аӊ аӊнаар кижи мен — деп,
Ча-согунун сегирип чыдып-тыр.
 - Черле мээӊ сөзүм дыӊнап көр — деп, 
Уурадып-даа34, соксадып каапкан 
Чүвеӊ иргин Бора-Шээлей.
 - Чаа, ындыг-ла-дыр, дуӊмам — деп чөпшээреп-тир.
Ийи хонуктуӊ иштинде
Өгден-даа үнмейн олуруп-тур 
«Чадырындан үне бээр ийне» — дээш,
Дуӊмазы акызын-даа кадарып    1
Олуруп берген чүве-дир эвеспе.
Дуӊмазы уйгузу кээп шагзырааштыӊ,
Бичии када кум кынны берип-тир эвеспе. 
Бокту-Кириштиӊ үнүксээр деп чүвези аргажок,
Үне-даа берип-тир эвеспе.
Чадырыныӊ хүн үнер чарыынга кылаштап келирге,
Алды ак аргар-кошкары 
Ыӊай бооп чыткылаан иргин.
Алды ак кошкарыныӊ бирээзи:
«Бокту-Кириш бисти адар шааӊ бар бе?» — деп 
Бар чыдып-тыр эвеспе.
«Делегейниӊ адыр дуюглуг козагазын35 
Өлүрүп чип-ле чораан кижи мен,
Чоп кончуг хоранныг чоор»— дээш,
Сырт кынны берген иргин Бокту-Кириш.
Чадырыныӊ дөрүнде Бора-Шокарын мунгаштыӊ,
Үжен кулаш селемезин туткаштыӊ,
Соондан сүрүп чорупкан чүвеӊ иргин.
Бора-Шээлей уйгу-дүш аразынга чыдарга-ла
Чер-ле шимчээн ышкаш болган,
Дүвү-далаш-биле отту чаштап кээп-тир.
Акызы-даа чок,
Ээн кара чадыр-ла болган чүвеӊ иргин.
Угаан-кут чок үне халып кээрге,
Бора-Шокар аъды
База-ла чок болган туруп-тур.
Чаш хар чаап каан изин көөрге,
Аъттанып алгаш ыӊай болган бооп-тур.
«Чүү-ле чүве болур ирги.
Кандыг-ла чүве болур ирги?» — деп,
Бора-Шээлей изи-биле чүгүрүп 
Чоруп берген иргин.
Карак четпес кара ховунуӊ аксында 
Бора-Шокарныӊ кара чаӊгыс соо 
Көзүлген мындыг бооп-тур.
Бора-Шээлей көк дээрни кыӊ кылдыр 
«Акый, акый» — дээрге-даа дыӊнавайн барып-тыр. 
Мугур сөөм чаш хар чаап каан 
Мындыг хүн турган чүве-дир эвеспе.
Карак четпес кара ховуну куду 
Сүрүп чоруп олуруп-тур.
Алдырбас-даа, четтирбес-даа 
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Ол халыдып олурарга,
Бора-Шокар аъды кара дашка 
Дайгактай баскаш, күстүге дүшкеш,
Бокту-Кириштиӊ молдуруун 
Сый дужүрүп-түр.
Бора-Шокар ол орта хан сидиин сидиктеп 
Аргажок-даа муӊгарап кедереп туруп-тур эвеспе. 
Туруп-туруп, 
Бора-Шокар Бокту-Кириштиӊ чадырынче 
Карак-кулак чок маӊнап 
Чоруп олуруп-тур.
Карак четпес кара ховунуӊ ортузунга 
Маӊнап олурарга,
Бора-Шээлей бо-ла ужа-тура 
Чүгүрүп олуруп-тур эвеспе.
 - Акым канчалды?— деп
Кара чаӊгыс айтырган туруп-тур эвеспе.
 - Халыдып оргаштыӊ,
Калбак даштыӊ кырынга 
Тайза баскаштыӊ,
Акыӊныӊ молдуруун сый 
Дүжүрүп өлүрүптүм — деп-тир.
Бора-Шээлей-даа Бора-Шокарны муна каапкаштыӊ, 
Акызыныӊ чанынга карак-кулак чок 
Халыдып чедип кээп-тир эвеспе.
Бора-Шээлей ол орта дуруяаныӊ алгызын алгырып, 
Дулгуяктыӊ ыызын ыглап 
Олуруп берип-тир эвеспе.
Та каш, та чеже хонукта 
Ыглап-сыктап келген чүвези,
Муӊгарап-деӊгереп, буугуп-сарыгып 
Олуруп берген уруг чүвеӊ иргин ийин.
«Өлүп каан кижиниӊ чанынга 
Чеже-даа ыглаарга,
Дирлип кээр эвес» — деп 
Боданып, шүгдүнүп кээп-тир эвеспе.
Акызын көдүрүп-көдүрүп 
Арт болган эзериниӊ кырынга 
Арта салып ап-тыр эвеспе оӊ.
Акызыныӊ кара саар идии-даа 
Кара черже кадай сүүрүп,
Хомду болган узун кара кежегези 
Чер кыры-биле сөдүртүнүп 
Чоруп орган чүве иргин.
Үӊгерип алгаш, улуг кара чадырыныӊ 
Эжииниӊ аксынга эккеп-даа 
Дүжүрүп алган олуруп-тур.
Бора-Шээлейниӊ ийи карааныӊ чажы
Дамырак кара суг дег
Дамдылап бадып-даа турган чүвеӊ иргин.
Уруг-даа акызын көргештиӊ,
Туттунар-даа аргажок,
Ишти-хөрээ көвүдээш,
База-ла ыглааш олуруп берип-тир.
Ийи карааныӊ төгүлген чажындан 
Иштии-хойну көк суг болган олурар 
Мындыг амытан болган иргин.
Ооӊ ыы-сыызынга оран-делегейниӊ 
Кускун, саасканы безин 
Кударап-даа, сарыннап-даа 
Турган чүвези иргин.
Акызын-даа катап үӊгерип алгаш,
«Эки черге орнукшудар-дыр» — дээш,
Чоруп-ла каан иргин ийин.
Улуг сарыг хаяныӊ бетии чарыынга 
Чедип келген-не чоруп олуруп-тур эвеспе. 
Одучунуӊ үш өӊ аржаанын чалап алгаш, 
Акызын чуп арыглап хүнзеп 
Туруп-тур эвеспе.
Аъдыныӊ ажыргы чарыкы 
Аржымааныӊ иштинден 
Тос өӊ кадак хин-биле 
Ораай шаап туруп-тур эвеспе.
Чалым-хаяныӊ баарынга келгештиӊ,
«Чалым-хаям, чараш хаям,
Чарлып өршээ,
Чаӊгыс акымны маӊаа суп алыйн,
Өндүр хаям, өӊгүр хаям,
Ажыттынып өршээ,
Өскүс акымны суп каайн» — деп,
Көк дээрни хөлбеш кылдыр,
Кара черни кыӊ кылдыр 
Кышкыра кааптып-тыр эвеспе.
Чалым сарыг, өндүр улуг хая 
Ажыттынып-даа келген 
Мындыг-ла туруп-тур.
Шак ол хаяныӊ иштин орта 
Хөө хөвеӊ-биле адаан орта 
Дөжек кылгаш, кончуг эптиг кылдыр 
Чыттырып каап-тыр эвеспе.
Акызыныӊ бажыныӊ кырынга
Өшпес өӊнүг мөӊгүн чулазын
Кыпсып каан мындыг туруп-тур.
Оран-делегейниӊ өн-чүзүн
Чечек-чимизин акызыныӊ арты-иштинге
Каастап-даа таарып турган чүвези иргин ийин.
«Чалым сарыг, өндүр чараш,
Хагдынып өршээ» — деп алгырарга,
Чалым-хая тиг чок кылдыр 
Хагдынып каап-тыр.
* * *
Акызыныӊ улуг кара чадырынга 
Чортуп келген мындыг-ла 
Уруг чүвеӊ иргин.
Чаглыг эъдин хайындырып чип,
Сарыг шайын хайындырып ижип, 
Аштанып-чемненип олуруп-тур эвеспе.
 Аъш-чем чиирге-даа чидиртинмес,
Ал сагыжы-ла далажыр 
Мындыг бооп турган чүвези иргин.
Удуурга уйгу-даа келбес,
Адар даӊны атсы
Көрүп-даа чыда хонган-дыр эвеспе.
Акызы ал сагыжындан үнүп-даа болбас 
Мындыг-ла бооп турган иргин ийин.
Даӊгаар эртен бичии када 
Удупкан чыдып-тыр.
Чүве-ле куулаар, чүве-ле куулаар 
Мындыг-ла туруп-тур.
Дүвү-далаш-биле отту чаштап келгеш,
Улуг кара чадырыныӊ эжиинге 
Үне чүгүрүп келирге,
Дээр дүвү-биле үш куу 
Ужуп бар чыткан иргин.
Үш куунуӊ бирээзи:
«Бокту-Кириш бисти адар шааӊ бар бе?» — деп 
Ыыттап бар чыдып-тыр эвеспе.
«Делегейниӊ кужу-даа болза,
Мээӊ өлүп каан акымныӊ 
Кара бажын чүге коваӊнадыры 
Ол чүве ирги?» — деп 
Чым-сырт кыннып келген чүвеӊ иргин.
Ажынган уу-биле акызыныӊ
Кадыг кара чазын алгаштыӊ,
Каӊ хожуулазын кезени берген туруп-тур. 
«Кыдыында бар чыткан
Куунуӊ иштин-хырнын 
Чара дегзин!» — дээш,
Ышкына чоруй салыпкан иргин ийин.
Чалгыныныӊ ужун
Үзе адып бадып келген иргин.
Үш куу-даа үстүү орандыва 
Ужуп үне берген-дир эвеспе.
Куунуӊ чалгынын сегирип алгаш көөрге,
Чалгынныӊ артында эмгежок 
Алдын-сарыг бижик 
Бижип каан чораан иргин ийин.
Бора-Шээлей база-ла
Дыка эртемниг уруг турган чүвеӊ иргин.
Үжүглеп, бижиглеп көрүп олурарга,
Үстүү оранда үш дээрниӊ кырында 
Үш хаанныӊ үш алдын даӊгыназы 
Үш куу бооп алган 
Ужуп чоруур мындыг бооп-тур.
Ай-Хаанныӊ алдын даӊгыназы,
Хүн-Хаанныӊ хүмүш даӊгыназы,
Улуг-Эге хаанныӊ Улаан-Сайгыл даӊгыназыныӊ 
Адын бижип каан бооп-тур эвеспе.
Үстүү оранда үш дээрниӊ кырында 
Ол үш хаанныӊ аал оранынга 
Адыг-тудуг, адаан-мөөрей болур,
Шак ол орта Бокту-Киришти 
Келзин деп бижип каан туруп-тур эвеспе. 
Акызыныӊ алды ай болгаш ажып көөр 
Алдын-сарыг хопчу-каразын 
Ажып көрүп олуруп-тур эвеспе.
Көрүп олурарга, акызыныӊ ол оранга 
Хереглеттингени-даа шынныг бооп 
Дүшкен чүвеӊ иргин.
Ол оранга баргаштыӊ,
Адыг-тудугну-даа, адаан-мөөрейни-даа 
Тиилеп үнер,
Үш алдын даӊгынаны-даа бодунга 
Кадын кылдыр чаалап алыр 
Мындыг салымныг кижи бооп 
Дүжүп чыдар бооп-тур.
База катап хопчу-каразын 
«Акымныӊ орнунга мен чордум бизе,
Чорук чогуп, херек бүдүп 
Болур ирги бе?» — деп 
Ажыдып көрүп олурган.
Чоруу чогуп бүдүп турар 
Мындыг бооп-тур.
База ол хопчу-караны ажып көөрге,
Бир эвес ол үш алдын даӊгынаны 
Чалап кээр чүве болза,
Өлүп каан Бокту-Кириш акызын 
Диргизип болур мындыг-ла 
Дүжүп чыдар бооп-тур.
Бора-Шээлей дээрзи Бора-Шокар аъдын 
Даш кылдыр кадырып,
Дага кылдыр соодуп,
Хааржак кылдыр каастап,
Хая кылдыр кадырып туруп-тур.
Бодунуӊ арнын көрүнчүкке көрнүп,
Бажыныӊ дүгүн чүлүттүнүп,
Бел болган ийи кежегезин тура соккаш, 
Ачымааныӊ иштинге суп алган иргин.
Карала тениӊ салын 
Чүлүй соп алгаштыӊ,
Чаагынга, эрнинге чыпшыр шишпиттинип, 
Сал кылып олуруп-тур эвеспе.
«Эр кижи эвес, херээжен кижиниӊ 
Эмии-ле кончуг чүве-дир аа» — деп 
Мону-ла муӊчулуп-мугуртап олурган. 
«Черле ал-бодумдан бүткен эътти 
Кезип каар арга бар эвес 
Чоруур-ла болган-дыр мен» — деп 
Боданып, шүгдүнүп олурган.
Бокту-Кириш акызыныӊ дүрзү-хевирин 
Бодунга дүрзүленип-хевирленип алгаштыӊ, 
Көрүнчүкке «Акымга дөмейлежир 
Ирги мен бе?» — деп 
Дүрзү-шырайын көрдүнүп олуруп-тур. 
Акызындан артык шириин дүрзүлүг бооп
Көстүп турар мындыг бооп-тур эвеспе. 
Бодунуӊ дүрзүзүн боду безин 
Көрүнчүкке түрүлдүр көрүп чадап 
Олурган чүвеӊ иргин.
Улуг кара таалыӊындан 
Кара саар идиин уштуп,
Кара торгу тонун,
Кара киш кежи бөргүн 
Кеттинип туруп-тур эвеспе оӊ.
Айда-чылда аштавас-суксавас 
Ажын-чемин аштанып-чемненип 
Олуруп-тур эвеспе.
Акызыныӊ улуг таалыӊынга 
Хереглиг эт-херекселин суккаш,
Эзеринге аппарып арта каап туруп-тур. 
Кадыг кара чазын хоюндуруктап,
Каӊ кара хожуулазын астып ап туруп-тур. 
Хажыызынга ап чоруур 
Каӊ үлдүзүн хажыызынга 
Шарыттынып туруп-тур.
Хөрээнге чоруур көк үлдүзүн 
Хөрээнге шарый тырттынып 
Турган чүвеӊ иргин.
Арга болган аргай-хоргай саадаан 
Авый-шавый азынгаш,
Эзеӊгизин көк дээрни кыӊ кылдыр 
Аъттанып туруп-тур.
Дээрниӊ тепкиижи чок 
Демир солаӊгызын тырттынгаш,
Үш өӊнүг солаӊгызын кырладып 
Үстүү орандыва үнүп-ле каап-тыр эвеспе.
Чылдыктыг черин хонуктуг черинге 
Допшулай тыртып,
Айлыктыг черин дүштүктүг черинге 
Допшулай чыыра соп чоруп олуруп-тур.
Бедик-бедик черниӊ белинге бастырып 
Халыдып олурган.
Кошкар дег дажын хоора,
Хой дег дажын чуура 
Бастырып чоруп олуруп-тур.
Тос чылдыӊ нүүрүнде халыдып 
Чоруп олурган иргин ийин.
Бир дээрниӊ кырынга үнүп алган 
Чоруп олурган-дыр эвеспе.
Каалама кара хем-не
Агып бадып келген чыдар мындыг бооп-тур.
Ол хемни өрү өскеп олурарга,
Ийи оол-даа эл баарында чаржып ойнап турган иргин.
Ийи оолдуӊ чанынга чедип келгеш,
Магалыгга магалыг бараалгап,
Езулугга ёзулуг чолукшуп туруп-тур.
 - Аал-чуртуӊар кайда,
Ады-шолаӊар кайызы болурул, дуӊмаларым?— деп турган иргин.
 - Ада-ие дээр чүме-даа билбес,
Бо эл чарыындан
Бүдүп төрүп келген улус бис.
Эр Сайын-Улааты, Хаан Сайын-Улааты дээр 
Ийи алышкы улус бис — дижип турлар.
 - Эртем-шидиӊер кандыгыл?— деп 
Айтырып-тыр Бокту-Кириш.
 - Бирээвис чер-дээрниӊ кыдыында 
Куу хой мыяан часпас адар,
Бирээвис Ковайныӊ ховузунга 
Чээренни чыпшыр четкеш,
Сегирип алыр улус бис — деп-тир.
 - Силерниӊ ады-шолаӊар кайызы болурул,
Аал-чуртуӊар кайда болурул?— деп
Ийи Сайын-Улааты айтырып олуруп-тур.
 - Мен болза, ортаакы энеткекте 
Бораанныг, шораанныг кара тайганыӊ баарында 
Улуг Кара-Хемни эжелей чурттаан, 
Бора-Шокар аъттыг Бокту-Кириш дээрзи
Мен боор мен — деп-тир.
 - Карааӊарда оттуг,
Хавааӊарда кадырлыг силер,
Кайыдыва углап-шиглеп
Бар чыдыр силер?— деп айтырган.
 - Үстүү оранга Ай, Хүн, Улуг-Эге хаанныӊ аалынга 
Адыг-тудуг, адаан-мөөрей болур,
Олче адап-сурап бар чыдар 
Кижи мен — деп-тир.
Ийи Сайын-Улааты олургаш:
 - Өӊ талашкы, алышкы-шалышкы
Болзувусса кандыгыл?—дижип турлар.
 - Эш-кош, өмек-дөмек-ле болур болгай,
Болур чогуур-дур — деп 
Бокту-Кириш чөпшээреп олуруп-тур.
 - Аданыӊ оолдары дег
Алышкы болуулу — деп чугаалажып,
Дугуржуп олурган эрлер чүмези иргин ийин 
Бокту-Кириш тургаш:
 - Кара чаӊгыс хан дамырдан 
Тарап үнген чүве дег
Ханы харылзаалыг болур ужурлуг бис, 
Кайы-кайывыска артык-үлүү сагыш турбас,
Чаӊгыс сеткилдиг чоруур бис — деп 
Чугаалап олуруп-тур.
 - Бир эвес силер мегелеп 
Турган болдуӊар бизе,
Хоржок эвеспе, мен шынын тывар 
Кижи мен — деп олуруп-тур.
Бокту-Кириш кадыг кара чазыныӊ 
Бир огун кезей тырткаш,
Көк дээрниӊ хиндииндиве 
Салып үндүрүп-түр.
«Бир эвес силер кара сеткип 
Турган болдуӊар бизе,
Мээӊ аткан огум 
Силерниӊ кара бажыӊар 
Часпас дээр ужурлуг,
Ак орукту күзеп,
Ак сеткилдиг болдуӊар бизе,
Аткан огум аравыска дүшкеш,
Самнап ойнап турар эвеспе» — деп-тир. 
Бокту-Кириштиӊ салып үндүрген 
Огу-даа дал дүъш хиреде
Үш оолдуӊ дал ортузунга дүшкештиӊ, 
Самнап ойнай берип-тир.
«Эки чаагай сеткилдиг 
Оолдар-дыр силер,
Эп-сеткилиӊер-даа эки-дир» — деп, 
Бүзүреп көрүп олуруп-тур.
Ийи Сайын-Улаатыны 
Идиктеп-чанчыктап алгаштыӊ,
Үстүү орандыва база-ла 
Улаштыр чорувудуп-тур эвеспе.
Дээрниӊ тепкиижи чок 
Демир солаӊгызын тырттынып,
Үш өӊ солаӊгыны кырладып 
Чоруп олурган иргин ийин.
Үжен чылдыӊ нүүрүнде 
Чоруп келген мындыг чүве-дир.
Үш дээрниӊ кырынга чоктап келген 
Чоруп олурган-дыр эвеспе аан.
Үш дээрниӊ кырынга
Бир-ле хүн үне халыдып келгештиӊ,
Көрүп олурарга,
Аӊ-меӊ деп чүве,
Алдын-мөӊгүн деп чүве 
Ол оранда бүткен 
Мындыг оран бооп-тур эвеспе.
Алдын дүктүг ас-киш-биле,
Аӊ-меӊ-биле бүткен 
Мындыг оран бооп-тур.
Аккан суу аржаан-биле,
Үнген оду үзүм чигир-биле бүткен 
Мындыг оран бооп-тур.
Чоруп-ла олурарга,
Карак четпес Хаан-Уула таӊды туруп-тур. 
Хаан-Уула таӊдыныӊ 
Бедик бажынга үнүп келгеш,
Көрүп шинчип олурарга,
Чиге мурнуу чүгүнде 
Аът бажы козургай,
Кижи бажы кизиргей чүве бооп-тур. 
Сагыш-биле сактып четпес,
Сааскан ужуп четпес,
Сарыг ховунуӊ ужунда
Бир улуг бай аал көстүп туруп-тур.
Ол ховунуӊ ортаа үезинде 
База бир бай аал көстүп турар 
Мындыг болган иргин ийин.
  Сарыг ховунуӊ аксындыва көрүп олурарга,
База бир кончуг бай аалдыӊ 
Кода-хүрээзи көстүп туруп-тур.
Хаан-Уула таӊдызыныӊ баарынга 
Дүже халыдып келгештиӊ,
Бора-Шокар аъдын
Таагылыг бора чаваа кылдыр тарбыдааш,
Боду сарыг, кидис хевенектиг,
Самдар сарыг оол бооп 
Хуулуп алган-дыр эвеспе.
Шыяанам.
Үш хаанныӊ чуртундува углааш 
Чоруп-ла каан чүвеӊ иргин ийин.
Карак четпес сарыг ховунуӊ аксынга кээрге,
Бир ашак муӊ ак хой,
Кадарып чоруп-тур эвеспе.
Чанынга келгештиӊ:
 - Амыр-ла, ирей — деп-тир.
 - Амыр-ла, амыр-ла — деп,
Мендизин удур харыылаан иргин ийин.
Балдыр-бээжек багай оол тургаштыӊ:
 - Хову сыӊмас хоюг ак буян 
Кайы хаанныӊ кадыр сүрүү 
Болурул?— деп айтырып-тыр.
 - Ай-Хаанныӊ ак хою-дур ийин, оглум — деп, 
Ашак-даа харыылап олуруп-тур.
 - Силер кайыын келген кижи силер,
Кайнаар угланган кижи силер?—деп айтырып-тыр.
 - Хой кадарар чер,
Хойтпактап ижер чер
Дилеп чораан кижи мен — деп 
Харыылап туруп-тур.
 - Бо ховунуӊ ортузунда
Кайы хаанныӊ аал-коданы болур?—деп айтырып-тыр.
 - Ортузунда Хүн-Хаанныӊ аал-ораны,
Ол ховунуӊ чиге бажында
Улуг-Эге-Хаанныӊ аал ораны 
Болур-дур, оглум — деп-тир.
 - Бо үш хаанныӊ аал-оранында 
Онза солун чүү болуп турарыл,
Чугаалап көрүӊерем, ирем — деп-тир.
Ашак олургаштыӊ:
 - Каш чүктүӊ каш экери чыылган,
Адыг-тудуг, адаан-мөөрей эгелээр — деп-ле 
Турар чүве-дир, оглум — деп-тир.
- Мен ышкаш кижи 
Олдува барза кандыгыл?— деп,
Самдар оол мынчап-тыр.
 - Кандыг боор, оглум,
Хаанныӊ кара баштыг албатызы 
Дөмей-ле болгай, оглум — деп 
Чугаалап орган иргин ийин.
Багай самдар оол-даа чылдыр-шактап 
Чортуп чоруп каан-даа туруп-тур.
Ол ховунуӊ мурну-биле чортуп чоруурга,
Бир көк баштыг ашак 
Бызаа кадарып чоруп-тур.
Чанынга келгеш, мендилешкеш,
Эрте берип-тир.
 - Чолуккан кижи сөс дыӊнаар,
Чорткан кижи чер алыр чүве дээн,
Бээр келем, оол — деп
Хол чайгап турган иргин ийин.
Дедир-ле чортуп чедип келгеш:
 - Кайы хаанныӊ каӊ сүрүүн,
Кадарып чор силер, акым?—деп айтырып-тыр.
 - Бо болза Хүн-Хаанныӊ
Муӊ ак бызаазы-дыр ийин, оглум — деп 
Чугаалаан иргин ийин.
 - Хүн-Хаанныӊ аалында
Чүү бооп турар чүве-дир, акым?—деп олуруп-тур.
 - Хүн-Хаанныӊ албатызы-биле 
Ай-Хаанныӊ албатызы, мөгелери, 
Улуг-Эге-Хаанныӊ аалыныӊ бетинде 
Адыг-тудугнуӊ белеткелин кылып 
Турар чүве-дир — деп-тир.
Оол тургаш:
 - Муӊ ак бызааӊ онча-менди 
Өссүн, ирем — деп 
Чөрээл36 чедирген туруп-тур.
 - Чорууӊ чогузун,
Чолуӊ таарышсын!—деп
Ашак йөрээп-даа чыдып калган иргин ийин. 
Улуг-Эге хаанныӊ аалынче 
Углай чылдыр-шак, чылдыр-шак 
Чортуп чоруп олуруп-тур.
Улуг-Эге хаанныӊ эжииниӊ аксынга 
Чортуп келген туруп-тур эвеспе.
Хүннээрек чарыында хүлер баглааштыг,
Хөлеге чарыында мөӊгүн баглааштыг,
Эжииниӊ аксында аът бажы очурлуг, 
Алдын-мөӊгүн сиилбирлиг,
Алдын-сарыг баглааштыг 
Мындыг-ла хаан бооп туруп-тур. 
Алдын-сарыг баглаашты көөрге,
Тос адыр белдирлиг,
Тос адыр белдиринде 
Тос мал баглап каан 
Мындыг-ла туруп-тур.
Ол тос малдыӊ үстүү чарыында 
Кончуг улуг хан-шилги мал 
Туруп-тур эвеспе оӊ.
Ол хан-шилги малды шинчилеп көөрге,
Бүгү боду каӊ-биле бүткен 
Мындыг мал бооп-тур.
Хөлеге чарыкта мөӊгүн баглаашта 
Кончуг улуг үш баштыг 
Мал турар бооп-тур.
Ол көрүп турарга,
Бурунгаар сээктенирге,
Бурунгаарныӊ булудун 
Бээр көжүрүп,
Соӊгаар сээктенирге,
Соӊгаарныӊ кара булудун 
Бурунгаар көжүрүп турар 
Мындыг мал бооп-тур эвеспе.
Сарыг-кидис хевенектиг сарыг оол 
Таагылыг бора чаваазын 
Ооӊ чанынга чедип 
Чедире берип-тир эвеспе.
Ындыы чарыынга таагылыг бора чаваазын- 
Шорбажылап кааш,
Хаанныӊ улуг өргээзинче чоруп олуруп-тур. 
Бетии чарыында турган мал-даа 
Таагылыг бора чавааны барып 
Тепкилей берген туруп-тур.
Самдар оол хая көрүп кээрге,
Бодунуӊ таагылыг бора богбазы,
Деӊге-ле тутчуп тепкилеп турар бооп-тур.
«Амытанныӊ аъды-хөлү-биле тепкилежи бээр 
Бужурганчыын-даа мооӊ» — дээш,
Улуг сарыг ховунуӊ ортузунче чедип киргеш, 
Дөртен кулаш демир өргенин 
Чердиве киир баартыктааш,
Ол орта баглап каан туруп-тур.

Хаанныӊ тозан пуд37 мөӊгүн эжиинге 
Кылаштап кээп-тир самдар оол.
Чүве көдүрүп көрбээн 
Эмдик чанныӊ кырынга 
Хаанныӊ эжиин салгаш,
Алдын бозаганы арта базып 
Кирип кээп-тир эвеспе.
Кижи бажы кизиргей бооп-тур.
Экилерниӊ эктин ажыр,
Багайларныӊ бажын ажыр
Самдар оол бараалгап турган иргин ийин.
Улуг өгнүӊ бир чарыын өрү 
Хамык-ла мөгелер олуруп саадаан олуруп-тур. 
Хамык мөгелерниӊ адаан орта 
От адаанга олуруп алган.
Улуг-Эге-Хаан олургаш:
 - Бо мөгелерниӊ адаанда
Самдар оол кайы хаанныӊ албатызынга 
Хамааржыр кижи сен, оол?—деп олуруп-тур.
 - Мен-даа чайын болурга, сарыг-суг,
Кыш болурга, сарыг-быдаа
Дилеп келген кижи мен ийин,
Хаан авыгай — деп олуруп-тур.
Хамык мөгелер-даа үнүп чоруткан,
Багай самдар оол база-ла 
Соондан үнген иргин ийин.
«Ам эртен бо сарыг ховунуӊ ортузунга 
Тос чүктүӊ тос экери 
Чыглыр эвеспе» — деп 
Хаанныӊ чарлыы мындыг болган.
Самдар багай оол
Таагылыг бора чаваазыныӊ чанынга 
Удуп-даа чыдып алган чүвеӊ иргин.
Эртенинде тос чүктүӊ эки эрлери-даа 
Сарыг ховунуӊ ортузунда 
Чыглып кээп турлар.
Дал дүъш хиреде 
Улуг-Эге хаан-даа 
Чаларап38 келген турган-дыр эвеспе.
Казак кара тергеге,
Мээӊ өргээмниӊ дөрүнде 
Тозан пуд шой бар,
Ону барып тергелеп эккелиӊер!—деп
Ону чарлык бооп олуруп-тур.
Ийи мөге чоруткаш,
Тозан пуд шойну
Тергелеп келген-даа туруп-тур.
Хаан олургаш:
 - Бо тозан пуд шойну 
Тос катап тевектепкен кижи 
Бир улуг мөөрейге киржир 
Ужурлуг чүве — деп олуруп-тур.
Хире биче мөгелер келгеш,
Хол дээп эртип-даа турар,
Чамдыктары шимчедип эртер, 
Чамдыктары көдүрүп эртер 
Мындыг-ла бооп-тур.
Черле ону уур шимчедир кижи чок 
Бооп туруп-тур эвеспе аан.
Ынчап турда хенертен-не 
Улуг дааш-ла дыӊналган.
Хүн караа дуглалы берген.
Үстүүртен улуг кара хөлеге 
Чоруп орган чүвези иргин ийин.
Хамык албаты мөгелер 
Ол-ла хүн караа дуглап турар 
Хөлегеже көрүп турар 
Мындыг бооп-тур.
Сарыг-кидис хевенектиг сарыг оол 
«Чүзү-ле чедип кээр чүве ирги?» — деп 
База-ла карак салбайн 
Көрүп-ле туруп-тур эвеспе.
Демир-Шилги аъттыг,
Демир чалыг демир эр-ле чедип келген, 
Хамык чон ооӊ эдээнден 
Айыс ап турар болган иргин. 
Демир-Шилги аъдын 
Хааржак кылдыр кастап кааштыӊ, 
Хамык мөгелерниӊ чанынга 
Дирт-дарт-ла чедип кээп-тир эвеспе. 
Хамык мөгелер оруун чайлап 
Берип турар бооп-тур.
Сарыг-кидис хевенектиг 
Самдар оол бир багай ашактан 
Айтырып олуруп-тур:
 - Бо чүү деп кижи чаларап,
Көк дээрден дүжүп кээри ол, 
Адын-сураан дыӊнаан силер бе?—дээрге,
 - Демир-Шилги аъттыг 
Дээр оглу Тевене-Мөге деп
Кончуг күчүтениӊ ол-дур ийин, оглум — 
Деп чугаалап-тыр.
Кай хире түрлүг эр эвес дээш,
Самдар оол ол Демир-Мөгени 
Шинчилеп көрүп олуруп-тур.
Кара бүрүнгүй39 карактыг,
Кара хөө шырайлыг эр бооп-тур эвеспе.
 - Кандыг мөөрейни кылып тур силер, 
Чүнү кылыр чүвел, хаан-катым?—деп, 
Улуг-Эге-Хаанныӊ мурнунга,
Демир-Мөге айыс ап-тыр.
 - Ам дээреде улуг мөөрей-даа 
Эгелевээн чүве-дир — деп олуруп-тур.
 - Тозан пуд кара шойну 
Тос катап тевектепкен кижи 
Мөөрейни алыр ужурлуг — деп,
Хаандан мындыг бооп-тур.
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге 
Чүгүрүп-чүгүрүп халып келгеш,
Тозан пуд кара шойну 
Тевектеп үндүрүп-түр.
Сес катап тевектээш,
Бир катап тевектептер деп чорда, 
Сарыг-кидис хевенектиг оол арадан 
Барып дозупкан-дыр эвеспе.
 - Сен кулугурга хамаарышпас херек-тир, 
Думчууӊ аксында думааӊ
Аштап чадап чорааш,
Мээӊ херээмге чүге кириштиӊ?— деп, 
Тевене-Мөге хорадап үнүп-түр.
 - Бир эвес мен тепкен болзумза, 
Мөөрейни мен алыр ужурлуг кижи мен, 
Дооратан бо оол доктар болду — деп, 
Тевене-Мөге хорадап-дарынып туруп-тур.
 - Катап тевектеп болур ирги бе, хаан?— 
Олуруп-тур Тевене-Мөге.
 - Катап тевектээр ужуру чок,
Мөөрей чаӊгыс болуп,
Чугаа чаӊгыс болур ужурлуг — деп-тир. 
Сарыг-кидис хевенектиг самдар оол:
 - Мен тевектээр мен — деп-тир.
Дээр оглу Тевене-Мөге:
 - Мен тевектээр мен — деп,
Аразында хунаажып туруп-тур.
Тозан пуд кара шойну
Аразында былаажып туруп берген-дирлер эвеспе,
Тос чүктүӊ тос эрлик эрлери-даа
Ийи кижини-даа чара соп алган чүвези иргин.
 - Бир-тээ ол кижи тевер деп турар болганда,
Бо думаалыг, чараалыг оол теп көрзүн!— деп 
Улуг хаанныӊ чарлыы мындыг бооп-тур эвеспе. 
Багай оол-даа
Сарыг ховунуӊ бажынга баргаштыӊ,
Ону куду чүгүрүп баткаштыӊ,
Тозан пуд шойну сегире соккаш,
Өрү шелгеш-даа тевектепкен туруп-тур.
Үстүндүве төөректей теп,
Үжен үш катап төөректей тепкештиӊ,
Чиге соӊгу чүгүндүве
Тыылады теп чоргузупкан-дыр эвеспе.
 - Бо мөөрей мээӊии бооп 
Болур ирги бе, хаан?—дээрге,
 - Бооп болур — деп,
Хаанныӊ чарлыы мындыг бооп-тур эвеспе.
 - Ам эртен дал дүъш турда,
Мээӊ өөмге чыглыр эвеспе — деп 
Хаан чарлык болган.
Каш чүктүӊ экерлери
Тарап чоргулай берген-даа чүвеӊ иргин.
Эртенинде дал дүъш хиреде
Тос чүктүӊ тос мөгези
Хаанныӊ улуг өргээзиндиве
Шуужуп кирип турар бооп-тур эвеспе.
Хаанныӊ улуг өргээзиниӊ 
Эжииниӊ аксынга келгеш,
Ажа соккаш, самдар оол 
Алдын бозаганы артап кирип 
Келген-даа чүвеӊ иргин.
Улуг улустуӊ эктин ажыр,
Биче улустуӊ бажын ажыр базып,
Улустуӊ арты-биле бар чыдып-тыр.
Дээр оглу Тевене-Мөге 
Хамыктыӊ бажында дөртен буттуг 
Казак ширээниӊ кырында 
Саадап олуруп-тур эвеспе.
Бөргүнүӊ демир дошказы 
Хаанныӊ мөӊгүн мөгежезинде 
Дээп каап олуруп-тур эвеспе.
Самдар оол Тевене-Мөгениӊ
Үстүү чарыынга барып олуруп ап-тыр.
 - Чеже-даа мөөрей алган болдуӊ бизе,
Мээӊ адаамга олурар
Ужурлуг сен, оолчук — деп,
Тевене-Мөге ажынып үнүп-түр.
 - Үстүнге орган кижи 
Дээрдиве үнер эвес,
Чердиве кирер эвес, кулугур — дээш,
Адаа чарыынга дыштандыр олуруп ап-тыр.
Улуг-Эге-Хаан дээрзи
Дөрүнүӊ бажындан
Дөртен пуд кара шойну
База-ла чууп келген иргин ийин.
Улуг-Эге хаан:
 - Хайлыг-буктуг кара демир чүве,
Каш катап хамнар, ламалар
Хөрүмнеп келген демир чүве, оолдар — деп
Чууп үндүрүп келген иргин.
 - Мооӊ оду-көзүн бурулады тудупкаш, 
Октапкан кижи бир мөөрейни
Ол алыр чүве — деп чарлык болган чүвеӊ иргин. 
Дээр оглу Тевене-Мөгениӊ мурнунга 
Каап берген туруп-тур эвеспе.
Дээр оглу Тевене-Мөге ол орта 
Дал ортузундан оора долгап оргаш, 
Ышкыныпкан олуруп-тур эвеспе.
Ооӊ адаа чарыында 
Самдар оолдуӊ мурнунга-ла 
Чедип келген туруп-тур.
Сегире соккаштыӊ оду-көзүн 
Үндүр тудуп-тудуп,
Хүлүн хаанныӊ мөӊгүн мөгежезинден 
Үндүр чажыпкан туруп-тур.
Тос чүктүӊ тос экерлери доозазы 
Арыннарынче көржүп олургулап 
Калган чүвеӊ иргин.
Эртенинде база-ла 
Улуг-Эге хаан Ай, Хүн хаан-биле кады 
Чаӊгыс алдын дүжүлгеде 
Олуруп каапкан туруп-тур.
Улуг-Эге-Хаанныӊ чарлыы 
Болган туруп-тур эвеспе.
Сарыг ховунуӊ ортузунда 
Дөртен кулаш демир көжээниӊ
Бажын сый тепкен кижи
Бир мөөрейни алыр чүве — деп 
Улуг-Эге-Хаандан чарлык бооп-тур.
Хаан мөөрейиниӊ ужуру ындыг деп
Чамдык-чамдык кижилер
Будун дээп эртип турган иргин ийин.
Эӊ сөөлү бооп келгенде,
Дээр оглу Тевене-Мөге,
Ай оглу Алдын-Мөге,
Хүн оглу Хүлер-Мөге дээр
Мындыг мөгелер-ле шүглүп калган туруп-тур.
Ай оглу Алдын-Мөге:
— Мен тевер кижи мен — деп 
Белеткенген-не туруп-тур эвеспе.
Ол сарыг ховунуӊ бажындан 
Чүгүрүп баткаштыӊ барып теверге,
Шимчеш дивес мындыг-ла бооп-тур.
Хүн оглу Хүлер-Мөге
Хонуктуӊ черинден маӊнап келгеш теверге, 
Билдирер-билдиртпес шимчеш кылган бооп-тур. 
Чер ээзи Черзи-Мөге
Үш хонуктуӊ черинден маӊнап келгеш теверге, 
Бажында бичии тиглени берген иргин ийин.
«Ам кым теверил?» — дээрге,
Сарыг-кидис хевенектиг,
Думаалыг самдар оол 
«Мен тевер кижи мен» — деп 
Хамык мөгелерниӊ мурнунда 
Чүгүрүп үнүп келген туруп-тур эвеспе.
«Мен тевер кижи мен,
Мээӊ тевер үлүүм эвеспе» — деп 
Дээр оглу Тевене-Мөге 
Бо халыдып келген туруп-тур.
Төрениӊ үш хааны олургаш,
«Кайыӊар-даа теверге,
Дөмей-ле-дир, оолдар,
Тевене-даа тепкей-ле» — деп 
Мындыг чарлык болган иргин.
Дээр оглу Тевене-Мөге туруп-туруп,
Тепкижи чок демир солаӊгы-биле 
Дээриндиве кылыйтып үнген туруп-тур.
Ам кара булуттуӊ кырындан,
Азар дээрниӊ хиндиинден 
Үш өӊнүг солаӊгызын 
Кырладып-даа, кылыйтып-даа 
Бадып олуруп-тур эвеспе.
Кара черниӊ довураан 
Дээринге үндүр тепкен,
Дээриниӊ сылдызын
Черинге дүжүр тепкен чоруп олуруп-тур.
Тос чүктүӊ тос мөгези,
Чыылган хамык ара-албаты
Оруун чайлап берип тургулаан иргин ийин.
Каӊ көжээни кээп теверге,
Кара чери сирт кыннып,
Көк дээри чык кыннып туруп-тур эвеспе.
Демир кара көжээниӊ бажындан 
Тигленип баткаш,
Чериндиве кире берген 
Мындыг-ла бооп-тур.
«Чаа, мээӊ үлүүм болду ыйнаан,
Мээӊ ээлчээм болду ыйнаан» — деп,
Сарыг-кидис хевенектиг оол 
Халыдып кээп-тир.
Багай оол туруп-туруп,
Чиге соӊгу чүкче
Дөрт эдээн төмүрээрти азынгаш,
Ыӊай-ла болган туруп-тур.
Ол оолдуӊ чорутканындан бээр
Тос-даа хона берген мындыг-ла туруп-тур эвеспе.
 - Ол багай оглуӊарныӊ 
Чүге изи кургап калганы ол,
Коргуп, дезип сала бергени ол эвеспе.
Мен база катап тевер кижи мен — деп, 
Тевене-Мөге мону чугаалап турган.
 - Хем деп чүве чаӊгыс баштыг болур ужурлуг, 
Хаанныӊ чарлыы чаӊгыс болур ужурлуг. 
Тевер-даа болза,
Ол багай оол тевер — деп,
Хаанныӊ чарлыы мындыг болган.
Тос хонганында кежээликтей 
Чиге соӊгу чүктен
Караӊгы кара доозун чоруп олуруп-тур.
Черниӊ довураан 
Дээриндиве теп үндүрген,
Дээрниӊ булудун 
Чериндиве дүжүр тепкен 
Бо-ла халып-даа,
Кылыйтып-даа чоруп олуруп-тур.
Кылыйтып келгештиӊ,
Дөртен кулаш демир көжээниӊ 
Бажын орта теверге,
Бажы сынгаштыӊ,
Чиге соӊгаар тыыгайны берип-тир.
«Бо мөөрей мээӊии бооп 
Болур ийнен, хааннар»—дээрге,
«Бооп болур ужурлуг» —деп олуруп-турлар.
«Ам аъттыг-хөлдүг кижилер 
Аъдын соодуп алзын,
Тос хонгаштыӊ аът чарыжы
Болур чүве» — деп
Хааннардан чарлык бооп-тур эвеспе.
Шыяан. Ол орта
Сарыг-кидис хевенектиг самдар оол 
Таагылыг чаваазынга кылаштап келгеш,
Аът чарыжы болур дээш,
Эзерин дүжүр соккаштыӊ,
Ковайныӊ ховузунга салып каан.
Таагылыг бора чаваазын 
Көк сайныӊ кырынга 
Даш кылдыр кадырып,
Дага кылдыр соодуп,
Курут кылдыр кадырып,
Курбулчуннай соодуп-даа 
Алган-дыр эвеспе аан.
Дээр оглу Тевене-Мөге 
Хей саазын-биле
Тос хан-шилги аът белеткеп туруп-тур.
Тос хонукта сооттунуп алган 
Мындыг туруп-тур эвеспе аан.
Эр Сайын, Хан Сайын ийи Улаадын
«Кайыӊар чарыш аъды мунарыл?» — деп айтырган.
Хан Сайын-Улааты:
«Мен бараан болуп көрейн» — деп 
Туруп-тур эвеспе.
Даӊ бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Чарыш аъдын үндүрер деп 
Чарлык дыӊналып келген иргин ийин.
Самдар оол тургаш:
— Кайыын барып үндүрер чүмел,
Кайыын бээр чарыштырар чүмел,
Хаан хайырааты, дээргилер?—деп олуруп-тур.
Улуг-Эге-Хаан тургаш:
 - Чамбыныӊ өртемчейин
Тос долгандыр маӊнадыр чүве,
Оон халыдып келгеш,
Бо узун сарыг ховунуӊ бажында 
Кес сарыг баалыктыӊ кырынга 
Аъттыӊ аксын тыртар чүве — деп-тир. 
Бора-Шокарын Хан Сайын-Улааты 
Мунуп алган мындыг-ла туруп-тур.
Тос шилги аътты 
Тос шивишкин кадайлар 
Мунуп алган четкилеп келген 
Тургулаан туруп-тур эвеспе.
Хан Сайын-Улааты тургаш:
 - Кадайлар шивишкиннер 
Каяа мал мунуп чорааныл — деп 
Мону чугаалап туруп-тур.
 - Хаан чарлыы кадыг,
Бег чарлыы бедик болур ужурлуг,
Мунмас дээш канчаар боор, оглум — деп турган. 
Тос шивишкин кадайны көөрге,
Чер-дээрниӊ кыдыындыва 
Ыӊай-ла бооп каггылаан туруп-тур.
Хан Сайын-Улааты соондан база-ла 
Хап-соп чоруп каан,
Мындыг туруп-тур эвеспе.
Тос шивишкин кадайлар 
Алдырар-четтирериниӊ аргазы чок 
Бар чыдып-тырлар,
Бора-Шокарны көөрге,
Хунан буга дег кукулаӊайнып,
Дөнен буга дег дөкүлеӊейнип,
Бар чыдар бооп-тур.
«Ат болду-ла, халап болду-ла» — дээш,
Хан Сайын-Улааты Бора-Шокарны 
Тепсенген, кактынган чоруп олурган.
Бора-Шокар чер-дээрниӊ ортузунга чорда,
Ол шивишкин кадайлар 
Өртемчейни бир долганыпкан 
Бар чыдып-тыр.
Аъдыныӊ ужу-бажындыва
Савап-даа, улдап-даа
Чоруп олуруп-тур Хан Сайын-Улааты.
«Мээӊ ужу-бажымдыва сокпайн көр» — деп, 
Бора-Шокар мону чугаалап чоруп олуруп-тур.
- Бо шивишкин кадайлар 
Алдырар-четтирер арга чок 
Бооп келди ышкажыл —деп 
Чугаалап турган иргин ийин.
Шивишкин кадайлар бо-ла
Чанында четкилеп келгеннер-дир эвеспе.
Ак аастыг ала доӊгада 
Чүве суксуннап чоруур болган.
 - Моортан суксуннап 
Албас сен бе, оглум — деп 
Тургулаан иргин ийин.
 - Харын хайырлап көрүӊер,
Суксап-даа, оӊгап-даа чор мен — деп-тир эвеспе. 
Аксындыва ээктире каапкан чүвеӊ иргин.
Кылын халаӊ бооп келген иргин ийин.
Чоруп олургаштыӊ Хан Сайын-Улааты-даа 
Бора-Шокардан чайлып дүшкештиӊ,
Удуй-даа берип-тир эвеспе оӊ.
Бора-Шокар аът-даа 
Чанында манааш турупкан,
Тыртарга-даа өлүг эът 
Болуп калган иргин ийин.
Шивишкин кадайлар-даа 
Чамбыныӊ өртемчейин 
Үш долганып алган 
Бар чыдып-тырлар эвеспе.
Бора-Шокар аъттыг Бокту-Кириш 
Көрүп турарга,
Чер, делегейниӊ кыдыында 
Чаӊгыс черде турар бооп-тур эвеспе. 
Бокту-Кириш тос чүстүг 
Чечен-сарыг дуранын ушта соккаштыӊ, 
Аӊдара-дүӊдере тырттыра берген 
Туруп-тур эвеспе.
Авыяазын шивишкин кадайлар-даа
Аржаӊ-коржаӊы-биле
Хан Сайын-Улаатыны эзиртип,
Хораннап каапкан,
Удуп калган чыдып-тыр эвеспе.
«Шүүт болган-дыр» — деп,
Боданып, шүүттүнүп олуруп-тур.
Дедир хадын хадыдып,
Дедир сырынын сырыннадып турган-дыр. 
Чер-дээрниӊ кыдыындыва,
Аксы-думчуундува арыг салгын киргештиӊ 

Хан Сайын-Улааты сергеп,
Тура халып кээп-тир эвеспе. 
Дүвү-далаш-биле Бора-Шокарны мунгаш, 
Шивишкин кадайларны көөрге,
Чамбыныӊ өртемчейин
Дөрт долганып алган
Соо көстүп чоруп олуруп-тур эвеспе.
Каккан ояар шивишкин кадайларныӊ
Чанынга халыдып кээп-тир эвеспе оӊ.
Карак чивеш дээр аразында
Ийи таар элезинин
Ийи адыжынга киир тарбыдай соккаш, 
Чоруп олуруп-тур.
«Манап көрүӊер мени, кадайлар» — дээрге,
 «Кара шоруӊ-дур, кулугур» — дээш, 
Хая-даа көрүнмес 
Мындыг болганнар иргин ийин.
«Аа, халак, эки аъдымныӊ
Чодазы сынып калды,
Ат болдум» — деп туруп-тур Хан Сайын-Улааты.
«Ол боор кулугурну» — дээштиӊ,
Тос шивишкин хая көрүп кээрге,
Адыштап алган элезини-биле 
Арнын, караан дуй шаап 
Бадырып-тыр эвеспе.
Шивишкин кадайлар-даа 
Карганып, халактап,
Караан чодуп чыдып калганнар.
Күжүр эр-даа өде халып алгаш,
Ыӊай болуп-тур эвеспе.
Чамбылаӊ өртемчейни үш долгандыр 
Халыдып-даа алгаштыӊ,
Чоруп олуруп-тур.
Тос шивишкин кадайлар
Карааныӊ довураан аштанып,
Карганып-иргенип чыткылап каап-тырлар.
Алдын-сарыг өртемчейни
Алды долгандыр маӊнадып олурда,
Бора-Шокарныӊ эъди-даа
Хөөреп, изип келген туруп-тур эвеспе.
Чат былгызын былгырып,
Чат сидиин сидиктеп-даа 
Эгелээн чүвеӊ иргин ийин.
Дүн-хүн чок хат-шуурган 
Чаггаштыӊ туруп берип-тир эвеспе.
Улуг-улуг чаарда,
Улуг буганыӊ бажы хире,
Биче-биче чаарда,
Биче буганыӊ бажы хире 
Хар-биле калбактап туруп берип-тир.
Даш хорумнуӊ эриин ажыр,
Тал шеттиӊ бажын ажыр
Чаап келген мындыг турган-на иргин.
Чамбылаӊ өртемчейни
Бора-Шокар аъды-биле
Сес долгандыр халыдып чоруп олуруп-тур.
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөгениӊ
Хей саазын аъттары
Кара-шокар саазын бооп,
Хат-салгынга, хар-чаъска 
Ылбырап сала берип-тир эвеспе.
Тос долгандыр халыткаш,
Чер ортузу хире халдып олурарга,
Тос шивишкин кадайлар 
Доӊуп өлүр чеде берген 
Додуя куурара берген 
Хараган доорзунда сириӊайнып 
Олургулаан чүвеӊ иргин.
Бора-Шокарны 
«Дуртуӊ узун болгай,
Бисти ушкарып ал, оглум» —
Дижип турлар эвеспе.
Хая-даа көрбейн 
Чаны-биле өде халыткаш,
Ыӊай-ла бооп каап-тыр эвеспе аан.
Чамбы өртемчейни тос долгандыр 
Халдып келгештиӊ,
Бора-Шокарныӊ аксын кадыра тырткаштыӊ;
Ай-Хүн хаанныӊ аалындыва 
Ушка-башка халыдып чоруп олуруп-тур.
«Мээӊ малым чоруп олур ирги бе?
Мээӊ чоргускан аъттарым 
Чоруп олур ирги бе?» — деп 
Бокту-Кириш биле Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге 
Ай-Хүн улуг хаанны эдертип алгаш,
Болчатылыг бора тейниӊ кырындан 
Дураннап, шинчилеп 
Көрүп олурган чүвеӊ иргин.

Чер-дээрниӊ кыдыында
Чидиг кызыл доозун
Үнүп чоруп олуруп-тур эвеспе.
Чоорту бээрлезе-бээрлезе,
Дам улгадып, дам улгадып 
Чоруп олуруп-тур.
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге тургаштыӊ:
«Мээӊ тос хан-шилгим-не
Боор ийин оӊ» — деп-тир эвеспе.
«Сээӊ тос хан-шилгиӊ-даа чүве бе?
Мээӊ таагылыг бора чаваам 
Чоруткан чүве.
Ооӊ барааны-даа чүве бе, оол?» — деп, 
Бокту-Кириш-даа хажыызындан 
Чугаалап туруп-тур.
«Мээӊ тос хан-шилгим 
Ыяап-ла эртип кээр чүве,
Сээӊ багай бора чавааӊ 
Эртип кээр чүве бе, кулугур!» — деп 
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге 
Мону чугаалап олуруп-тур.
«Кайыӊарныӊ-даа аъды 
Келир чүве болза,
Карак-биле көргей-ле,
Ону маргыжар чүү боор!» — деп 
Үш хаандан айыткал бооп-тур.
Карак четпес кара ховунуӊ аксынга 
Чоруп олурда,
Кара доозуннуӊ аразындан 
Бокту-Кириштиӊ Бора-Шокары 
Бо-ла халдып чоруп олуруп-тур.
Дээр оглу Тевене-Мөге-даа 
Хая көрүп алгаш,
Ыыт-дааш-даа чок,
Базып чоруй барып-тыр эвеспе.
Бокту-Кириш тургаштыӊ,
Чугаалап туруп-тур эвеспе аан:
«Мээӊ Бора-Шокар аъдым 
Эъди изип хөөрей бергенде,
Кончуг оглаа дошкун мал чүве,
Мону тутпас болза,
Хоржок ужурлуг чүве,
Ховунуӊ дуу чарыынга бежен мөгеден,
Бо чарыынга бежен мөгеден шилип тургаштыӊ, 
Узун демир илбек-биле 
Аргалыг-ла болза,
Аъттыӊ ийи чүген дээрбээнден 
Каккаштыӊ доктаадып аар болза болур, 
Оон башка хамык ара-албаты 
Мал-маган базып кааптар 
Болгай аан»—деп чугаалап-тыр.
Ховунуӊ бир чарыынга 
Демир дегээлиг бежен,
Бир чарыынга демир дегээлиг бежен 
Мөгелер дозуп-даа туруп алган 
Туруп-турлар.
Бора-Шокар дээрниӊ булудун 
Черге дүжүр баскан,
Черниӊ кара довураан 
Дээрге тырылдыр тепкен,
Халыдып чоруп олуруп-тур.
Сарыг ховунуӊ дал ортузу-биле 
Өде халыдып олурда,
Ийи чарыындан үнген дээрбээнден 
Демир дегээ-биле каккаштыӊ 
Бир чарыындан бежен мөге,
Бир чарыындан бежен мөге 
Каккаштыӊ олура каапкан 
Туруп-турлар.
Узун сарыг ховунуӊ 
Ортаа үезинден сөөрткеш,
Узун сарыг ховунуӊ бажынга чедир 
Кара черин казылдыр 
Сөөртүп келген туруп-тур.
Ховунуӊ бажында кес сарыг баалыктыва 
Ажа халыырыныӊ кайызы чорда,
Карак чивеш аразында 
Халыдып баргаштыӊ,
Бокту-Кириш чүген дынындан алгаштыӊ, 
Соксадып-даа, доктаадып-даа 
Ап туруп-тур.
Эъди-кежи-даа хөөреп калган,
Өрү-куду киискип туруп-тур эвеспе.
Ол-ла дээриглеп турда,
Хаан Сайын-Улаатызы дүже-ле халаан 
Мындыг-ла туруп-тур.
Бокту-Кириш аъдын муна каапкаш,
Улуг кара хөлге баргаштыӊ,
Аъдыныӊ эъдин сериидедип ап туруп-тур.
Эртенинде «Бо мөөрей мээӊии 
Болур ыйнаан, хааннар» — деп-тир.
«Болур ужурлуг» — деп 
Үш хааннар чугаалап туруп-турлар.
Үш хонганыныӊ эртенинде 
Үш хаандан база-ла чарлык үнген 
Туруп-тур эвеспе.
Чадаг чарышты салып үндүрер,
Ол чарышка баар кижилер 
Сооттунуп алыр,
Эъдин-кежин дадыктырып алыр» — деп 
Мындыг-ла болуп-турлар.
Бокту-Кириш-даа ийи Сайын-Улаатызынга 
Чедип келгештиӊ чугаалап олуруп-тур:
«Чадаг чарыш салып үндүрер 
Мен чорууйн бе?
Силерниӊ кайыӊар чоруурул? — деп олуруп-тур.
 — Чаа, мен бараан бооп көрейн, акым» — деп 
Бир Сайын-Улаатызы 
Мону чугаалап олуруп-тур.
Эр Сайын-Улааты-даа 
Доӊ сай кырынга
Бежен кулаш доӊнуктуг сарыг сыдымын 
Адаанга дөженгештиӊ,
Сооттунуп чыдып-ла берип-тир эвеспе.
Тос хонукта сооттунар 
Мындыг турган чүве-дир эвеспе.
Даӊ адып кээрге-ле
Бир аяк ишти кара шай берип
Туруп-тур эвеспе.
Эр кижиниӊ чудуруу хире 
Арган эът чидиртир турган иргин.
Тос хонганыныӊ эртенинде 
Тос салгын куу кадайларга 
Четкилеп келгеннер-ле 
Туруп турлар эвеспе аан.
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөгениӊ 
Хей хуулгаазын-биле кылып чоруткан 
Тос шивишкини ол чүвеӊ иргин.
Узун сарыг ховунуӊ бажынга
Дизе чыскаалдыр туруп ап-тыр эвеспе.
Эр Сайын-Улааты-даа
Тос шивишкин кадайларныӊ
Бетинге барып туруп алган туруп-тур.
Эр Сайын-Улааты:
 - Эр кижилер чаржыр боору кай,
Эшпи кижилер чаржыр 
Элдеп-ле чүве-дир аа — деп-тир.
 - Кадай-даа кижилер,
Карачал эр-даа кижилер 
Кара чаӊгыс дөмей,
Хаанныӊ албатызы болур ужурлуг, оол, 
Кандыг-даа кижи 
Хаанныӊ чарлыын эдерер,
Хажыыр дээр ужуру бар эвес, оол — деп-даа 
Мону чугаалап турлар эвеспе.
Үш хаан-даа ол орта
Ам чарлык болган туруп-тур эвеспе.
Айлыг, хүннүг өртемчейни 
Үш долгандыр чүгүрүп-чүгүрүп,
Аал адаанда узун сарыг ховунуӊ бажында
Кес сарыг баалыктыӊ кырынга 
Доктаай дүжер чүве — деп 
Айыткал болган иргин.
Тос шивишкин доозазы-даа 
Бир диг-биле ыӊай бооп 
Калган туруп-тур.
Эр Сайын-Улааты база-ла 
Соондан маӊнап-ла олуруп-тур эвеспе.
Алдырар-даа, четтирер-даа аргажок,
Тос салгын шивишкиннер-даа 
Сала берип-тирлер эвеспе.
Салгын куу шивишкиннер 
Алдын-сарыг өртемчейниӊ 
Дал ортузунга бар чыдырда,
Эр Сайын-Улааты 
Чер-даа ортузу четпээн 
Бар чыдып-тыр эвеспе.
«Ат болган, шүүт болган» — деп 
Ужа-тура халдып олуруп-тур,
Эр Сайын-Улааты.
Чер-дээрниӊ орту үезинге чүгүрүп олурарга,
Тос салгын куу шивишкин кадайлар 
Бо-ла келген туруп-тур эвеспе.
Шивишкин калайларны көөрге,
Ак аастыг доӊгада чүвезин 
Суксуннапкаш ыӊай-ла боор 
Мындыг болуп-турлар
Алызындан кашпагай болгаштыӊ,
Эр Сайын-Улааты-даа
Тос шивишкин кадайларныӊ чанынга
Чеде халдып кээп-тир эвеспе.
— Кижи-биле кижи дөмей болгай,
Кандыг-даа кижи хаанныӊ
Кадыг чарлыы дээш чоруур-ла болгай, оглум,
Оӊгап, суксап чорбаан сен бе,
Чүве-биле аксын-боскуӊ 
Шыгыдып ал — деп 
Ак аастыг ала доӊгазын 
Суна каапкан-дыр эвеспе.
Оол-даа аксын ажыткаш,
Ээктирип ээпкен,
Суксуну хана берген туруп-тур.
Шивишкиннер ыӊай-ла болганнар.
Эр Сайын-Улааты база-ла 
Кошташтыр халыдып олуруп-тур.
Маӊнадып олурарга,
Эзирии улгадып, шагзырап,
Баксырап-даа чоруп олуруп-тур.
Ол халыдып олургаштыӊ,
Эр Сайын-Улааты доӊгая дүшкештиӊ, 
Хораннанып удуп каап-тыр эвеспе.
Тос салгын куу шивишкин 
Чер-дээрни бир долгангаш,
Ортаа кезии чеде берген бар чыдып-тырлар.
Бокту-Кириш-даа тос карактыг,
Чечен сарыг дуранын ушта тыртып алгаштыӊ,
 Алдын-сарыг өртемчейни 
Аӊдара-дүӊдере-даа көрүп олуруп-тур.
Тос салгын куу шивишкиннер 
Алдырар-четтирер-даа ужур чок,
Эр Сайын-Улааты доӊгая дүшкен 
Удуп калган чыдып-тыр эвеспе.
«Бо-даа ат чүве-дир» — дээш,
Чаъс дүжүрер чадын 
Хемниӊ суунга баглай берген туруп-тур. 
Хеп-хенертен кончуг тырыӊ кара булут-ла 
Бүргеп келген-не туруп-тур.
Соӊгу талазындан соок хаттыг
Хар, чаашкын чаап-ла келген туруп-тур.
Ол хат-шуурган четкештиӊ,
Эр Сайын-Улаатыныӊ эзириин-даа 
Сергеди хадып каапкан чүвеӊ иргин.
Эр Сайын-Улааты тура халып келгештиӊ,
Көрүп турарга,
Тос салгын куу шивишкиннер 
Чер-дээрни ийи долгандыр 
Чеде берген бар чыдып-тырлар,
Келир оруунга бажын 
Удур доза чүгүрүп олуруп-тур.
— Мени чүге мегеледиӊер,
Мени чүге хораннадынар, кулугурлар!—дээш,
Тос салгын куу шивишкинниӊ 
Доозазыныӊ кежегезинден бөле сегиргеш,
 Элезинниг черинге савай-ла берген 
Туруп-тур эвеспе аан
Эъди-кежин буларады40 савап каапкаш,
Ыӊай-ла болган иргин.
Эр Сайын-Улааты-даа 
Алдын-сарыг өртемчейни 
Бир долгандыр халдып олурда,
Эъди, кежи-даа изип,
Ханныг чүрээ-даа хөөреп 
Келген туруп-тур.
Алдын-сарыг өртемчейни 
Үш хонуктуӊ иштинде-даа 
Үш долганыпкаш,
Ыӊай-ла бооп калган.
«Үш хаанныӊ аал-чурту 
Кайы сен?» — дээш,
Халыдып олурарга,
Оруунуӊ ужунда 
Бокту-Кириш 
Бо олуруп-тур.
Чанынга халыдып келирге,
Ала доӊгада чүве-ле сунуп-тур.
Эр Сайын-Улааты-даа 
Амзай-ла каапкан туруп-тур эвеспе аан.
Эзирии эндээлеп хораннанган 
Кээп дүшкен-дир эвеспе.
Тос куу салгын кадайлар 
Кара доӊгазыныӊ аксы-биле 
Эр Сайын-Улаатыныӊ 
Өрү көрген кулаан дуй 
Базырып каап-тыр.
Тос салгын куу кадайлар
Катап-ла чүгүржүп алгаш,
Чер-дээрин долганыр дээш,
Чоруп-ла каап-тырлар. 
Бокту-Кириштиӊ Бора-Шокары-даа
Аяк дег караа-биле 
Аӊдара-дүӊдере көрүп турарга,
Тос салгын куу шивишкиннер 
Чүгүржүп турар,
Эр Сайын-Улаатыны көөрге,
База-ла удуп калган чыдар бооп-тур.
Кара черин сиртиледир тепсеп,
Көк дээрин кыӊгырады киштеп-даа 
Үнген-дир эвеспе аан.
Бокту-Кириш-даа «Чүү болду?» — дээш, 
Дүвү-далаш-биле малыныӊ чанынга 
Халдып кээп-тир.
— Эки аъдым, чүү болду?—деп 
Турган-дыр эвеспе.
 - Эр Сайын-Улаатыны көрдүӊ бе?—дээн,
Бо-ла болган чүвези иргин ийин.
Тос чүстүг чечен сарыг дураны-биле
Бокту-Кириш аӊдара-дүӊдере
Тырттыра-ла берип-тир эвеспе.
Эр Сайын-Улааты удуп-даа калган.
Кара доӊга-биле кулаан 
Дуй халыптап каан 
Мындыг чыдып-тыр эвеспе.
Бокту-Кириш кадыг кара чазыныӊ 
Кирижин тырттынып,
Каӊ хожуулазын кезени берген 
Олуруп-тур эвеспе.
Шиинге чедир шииледир,
Шаанга чедир шааладыр 
Тыртып келгештиӊ,
Кара доӊганыӊ аксын
Чуура дегзин! —дээш, шишпий каапкаш,
Салып-тыр эвеспе.
Бокту-Кириштиӊ согуну 
Кара доӊганыӊ аксын чуура деггештиӊ, 
Чер-дээрниӊ кыдыындыва 
Сыыгайнып чоруп чыдып-тыр.
Эр Сайын-Улааты даажындан 
Девидеп, улаарап,
Тура халып кээп-тир.
Хая көрүп кээрге,
Акызыныӊ аткан огунуӊ сагы 
Чер-дээрниӊ кыдыындыва 
Тыыгайнып бар чыдып-тыр эвеспе.
Карак чивеш аразында
Ортаа салаазы-биле шүүрей соп эккелгеш,
Курлаанга асты сопкан туруп-тур.
Тос салгын куу шивишкин 
Чер-дээрни ийи долганыр чеде берген 
Бар чыдып-тырлар оо.
Соондан халып-ла каан,
Ынча-мынча чыпшыр халыдып 
Келген иргин ийин.
Адыжыныӊ иштинге ийи шоодай элезинни 
Сиирип, шишпип алгаштыӊ,
Аразы-биле өде халып келгештиӊ,
Карактарын шывый шаап бадырган-дыр.
Караанда кирген кара довураан чоттунуп, 
Кулаанда кирген кум сайын чушкуттунуп чыдырда, 
Алдырбайын, четтирбейн сала берип-тир 
Эр Сайын-Улааты.
Чер-дээрни ийи долганып чоруп олурда,
Эр Сайын-Улаатыныӊ 
Эъди-даа изип келген,
Чүрээ-даа хөөреп келген,
Чоруп олуруп-тур.
Чер-дээрни үш долгандыр 
Халыдып каапкаштыӊ,
Үш хаанныӊ аал-оранындыва углай 
Халыдып-ла чоруп олуруп-тур.
«Кайывыстыӊ-на чоргускан улузувус 
Көстүп кээр ирги?» — деп,
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге,
Бокту-Кириш, төрениӊ үш хааны 
Болчатылыг бора тейниӊ кырындыва 
Үнүп алган көрүп харап турлар.
Чер-дээрниӊ кыдыындан 
Чиӊге куу доозун шөйүлген-не 
Мындыг чоруп олуруп-тур.
Анча-мынча чооктан кээрге,
Көрүп турарга, Бокту-Кириштиӊ чоргусканы
Эр Сайын-Улаатыныӊ барааны 
Көстүп чоруп олуруп-тур.
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге 
Дегийт-ле ыыт чок кылаштап 
Сала берип-тир эвеспе.
Бокту-Кириш чугаалап туруп-тур:
— Бо кижи-даа эъди-кежи 
Хөөрей бергенде кончуг-даа 
Амытанныӊ бирээзи болгай.
Аал адаанга келир оруунга 
Көрүп тургаштыӊ,
Бир чарыынга үжен,
Бир чарыынга үжен Мөгеден тургузар,
Демир ийи дегээден белеткээр — деп олуруп-тур. 
Улуг-Эге-Хаан-даа Алдын-Мөгезин 
Чоргузуп-тур эвеспе.
Оруктуӊ бир чарыынга үжен,
Бир чарыынга үжен кылдыр,
Ийи демир дегээлиг доскаш-ла 
Турупкан чүвеӊ иргин.
Черниӊ кара довураан өрү 
Тырылдыр тепкен,
Дээрниӊ булудун куду тырылдыр 
Тепкен эр Сайын-Улааты 
Бо-ла хап олуруп-тур.
Аразы-биле өде халыдып олурда,
Бир чарыындан үжен мөге,
Бир чарыындан үжен мөге 
Чүвүр шазындан дегээзи-биле каккаштыӊ, 
Олура-ла каапкан туруп-турлар.
Чаваа чарыжы хире черни 
Чара сөөртүп чоруп олурда,
Чүвүр шазындан чирилгеш,
Чиге соӊгу чүгүнче
Ыӊай болуп калган туруп-тур.
«Аа, шүүт болган-дыр» — дээш,
Бокту-Кириш Бора-Шокарын мунгаштыӊ,
Үжен кулаш демир дегээни туткаштыӊ, 
Соондан-даа халыдып чоруп-ла каан-дыр. 
Соондан четкеш, кулааныӊ дээрбээнден 
Дегээлей каккаш, төрепчилей 
Каапкан туруп-тур.
Аъдындан дүже халааштыӊ,
Эр Сайын-Улааты хап барып сегирип алгаш, 
Кара хөлдүве-даа киир 
Октап туруп-тур эвеспе.
Эъдин-кежин соодуп,
Ажынган өкпезин соодуп ап-тыр эвеспе. 
Эртенинде Бокту-Кириш 
Үш хаанныӊ мурнунга келгештиӊ:
- Бо мөөрей база мээӊии 
Болур ыйнаан —дээрге,
 - Бооп болур — дижип турган иргин.
Ол хүннүӊ иштинде
Ай, Хүн, Улуг-Эге-Хаан бодунуӊ 
Ара-албатызынга чарлык болган туруп-тур.
Бокту-Кириш болза,
Хөй мөөрейни удаа-дараа ап келген,
Ол кижи болза, бо хүнден эгелээш,
Бистиӊ күдээ-хүреген деп санаттынар деп
Турганнар иргин.
Улуг-Эге-Хаандан:
 - Мээӊ өөмге барып шайлаӊар, хүреген — дээш, 
Бокту-Киришти чалай берген туруп-тур. 
Бокту-Кириш доӊ черни довуун ажыр базып, 
Кадыг черни кажыын ажыр базып,
Хаанныӊ алдын бозагазын артап,
Демир бозагазын дээп,
Кирип кээп-тир эвеспе.
 - Өрү, өрү, саадаӊар!— деп-даа 
Хаанныӊ кадыны дөрүнүӊ бажынга 
Дөрт каът олбук-кудузун сала соккаш,
Чалап-даа олуртуп турган чүвеӊ иргин.
Чиӊ шайны кудуп,
Чигир-боовазын салып,
Чаглыг эъдин дүлүп берип,
Хүндүлеп-чамбылап олуруп-тур.
 - Чаа, силер кайы чурттуӊ,
Кайы хаанныӊ албатызынга 
Хамааржыр кижи силер?—деп,
Улуг-Хаан ам кээп айтырып олуруп-тур.
 - Алдыкы өртемчейниӊ
Бораанныг, шораанныг Бора-Тайганыӊ баарында 
Моруй-Кара-Хемни ээлей чурттаан
Бора-Шокар аъттыг Бокту-Кириш дээрзи 
Мен болур мен ийин — деп-даа 
Харыылап олуруп-тур.
Хаанныӊ өргээзинге шайлап алгаш,
Бокту-Кириш дээрзи ам
Үнүп чоруур деп-даа олуруп-тур эвеспе.
Хаан-даа Бокту-Киришти 
Шинчилей тыртып көрүп олурган 
Чүвези иргин ийин.
«Чүс сес хувулгаазын чүвеге алдырбас
Туттурбас эр бооп
Көстүп олурган чүвеӊ иргин.
Муӊ кижиниӊ мучурун баскан,
Мучугур хүреӊ шырайлыг,
Түмен кижиниӊ түрүн баскан,
Дүндүгүр хүреӊ шырайлыг,
Эр шинчилиг эът мага-боттуг,
Эр бооп көстүп олуруп-тур эвеспе.
Эжен хаанныг чүс ак сөөктүг,
Эът мага-боттуг,
Эрлик эрестиг эки эри чүве-дир» — деп 
Көстүп олуруп каап-тыр.
Доӊ черни довук дөске чедир базып,
Кадыг черни кажык дөске чедир базып,
Үне берип-тир эвеспе, 
Бокту-Кириш дээрзи. 
Шыяан.
Улуг-Хаанныӊ албатызыныӊ иштинде 
Шинчээчи шивишкин кадай-даа
Бар чүвеӊ иргин.
Бокту-Киришти бир хүнзедир 
Шинчилеп-даа келген 
Мындыг туруп-тур эвеспе аан.
Канчаар-даа шинчилеп көөрге,
Эр кижиниӊ эът магазы-даа чок-ла,
Херээжен кижи-ле бооп көстүр 
Мындыг бооп-тур.
Улуг-Хаанныӊ улуг сагаан өргээзинге 
Шивишкин кадай кылаштап келгештиӊ:
 - Силерниӊ бо Бокту-Кириш күдээӊерни 
Эр кижи деп бодаан мен ийин,
Эът мага-бодун шинчилеп көөрүмге,
Херээжен кижи болур чорду — деп олуруп-тур.
 - Кижиниӊ эр хиндиктиг 
Эртине дег эки күдээзин 
Эшпи кижээ дөмейлеп турар 
Кулугурну сени!— дээштиӊ,
Ирт кежи негейин бурулады 
Шывыктап үндүрүпкен иргин ийин. 
Улуг-Эге-Хаан, Ай-Хаан, Хүн-Хаан тургаштыӊ,
 - Тос каът доскуул моондак кылыр чүме — деп 
Мындыг-ла чарлык үнген чүвеӊ иргин.
Тос чүктүӊ тос эрлик эрлери-даа
Ковайныӊ ховузунга-даа
Чыглып чеде берген тургулаан турлар.
Тос кара демир көжээни-даа 
Кара черниӊ иштинге 

Бажы көстүр кылдыр 
Кадап-даа тургулаан иргин ийин.
Чеди кара тейни эккелгештиӊ,
Дизе-дизе олуртуп-турлар эвеспе.
Дөртен кара бозаганы
Дизе-дизе олуртуп тургулаан иргин ийин.
Чүс дытты дазыл дамыры-биле 
Дизе-дизе олуртуп туруп-тур.
Тос кара шойну ооӊ ындынга 
Дизе-дизе тургузуп турлар эвеспе.
Ооӊ ындыы чарыынга 
Чүс серге кежи чоорганны 
Дизе-дизе аскылаан туруп-турлар.
Ооӊ ындыы чарыынга 
Чүс кара киштиӊ кежин 
Дизе-дизе азып турлар.
Оон ындыы чарыынга 
Инектиӊ калбак чарнын 
Тургузуп тургулаан чүвеӊ иргин.
Ооӊ ындынга төжек кадааш,
Төжек кырынга демир тевенени 
Киир шаап туруп-тур.
Үш хаанныӊ чарлыы-даа 
Үнген туруп-тур эвеспе.
Тос кара демир көжээниӊ 
Бажын өттүр аткаштыӊ,
Ооӊ ындында чеди тейниӊ 
Дал ортузундан өттүр адар,
Ооӊ ындында дөртен кара бозаганыӊ 
Дал ортузундан өттүр аткаштыӊ,
Кара чаӊгыс-даа чочагайын
Черге дүжүрбейн, бөле-хаара эдектеп алыр.
Ооӊ ындында тос кара шойну өттүр адар,
Ооӊ ындында чүс серге кежи чоорганны өрттендир адар, 
Ооӊ ындында чүс кара киштиӊ дизиин үзе адар, 
Чаӊгызын-даа черге дүжүрбейн сегирип, эдектеп алыр. 
Ооӊ ындында инектиӊ калбак-чарнын үттей аткаштыӊ, 
Ооӊ ындында төжек бажында 
Тевенениӊ үдүн чире аткаш,
Аткан огунуӊ сагы
Чиргилчинниг чиӊге сарыг баалыкты
Ажып чыдырда, шүүрей тыртып эккелген кижи
Кончуг улуг мөөрейни алыр — деп,
Үш хаанныӊ чарлыы мындыг бооп-тур эвеспе.
Алды харлыг оолдардан эгелээштиӊ,
Алдан харлыг ашактарга чедир киржир
Адыг-тудуг эгелээн иргин ийин!
Үш айныӊ тозан хонуунда
Улуг адыг-тудуг үргүлчүлеп келген турган.
Чедирер-даа кижи бар,
Чедирбес-даа кижи бар,
Көжээни өттүр адар-даа,
Өттүр атпас-даа кижи бар 
Бооп-тур эвеспе.
Хүн оглу Хүлер-Мөге
Хүлер чазын кезенип тырттынып,
Хүнзеп туруп-тур эвеспе.
Эртен тырттынгаш,
Кежээге чедир тырттынып келгештиӊ,
Огунуӊ кезиин ышкына чоруй 
Салып-даа чоргузуп-тур.
Тос демир көжээниӊ чаӊгызын өткеш,
Чыдыпкан чүвеӊ иргин 
Аткан огунуӊ сагы.
Ай оглу Алдын-Мөге алдын чазын-даа 
Кезенип, тырттынып хүнзээн туруп-тур.
Эртен тырттынгаш,
Кежээге чедир тырттынгаш,
Шиинге чедир шииледир,
Шаанга чедир шааладыр 
Тырттынып келгештиӊ,
Ышкына чоруй салып 
Чоргузуп-тур эвеспе.
Ийи демир кара көжээни эрткештиӊ,
Арада соксап калган мындыг туруп-тур.
Улуг-Эге-Хаанныӊ Улуг-Эге-Мөгези чедип келгештиӊ,
 Кадыг кара чазыныӊ кирижин дыӊзыдып-даа 
Олуруп-тур.
Кес огун кезенип-даа эгелээн 
Мындыг туруп-тур эвеспе.
Эртен тырттынган боду 
Кежээге чедир тырттынып,
Кежээ тырттынган боду
Даӊ бажынга чедир тырттынып келирге,
Алдыы сагында сиилип кылган,
Алды улузу улужуп,
Үстүү сагында сиилип кылган 
Үжен улузу улужуп келирге,
Эргээниӊ бажындан ханы-даа 
Давыгайнып дамдылап кээр орта 
Ышкына чоруй салып,
Шишпий каапкан олуруп-тур эвеспе.
Чеди кара көжээни өттүр деггеш,
Арада чыдыпкан туруп-тур эвеспе оӊ.
Чер ээзи Черзи-Мөге чедип келген,
«Мен адар мен» — деп олуруп-тур.
Чеден тепкелиг чазыныӊ кирижин 
Тырттынып-даа кезенип эгелээн иргин ийин. 
Үш хонукта үзүк чок тырттынып кээр орта, 
Үстүү сагындан үжен улузу 
Үрүгайндыр улужуп,
Алдыы сагындан алдан улузу 
Арыгайндыр улужуп кээр орта,
Ок тырттынган холунуӊ бажындан
Кызыл ханы дырыгайнып,
Дамдылап кээп-тир эвеспе.
«Мөөрей улуу мээӊии болзун,
Адыг улуу меӊии болзун!» — дээш,
Ышкына чоруй шишпипкен олуруп-тур.
Тос кара көжээниӊ доозазын өттүр деггештиӊ, 
Чеди тейниӊ бирээзин өдүп чыткаш,
Ара соксай берип-тир эвеспе.
«Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге биле 
Бокту-Кириштиӊ кайызы мурнай 
Адарыл, ийилээ сүмелешсин!» — деп,
Үш хаандан мындыг чарлык бооп-тур.
Ийи чүктүӊ ийи экер эрлери
«Мен адар мен, мен адар мен!» — деп
Мурнун былаажып,
Мындыг туруп-турлар эвеспе.
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге:
«Мен адар мен,
Хаан-катымныӊ мөөрейинге 
Мен мурнай адарым чөптүг 
Болур ужурлуг» — деп олуруп-тур.
«Каӊгырай бер!
Сен хаан-катым деп,
Хаан-катыӊ болурга хаанныӊ кызын 
Ап алгаш, олурбас сен бе?» — деп, 
Бокту-Кириш мону чугаалап-тыр.
Дээр оглу Тевене-Мөге олургаш:
— Даг дегни чидирткен мен,
Далай дегни ижирткен мен,
Сен чүнү чидирткен,
Ижирткен сен, кулугур!—деп олуруп-тур. 
Бокту-Кириш олургаш:
— Бис ийивистиӊ кайывыс 
Адар чүвел?
Үш хаанныӊ чарлыы
Чүү чүвел?— деп олуруп-тур.
Үш хаан олургаш, чугаалашкаш:
«Дээр оглу Тевене-Мөгеден
Эгелеп атсын!» — деп
Мындыг чарлык болган иргин ийин.
Дээр оглу Тевене-Мөге
Демир чазыныӊ кирижин дыӊзыдып,
Холу-биле хоолады шелгилеп,
Дыргаа-биле тыылады согугулап 
Олуруп-тур.
Демир ара чазыныӊ кирижин тырттынып-даа,
Каӊ хожуулазын кезенип-даа олуруп-тур.
Үжен хонуктуӊ нүүрүнде үзүк чок,
Кезенип, тырттынып келген олуруп-тур.
Үстүү сагында сиилип кылган үжен улузу 
Үстүү сагындан упугайндыр улужуп,
Алдыы сагында сиилип кылган алдан улузу 
Алдыы сагындан арыгайндыр улужуп 
Кээп-тирлер эвеспе.
Он чүгүнден он шулбузу 
Алгыржып кээр орта,
Огунуӊ бажындан оду-даа чайыӊайнып,
Кезиниӊ бажындан кезек ыжы буругайнып келип-тир 
Кес тырткан салаазыныӊ бажындан 
Кезек ханы-даа давыгайнып,
Дамдылап келген туруп-тур эвеспе.
Алдыы тепкезинде аргар-кошкары 
Маӊнажып келген,
Шиинге чедир шииледир,
Шаанга чедир шааладыр 
Шеле соп келген туруп-тур.
«Адыг улуу меӊии болзун,
Мөөрей улуу мээӊии болзун!» — дээштиӊ,
Шишпип-шишпип ышкына чоруй 
Салыпкан туруп-тур.
Тос демир көжээни өттүр деггештиӊ,
Чеди тейни өттүр дээп туруп-тур.
Чүс дыттыва бар чыдырда,
Карак чивеш дээриниӊ аразында,
Хан Сайын-Улааты 
Хартыга бооп хуулуп алгаш,
Демир-Мөгениӊ огун шүүрей 
Соп каап-тыр.
Дээр оглу Тевене-Мөгениӊ 
Таалайы таккыгайнып,
Карааныӊ чажы-даа
Давыгайнып келген туруп-тур эвеспе.
 - Мээӊ аткан огум чедер-даа ужурлуг,
Бо мөөрейни алыр-даа ужурлуг мен, 
Кандыызыныӊ хайы-четкери 
Доорартан дозуп каары ол ирги!— деп 
Халактап, хомудап,
Кара черин дескинип 
Туруп каап-тыр.
Ай-Хаан, Хүн-Хаан, Улуг-Эге-Хаан тургаш:
 - Чоп кончуг хомудаар,
Халактаар сен, оол?
Эргээнниӊ кавыны
Ол-ла хире болган-дыр ийин — дижип-тир. 
Бора-Шокар аъттыг Бокту-Кириш дээрзи 
«Мээн адар үлүүм болду!» — дээш,
Чеде халып келген туруп-тур эвеспе.
Чедип келгештиӊ,
Кадыг кара чазыныӊ кирижин дыӊзыдып, 
Холу-биле хоолады соккулап,
Дыргаа-биле тыылады шелгилеп-даа олуруп-тур. 
Даш кылдыр, таккыгайнып турар кылдыр, 
Кирижин дыӊзыдып-даа олуруп-тур.
Каӊ демирден хайып болбас,
Хая-дашка чанып болбас,
Каӊ хожуула огун 
Кара-саар идииниӊ улдуӊунга 
Шалый тыртып-даа олуруп-тур.
Кадыг кара чазыныӊ 
Алдыы тепкезин өрү көжүрүп,
Үстүү тепкезин куду көжүрүп 
Таарып белеткеп олуруп-тур.
Хажык-хыжыын эде тыртып,
Катап-катап шинчилеп олуруп-тур.
Эртен тырткан боду 
Кежээге чедир тырттынып,
Кежээ тырткан боду
Даӊ бажынга чедир тырттынып,
Дал дүъште тырттынган боду 
Кежээге чедир-даа тырттынып
Келген олуруп-тур.
Алдыы сагынга сиилип кылган 
Алдан улузу арыгайндыр улужуп,
Үстүү сагынга сиилип кылган 
Үжен улузу үрүгейндир улужуп,
Он чүгүнден он улузу-даа 
Алгыржып кээп-тирлер.
Огунуӊ бажындан оду-даа 
Чайыӊайнып хып,
Кезиниӊ бажындан кезек ыжы-даа 
Буруӊайнып кээп туруп-тур.
Алдан-чеден сиилип кылган албыс-шулбузу 
Адыр дылы кызаӊайнчып,
Адыр дижи шаараӊайнып келген-дир.
Огун туткан салаазыныӊ бажындан 
Кара ханы дырыгайнып келген олуруп-тур. 
Шиинге чедир шииледи,
Шаанга чедир шаалады 
Соп келген туруп-тур.
«Адыг улуу мээӊии болзун,
Тудуг улуу мээӊии болзун,
Аксымныӊ кежиин чалазын!» — деп 
Алаап-чөрээп-даа олуруп-тур эвеспе.
Тос доскуулдуӊ доозазын өткештиӊ, 
Тевенениӊ үдүн чире деггештиӊ, 
Чиргилчинниг сарыг ховуну кешсин!—деп 
Шишпип тарбыдап олуруп-тур.
Ышкына чоруй сала каапкан-на 
Олуруп-тур эвеспе.
Тос демир көжегени өдүп үнгеш,
Чеди тейни өттүр дээп үнгештиӊ,
Дөртен кара бозаганыӊ дөгерезин 
Үттей дээп үнген туруп-тур.
Чүс дыттыӊ бажын кыргый 
Дээп чоруй барып-тыр.
Хартыганыӊ кашпагайы-биле 
Кара чаӊгыс чочагай-даа дүжүрбейн, 
Бөле-хаара эдектеп туруп-тур.
Тос кара шойнуӊ доозазын 
Чуура дээп чоргускан туруп-тур.
Чүс серге кежи чоорганны 
Өрттендир дээп бадырган чүвеӊ иргин.
Чүс кара киштиӊ дизиин кезе дээрге,
Кара чаӊгызын-даа черге дүжүрбейн 
Сегирип-даа ап-тыр.
Инектиӊ калбак-чарнын чуура деггештиӊ
Төжектиӊ бажында 
Тевенениӊ үдүн чире деггештиӊ,
Аткан огунуӊ сагы
Чиргилчинниг чиӊге баалыктыва ажып чыдырда, 
Карак чивеш дээр аразында 
Хартыганыӊ кашпагайы-биле,
Эзирниӊ дүргени-биле 
Шүүрей-даа соп эккелген туруп-тур 
Бокту-Кириш дээрзи.
Бокту-Кириш тургаштыӊ:
— Бо мөөрей мээӊии шын болур бе,
Меге болур бе — деп чугаалап-тыр эвеспе.
Ай, Хүн-Хаан, Улуг-Эге-Хаан олургаш:
— Шын-дыр, чөп-түр,
Алыры-даа чөптүг-дүр — дижип 
Олургулаан-дырлар.
Үш хонганыныӊ эртенинде 
База-ла ол үш хаанныӊ 
Чарлыы болган турган иргин ийин.
«Чер-дээрниӊ кыдыынга
Ак аастыг ала донгадан тургузуп алыр,
Ала доӊганыӊ аксын 
Чуура адыпкан кижи 
База мөөрейге киржир» — деп 
Мындыг турган иргин ийин.
Улуг-Эге-Хаан дээрзи
Улуг-Кара-Мөгезинге
Хүртүӊ сарыг аъттыг
Ак аастыг ала доӊгазын дергилеткеш,
Чер-дээрниӊ кыдыынга
Тургустурар дээш чоргузупкан иргин.
Бир айныӊ үжен хонуктуг черге,
Чер-дээрниӊ шашпылгазыныӊ бетинге 
Ак аастыг ала доӊгазын 
Аппарып-даа тургузуп каан 
Турган-дыр эвеспе.
«Кымныӊ аткан огу 
Ол ак аастыг ала доӊганы 
Чуура адарын ол 
Улуг Кара-Мөге-даа 
Карак-биле көрүп олурар 
Мындыг чүвези иргин ийин.
Каш чүктүӊ каш мөгелери-даа 
Бир айныӊ үжен хонуунда 
Чер-дээрниӊ кыдыында
Ак аастыг ала доӊганы 
Адып келгештиӊ, чедирип 
Чадап каап турган-дыр.
Аткан октуӊ хөйү
Ара-даа дүжүп турар бооп-тур.
Адактыӊ сөөлү болуп келгеш 
Мындыг-ла турган иргин ийин.
Ай оглу Алдын-Мөге:
«Адар кижи мен!» — деп
Кезенген, тырттынган олуруп берип-тир.
Үш хонуктуӊ иштинде 
Кезенип, тырттынып келген.
Огунуӊ бажындан оду хып,
Эргээниӊ бажындан ханы сыстып •
Кээр орта — салырга,
Ол ак аастыг ала доӊганыӊ 
Тургузуп каан черинге 
Бир хонуктуӊ черинге четпейн 
Барып-тыр эвеспе.
Хүн оглу Хүлер-Мөге-даа
Хүлер чазыныӊ кирижин дыӊзыдып,
  Огун-даа кезени берген олуруп-тур.
Дөрт хонукта тырттынып келирге,
Он чүгүнден он улузу улужуп,
Огунуӊ бажындан оду-даа хып 
Келген иргин ийин.
Он эргээниӊ бажындан 
Кара ханы-даа дырыгайнып 
Дамдылап кээп-тир.
Ышкына чоруй салыптарга,
Ала доӊганыӊ бетинге 
Бир дүшкүктүӊ черинге 
Четпейн барып-тыр.
Улуг-Эге-Хаанныӊ улуг мөгези-даа
Кадыг кара чазын кезенип,
Тырттынып эгелээн иргин ийин.
Тос хонукта тырттынып келирге,
Огунуӊ бажындан оду буругайнып,
Кезиниӊ бажындан кези буругайнып кээп-тир. 
Алдыы сагындан алдан улу улужуп,
Үстүү сагындан үжен улу улужуп кээп-тир. 
Шиинге чедир шииледи,
Шаанга чедир шаалады соп келген.
Эргээниӊ бажындан ханы дырыгайнып келирге, 
Ышкына чоруй шишпий-ле 
Каапкан дээр чүвеӊ иргин.
Чер-дээрниӊ кыдыында 
Ала доӊгага аал коданы хире 
Четпейн барып-тыр.
«Арай-даа тоожок болду» — деп 
Аксын туттунуп чоруй барып-тыр эвеспе.
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге:
«Мен адар мен!»—деп,
Бора-Шокар аъттыг Бокту-Кириш:
«Мен адар мен!» — деп
Орнун былаажып тургулаан иргин.
Ол мөгелерниӊ ындыы чарыында-ла 
Шивишкин кадай кылаштап келген:
 - Эр кижи-ле адыг-тудуг тудар боор,
Херээжок кижи адыг-тудугга
Киржир боор чүве-дир аа — деп туруп-тур. 
Бокту-Кириш тургаштыӊ:
 - Шыны-биле чугаалаар болза,
Шуваганчы кижи аксы чыдывас болза, 
Кевин-херек чок чүвени
Чүге чугаалаар — деп туруп-тур.
 - Шында-даа мону көөр болза эки-дир,
Чүвени канчап билирил!—деп,
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге 
База-ла киржи берген туруп-тур.
Эр кижи биле херээжен кижиниӊ 
Дүрзү шырайын көөр ышкажыгай,
Катканыӊныӊ бажы,
Карааӊ согур бе, кулугур — деп-тир Бокту-Кириш.
 - Эжен-Хаанныӊ чүс арыг ак сөөктүг,
Эът мага-боттуг
Эрлик эрес эри-дир мен — дээш,
Шуваганчыны күстүктүр идиптерге,
Шуваганчы коргуп-даа, хойдугуп-даа 
Аалындыва ырбаӊайнып чоруй барып-тыр эвеспе.
 Бокту-Кириш олургаш,
Чугаалап олуруп-тур эвеспе:
 - Сен адар чүвс болза,
Адып-ла турар сен ыйнаан, оол.
Дээр оглу Тевене-Мөге тургаштыӊ:
Чеден тепкелиг демир чазыныӊ кирижин 
Дыӊзыдып олуруп-тур.
Каӊ демир хожуулазын
Тырттынып-даа, кезенип-даа
Олуруп-тур эвеспе.
Бокту-Кириш-даа Хан Сайын-Улаатыга
Чугаалап туруп-тур:
— Чер-дээрниӊ кыдыынга баргаштыӊ,
Куу хой мыяа бооп 
Хуулуп чыдып алгаштыӊ,
Тевене-Кара-Мөгениӊ 
Аткан огунуӊ сагын арада 
Шүүрей тыртып кааптар сен — деп,
Мону чугаалаан иргин ийин.
Чер-дээрниӊ кыдыындыва 
Карак чивеш дээр аразында 
Халыдып чеде бергеш,
Чеди чыл болган 
Куу хой мыяа бооп 
Хуулуп чыдып ап-тыр Хан Сайын-Улааты.
Бир айныӊ үжен хонуунда кезенип,
Тырттынып келген туруп-тур
Тевене-Кара-Мөге.
Алдыы сагында сиилип кылган
Алдан улузу алдыы сагындан улужуп,
Үстүү сагында сиилип кылган
Үжен улузу үстүү сагындан улужуп-даа
Кээп-тир эвеспе.
Алдыы тепкезинге сиилип кылган
Алдан-чеден шулбузу алгыржып,
Адыр дылы кызаӊайнып,
Адыр дижи шаараӊайнып келген 
Мындыг тургулаан туруп-турлар.
Огунуӊ бажындан оду-даа 
Чайыӊайнып хып кээп-тир,
Кезиниӊ бажындан кезек ыжы-даа 
Буруӊайнып кээп-тир.
Шиинге чедир шигжейтир,
Шаанга чедир шагжайтыр 
Тырттынып келген-не олуруп-тур эвеспе.
«Ала доӊганыӊ аксын часпайн дегзин!» — дээш,
Шишпий соккаш, ышкына чоруй 
Сала каапкан-на туруп-тур.
Чер-дээрниӊ кыдыындыва 
Аткан огунуӊ сагы-даа 
Тыыгайнып бар чыдырда 
Хан Сайын-Улааты арадан 
Хартыгадан кашпагайы-биле 
Шүүрей соп каапкан туруп-тур эвеспе.
Карак чивеш дээр аразында 
Хан Сайын-Улааты 
Чер-дээрниӊ кыдыындыва 
Халый берген туруп-тур эвеспе.
Демир оглу Тевене-Кара-Мөге тургаштыӊ:
— Таанда-ла чөгенчиг болган 
Кижи-дир мен — деп,
Таалайын дазыладып,
Кылаштап сала берип-тир.
 - Мээӊ ээлчээм болду ыйнаан —дээштиӊ, 
Бокту-Кириш орун дужунга 
Халдып кел'ен туруп-тур эвеспе аан.
Кадыг кара чазыныӊ кирижин 
Дыӊзыдып туруп-тур эвеспе.
Дыргаа-биле тыылады соккулап,
Холу-биле хоолады соккулап көөрге, 
Даш-биле дөмей-ле 
Таккыгайнып турар 
Мындыг-ла бооп-тур эвеспе аан.
Чалым-хаяга эмирилбес,
Чарт сөөкке чалынмас,
Каӊ хожуула огун кезенип,
Тырттынып эгелей берип-тир эвеспе аан. 
Үжен хонуктуӊ иштинде 
Тырттынып-даа, кезенип-даа кээп-тир эвеспе. 
Үстүү сагындан үжен улузу 
Улужуп кээп-тир эвеспе,
Огунуӊ бажындан оду-даа 
Хып келир орта,
Кезиниӊ бажындан кезек ыжы 
Буругайнып келген туруп-тур эвеспе. 
Тепкезинде сиилип кылган 
Те-чуӊмазы дешкилежип кээп-тир.
Адаккы тепкезинде сиилип кылган 
Алдан-чеден албыс-шулбус-даа 
Алгыржып кээп-тир эвеспе.
Азыг диштери шаараӊнаан,
Адыр дылдары кызаӊнаан 
Мындыг туруп-турлар.
Ок, ча туткан оӊ салаазындан 
Кара ханы-даа давыгайнып,
Дамдылап кээп-тир.
«Чер-дээрниӊ кыдыында 
Ала доӊганыӊ аксын 
Чуура дегзин!» — дээш,
Шишпий тырткаштыӊ,
Ышкына чоруй сала кааптарга,
Чер-дээрниӊ кыдыында
Ала доӊганы хүл-ыйбаландыр
Чуура дээп бадырган-даа туруп-тур.
Аткан огунуӊ сагы 
Алдыы орандыва кирип чыдырда 
Карак чивеш дээриниӊ аразында 
Шүүрей-даа соп эккелген чүвези иргин.
 - Чаа, бо мөөрей мээӊии болуру 
Шынныг ирги бе, хаан-дээргилер?—деп, 
Бокту-Кириш айтырып олуруп-тур эвеспе.
 - Силерниӊ алырыӊар шынныг-дыр—деп 
Чөшпээрежип олуруп-турлар эвеспе.
Үш хонганыныӊ эртенинде база-ла 
Үш улуг хаанныӊ чарлыы үнген 
Туруп-тур эвеспе.
«Ам эртен улуг хүреш эгелээр!» — деп 
Мындыг-ла туруп турган иргин ийин.
Бо улуг хүрешке шүглүп үнген кижи болза; 
Хаанныӊ эӊ сөөлгү 
Улуг мөөрейин алыр ужурлуг — деп 
Мындыг чарлык болган иргин ийин.
Бир-ле хүн ол Улуг-Эге-Хаанныӊ 
Албатызыныӊ аразында 
Шинчээчи шивишкин кадай 
Улуг-Эге-Хаанныӊ мурнунга-даа 
Чеде берген туруп-тур эвеспе.
Хаан олургаштыӊ:
 - Чээ, чүү болду, шуваганчы?— деп туруп-тур.
 - Хаан силерден бир чүве айтырайн,
Айтырып болур бе?— деп олуруп-тур.
Хаан-даа кижи, карачал-даа кижи 
Дөмей-ле болгай,
Айтырбайн канчаар — деп олуруп-тур.
 - Ындыг болза бо силерниӊ 
Адыг-тудууӊарны ап турар кижи 
Бокту-Кириш дээрзи 
Херээжен кижи болур чорду,
Ону чүге шинчилеп көрбес силер?— деп 
Олуруп-тур.
- Херээжен кижиден сал үнүп келген 
Деп чүвени каяа көрген сен?
Дембээреп тений бердиӊ, шуваганчы!—деп 
Олуруп-тур Улуг-Эге-Хаан.
 - Мен өскээр шинчилээн болдум бизе,
Аргактыг алды моюннуг
Кара бажымны хаан силерниӊ 
Мурнуӊарга салып бээр мен —деп 
Олуруп-тур.
 - Чаа, силер-даа ажылыӊарны,
Ижиӊерни кылыӊар,
Бис-даа ону көөр бис — деп 
Олуруп каап-тыр хаан.
Улуг-Эге-Хаан олургаш,
Ай, Хүн-Хаанны чалап эккелген 
Олуруп-тур эвеспе.
 - Бистиӊ бо шинчээчи шуваганчы 
Чүвени эндевес душтуруптар 
Чүве ийин, оолдар,
Бистиӊ бо адыг-тудугжувусту ап турар 
Бокту-Кириш дээрзи 
Херээжен кижи дээр чүве-дир. 
Мону кандыг янзы-биле 
Шинчилеп көөрүл, оолдар — деп
Улуг-Эге-Хаан чугаалап олуруп-тур.
 - Бир эвес ол кижи
Херээжен кижи болур ужурлуг чүве болза,
Улуг чурттуӊ ат-сывынга 
Кончуг багай болур чүве-дир — деп 
Ай-Хаан чугаалап олуруп-тур.
Хүн-Хаан олургаштыӊ:
 - Ындыг болза тозан аът долганып четпес 
Докулчак ак өргээден тиктирер - деп олуруп-тур. 
Ол өгнүӊ бээр чарыынга 
Бир дөмей назылыг уруглардан олуртур,
Ол уругларга идик-хеп хамык чүве 
Быштырып, даарадыр апаар,
Бир чарыында оолдарга ча-согун 
Чазадыр апаар эвеспе.
Бир эвес эр кижи болза,
Оолдарже чайгылар.
Бир эвес херээжен кижи болза,
Уругларныӊ аразынче
Чайгылар ужурлуг — деп олуруп-тур.
Үш хаан-даа чугаалажып,
Сүмележип алгаштыӊ,
Тозан аът долганып четпес 
Докулчак ак өргээни-даа 
Тиктирип туруп-тур.
Ооӊ шижинге паш аяк кылыр улусту 
Таарып-даа, белеткеп туруп-тур. 
Аъшты-чемни-даа белеткээн,
Эътти-чагны-даа хайындырган 
Мындыг-ла туруп-турлар.
Улуг өгнүӊ бир чарыынга 
Дөртен хире оолдарны,
Бир чарыынга дөртен хире кыстарны 
Олуртуп туруп-тур.
Олурткаштыӊ, уругларга идик быштырып-даа, 
Тон-хеп-даа даарадып эгелээн 
Мындыг-ла туруп-тур.
Оолдарга ча-согун, мал-маган-даа чазаткан 
Мындыг-ла турган иргин ийин.
Улуг-Эге-Хаан дээрзи 
Бокту-Киришти-ле кел деп чалаткан 
Мындыг-ла бооп-тур эвеспе.
Хаанныӊ улуг чаагай өргээзинге 
Кире бергештиӊ,
Хаанныӊ мурнунга-даа
Сөгүрүп каггаштыӊ олуруп ап-тыр.
— Чаа, күдээ, бөгүн дөө ак өгнүӊ иштинде 
Оолдар, уругларныӊ аразынга 
Ойнап хүнзеп көр,
Чүге чалгаарап турар сен?—деп-тир.
 - Оолдар, кыстар чыылган чер 
Оюн-каткылыг-ла болгай,
Барбайн канчаар, хаан-катым — деп 
Олуруп-тур Бокту-Кириш.
— Мен база барып шайлаар кижи мен, 
Сооӊардан чеде бээр мен — деп 
Чугаалап олуруп-тур хаан-авыгай. 
Бокту-Кириш-даа 
Доӊ черни довуундан базып,
Кадыг черни кажыындан базып,
Үне-даа халыда берип-тир.
Оолдар, кыстар чыылган 
Ак өгдүве-ле кылаштап 
Бадып каан мындыг-ла туруп-тур. 
Хаан-авыгай соондан база үнгештиӊ,
Кылаштап чоруп олуруп-тур.
Бокту-Кириштиӊ соондан 
Хаан-авыгай ак өгнүӊ эжиинге 
Чедип келген туруп-тур.
 - Кирип моорлап көрүӊер,
Күдээ-хүреген — деп туруп-тур хаан.
 - Улуг кижи силер мурнай кирип көрүӊер —деп 
Бокту-Кириш оруун чайлай дүжүп-түр.
Хаан-авыгай мурнай кирген,
Бокту-Кириш соондан кирип келген.
Бир чарыында дөртен оол,
Бир чарыында дөртен кыс
Бир диг-биле тура-ла халышкан туруп-тур.
Хаан-даа кылаштаан ояар,
Дөр бажында-ла барган олуруп-тур.
Бокту-Кириш-даа арай-ла
Уругларныӊ талазындыва кадыды көргештиӊ,
Оолдарныӊ аразынга
Олура дүшкен мындыг-ла туруп-тур.
— Бо согуннуӊ чазап кааныныӊ 
Багай ден чүвезин,
Бо согунну чазап кааны 
Мүн-не чүгээр чүве-дир — деп 
Көрүп олуруп-тур.
Хаан-авыгай ол орта 
Өгнүӊ бир чарыында 
Дөртен оолду игилдеткен,
Хомустаткан туруп-тур,
Бир чарыында дөртен кысты 
Ырлаткан мындыг-ла олуруп-тур.
Дөртен оолду хөөмейлеп, каргыраалап, сыгыттап көрүӊер — деп
Мындыг чарлык бооп-тур.
Оолдарныӊ аразында каргыраалаар,
Хөөмейлээри-даа бар,
Ону шыдавазы-даа бар 
Мындыг-ла бооп-тур.
Улуг-Эге-Хаан олургаштыӊ:
— Күдээвистиӊ Бокту-Кириштиӊ
Каргыраа, хөөмейин дыӊнаар-дыр — деп'
Олуруп-тур.
Бокту-Кириш дээрзи
Хан далай болган каргыраазын 
Каргыраалап олуруп-тур.
Муӊгак кижилер буугуп ыглап,
Дулгуяк кадайлар уярап ыглажып,
Дуӊгуш бе кударап-сырыннап,
Хан сидиин сидиктеп туруп-тур.
Бир айныӊ үжен хонуунда ырлап 
Хөөмейлеп, каргыраалап кээрге, 
Бокту-Кириштиӊ боску дам барган туруп-тур. 
Амытан чону-даа ажылын кылбас,
Малын кадарбас,
Бокту-Кириштиӊ аян-соодун 
Дыӊнап туруп бергеннер иргин.
Хаан олургаштыӊ:
 - Ам дыӊнадым, күдээ-хүреген — деп,
Оглу, кызын-даа тарадып чоргузупкан иргин
 - Херээжен кижи шак ындыг
Аянныг, сырынныг кылдыр ырлап, хөглээш,
Хөөмейлеп чораанын
Каяа көрген сен, кулугур!—деп,
Шинчээчи шуваганчыны 
Ирт кежи негейни бурулады 
Шывыктап чоргузуп-тур.
Ай, Хүн-Хаан, Улуг-Эге-Хаан-даа 
«Хүреш ам эртен эгелээр чүве» — деп 
Улуг чарын дыӊнаткан туруп-тур эвеспе.
Дөрт чүс бежен мөгени-ле 
Девидип үндүрер —деп 
Белеткеп турлар эвеспе.
Дөрт чүс бежен мөге 
Содак-шудаан ыгый-дыгый кеттинип, 
Белеткени-ле берип-тирлер.
Улуг сарыг ховунуӊ бажынга 
Доозазы-ла четкилей бергилээн,
Доозазы дистинчир олургулапкан иргин.
Дөрт чүс бежен мөгени 
«Девип үнүӊер!» — деп,
Улуг-Эге-Хаанныӊ улуг мөгези-даа 
Баштап үндүрүп келген туруп-тур.
Дөрт чүс бежен мөге
Карак четпес узун сарыг ховунуӊ бажындан 
Эвип-девип үнгүлээн туруп-тур.
Кара черниӊ довураа 
Дээринге-даа тырлып үнген,
Дээрниӊ булуду 
Черинге-даа дүжүп баткан 
Мындыг туруп-турлар.
Дөрт чүс бежен мөге девип-девип,
Улуг сарыг ховунуӊ ужу-бажында 
Үстүп-даа сала берген 
Мындыг турган иргин ийин.
Бир айныӊ үжен хонуунда 
Хүрежип-даа туруп-тур эвеспе.
Эӊ сөөлүнде тос чүктүӊ тос экерлери
Шүглүп келген мындыг-ла туруп-турлар. 
Тос экер мөгени-даа ол орта 
Улуг-Эге-Хаандан чарлык болган 
«Болар-даа дыштанып алзын!»— деп 
Мындыг бооп-тур эвеспе.
«Бора-Шокар аъттыг Бокту-Киришти 
Сооттунуп ал, белеткенип ал» — деп кааш 
Турган иргин ийин үш хаан.
Бокту-Кириш дээрзи
Аъдыныӊ чанынга чүгүрүп келгештиӊ
Чугаалап туруп-тур:
 - Мынча мөөрейге алдырбайн 
Шүглүп келген ийик мен,
Ам-на ат болдум,
Канчап-ла хүрежир ирги мен,
Иемниӊ төрүп берген
Ийи эмиимни канчаар ирги мен?—деп-тир.
 Бора-Шокар аъды тургаштыӊ:
 - Кижи муӊчулар-мугуртаар 
Чүве ол боор бе,
Ажыргы чарыкы аржымактыӊ иштинде 
Аржаӊ-коржаӊ оът бар,
Шак оон чаавыт — деп-тир.
Аржымааныӊ иштинден 
Аржан-коржаӊ оъдун уштуп алгаш, 
Эмиинге чааптарга,
Эртенге чедирбейн 
Чүү-даа чок сиӊип каап-тыр 
Эр кижи ышкаш кылдыр.
 - Бокту-Киришти соодуӊар!—деп
 Бетии күрүден бежен кижини,
Алдыы күрүден алдан кижини 
Үндүрүп чоргузуп турган хаан.
Бетии күрүнүӊ бежен мөгези,
Алдыы күрүнүӊ алдан мөгези баргаштыӊ,
Улуг кара ховунуӊ дал ортузунга 
Хорум даш-даа төп алган,
Ооӊ кырынга Бокту-Киришти-даа
Соодуп-даа, чыттырып-даа туруп-турлар.
Үш хонукта сооттунуп кээрге,
Эртенниӊ-не бир аяк ишти
Кара шайны ижиртип,
Бир аяк ишти хире
Арган эът-биле чемгерер
Мындыг-ла турар бооп-тур эвеспе аан.
Курут дег кадып-даа келген,
Курбулчуннай сооттунуп-даа келген 
Чыдып-тыр Бокту-Кириш.
Бир-ле хүн бетии чарыындан 
Бежен мөгезин чоргузуп,
Алдыы чарыындан алдан мөгезин чоргузуп,
Хаан-авыгай:
«Бокту-Кириштиӊ содак-шудаан кедириӊер,
Кежегезин дааӊар!» — деп туруп-тур.
Бетинден бежен мөге келгештиӊ,
Артындан алдан мөге баргаштыӊ,
Бокту-Киришти содак-шудааӊар 
Кеттинип көрүӊер!—деп туруп-турлар.
Бокту-Кириш тура халааштыӊ,
Бора-Шокар аъдыныӊ чанынга 
Маӊнап чеде берген-не туруп-тур.
Аъдынын ажыргы чарыкы ачымааныӊ иштинден 
Содак-шудаан ушта соп ап-даа 
Туруп-тур эвеспе.
Узун сарыг ховунуӊ ортузунга 
Чүгүрүп чедип келгештиӊ,
Алдыы оранныӊ алдан эки эринге 
Адап туруп даараан 
Арылыг чаагай содак-шудаан 
Ыгый-дыгый кеттинип тур.
Сезен буурнуӊ кежи-биле 
Сестип туруп даараан 
Сезиглиг чаагай сериин 
Содак-шудаан ыгый-дыгый 
Кеттинип туруп-тур эвеспе.
Бетии чарыындан бежен мөгези 
Келгештиӊ девидип,
Артыы чарыындан алдан мөгези 
Келгештиӊ девидип,
Салып-ла үндүрүп турлар.
— Мөге шылады, мөге шылады!
Мөгеӊер кайыл, салыӊар!— деп 
Мөгелери-даа кыйгы салып
Турган иргин ийин.
Дал дүъш хиреде,
Чиге мурнуу талазындан 
Улуг даг көжүп чоруп олурган,
Даг оглу Даг-Мөге дээрзи ол чүве-дир.
 - Даг деп чүве даг черинге,
Тей деп чүве тей черинге турар,
Кижи-биле даг хүрежип чораанын 
Кым көргенил?— деп чугаалааштыӊ 
Бокту-Кириш дээрзи,
Хартыганыӊ кашпагайы-биле,
Эзир куштуӊ дүргени-биле
Халып баргаштыӊ,
Карак чивеш дээриниӊ аразында 
Сегиржип-ле алган чүвези иргин ийин.
Кара черниӊ довураан тырылдыр,
Дээрниӊ сылдызын черинге дүжүр 
Тудушкан мындыг-ла туруп-турлар.
Хорадавас боду хорадап,
Ажынмас боду ажынып келгеш Бокту-Кириш:
«Бо оранда Даг-Мөге деп чүве 
Адыг-тудуг хүрешке киржип чоруур,
Соӊгу ачы-үреде даг, тейден 
Чүве болзун!» — деп 
Чүк-чүгүндүве буза-чаза 
Чажыпкан-дыр эвеспе.
Соӊгу ачы-үрениӊ мал-маганы
Оъттаар-даа мынчаар бүткен чүвези иргин ийин.
Карак четпес кара ховуну өрү
Бокту-Кириш девип-даа
Өскеп олуруп-тур эвеспе.
 - Ам мендиве салыр 
Мөгеӊер кайыл,
Дүрген эккелиӊер!
Тутканнай тудар кижи мен — деп 
Кый салып тур.
Те-Кара деп мөгени-даа
Девидип келген мындыг туруп-турлар эвеспе.
Бокту-Кириш дээрзи-даа
Хартыганыӊ кашпагайы-биле
Эзир куштуӊ дүргени-биле халып баргаштыӊ,
Те-Кара-Мөгениӊ мыйызындан
Барып сегирип алган туруп-тур эвеспе
Бокту-Кириш дээрзи.
Те-Кара-Мөгениӊ мыйызын 
Кертийтир, үзүлдүр, эзилдир 
Тудуп кээп-тир.
Ажынмас боду ажынып,
Хорадавас боду хорадап келгештиӊ,
Те-Кара-Мөгени дээрниӊ хиндиинге чедир көдүрүп-көдүрүп, 
Кара черинге кээп-даа дүжүрген 
Мындыг-ла туруп-тур эвеспе аан.
Сай сөөгүн саналдыр,
Эът-сөөгүн эзилдир 
Тепсеп каапкан 
Мындыг-ла туруп-тур.
«Соӊгу ачы-үрениӊ албатызы
Адып чип чоруур
Тежик деп амытан бооп бүтсүн!
Эки эрниӊ артыын үспес чүве дээн» — деп 
Артыын камнап арттырып туруп-тур.
Бокту-Кириштиӊ туткан холунуӊ изи 
Тениӊ мыйызынга-даа 
Арткан чүвеӊ иргин ийин.
Бокту-Кириш-даа девидеп алгаш,
Хаанныӊ аалыныӊ бетинге 
Чедип келген мындыг туруп-тур.
«Ам мөгеӊер кайыл,
Салыр силер бе,
Салбас силер бе?»— деп 
Мону-ла чугаалаан.
 - Мал деп чүве болза чыдынныг,
Кижи деп чүве болза дыштыг 
Болгай, оол, дыштанып ал — деп,
Улуг-Эге-Хаандан чарлык бооп-тур.
Бокту-Кириш-даа дыштанып-даа эгелээн.
Бир айныӊ үжен хонуу эрткен 
Мындыг туруп-тур.
Бир хүн биеэки ол шинчээчи шуваганчы кадай
Үш хаанныӊ мурнунга
Кылаштап чедип келген туруп-тур.
 - Бокту-Киришти шинчилеп көөрүмге,
Черле херээжен кижи болгаш
Турар чүве-дир.
Ону безин ылгап билбес,
Чөгенчииӊерни!—деп олуруп-тур.
 - Херээжен кижи болза,
Эмиглиг-ле ыйнаан. 

Девидип үндүрген мөгелерни
Айтыргылап көөр-дүр — дижип олургулап-тыр.
Бетии күрүден Бокту-Киришти 
Девидип үндүрген бежен мөгени эккелгеш,
Айтырып туруп-турлар,
 - Бокту-Киришти силер 
Девидип үндүрүп турдуӊар,
Херээжен кижи-дир бе,
Эр кижи-дир бе?— деп 
Үш хаан айтырып турлар.
 - Эр-ле кижи чоржук 
Эр кижини эр дивейн
Чүү дээрил!—дижип олуруп-турлар.
 - Херээжен кижи болза,
Эмии-даа иле-ле ыйнаан!—дижип турлар.
«Ындыг-даа болза канчап билир» — дээш,
Бокту-Киришти Ай, Хүн-Хаан ийи 
Өргээзинге чалап туруп-турлар.
Ай-Хаан-даа, Хүн-Хаан-даа Бокту-Киришти
Эътеткен, шайлаткан, хүндүлээн,
Ямбылаан туруп-турлар.
Ийи хаан олургаш:
 - Бис ийиге ийи шиштен 
Чазап бер, оол,
Эът шиштеп чиир херек чүве — деп олуруп-тур.
 - Чаа, чазап көргей-ле мен — дээш,
Бокту-Кириш үне-ле халаан туруп-тур эвеспе.
Бора-Шокар аъдынга чүгүрүп келгештиӊ:
 - Ат-ла болдум, халап-ла болдум,
Ам мени херээжен кижи деп 
Эскерип каар дей берди,
Эът шиштеп чиир шиштен 
Чазап эккел!—дидир,
Ай, Хүн-Хаанга ийи шиш херек чүве-дир — деп олуруп-тур. 
Бора-Шокары тургаштыӊ:
 - Кандыг-даа чок дээн шевер кижи шишти 
Чевен кылдыр чонуп чазаар ужурлуг.
Шаандагы Бокту-Кириш акыӊныӊ
Аӊ эъди шиштээр шижи бо-дур — дээш,
Хаайыныӊ иштинден ийи-даа кончуг 
Чоон шишти үндүр былгырып берип-тир.
 - Ийи шижиӊни чеӊнеп алгаш,
Талдан тудуп алгаш,
Шак ону чонган кижи бооп,

Эмгежок чоӊгудан үндүр чонуп-чонуп 
Ийи хаанга аппарып бээр сен —дээн-дир. 
Ийи шишти чеӊнеп алгаштыӊ 
Ай, Хүн-Хаанныӊ чанынга 
Чедип келгештиӊ:
 - Шижиӊер чазап берейн,
Талдан эккеп бериӊер,
Хаан-дээргилер — дээн-дир.
Ийи суук хадыӊны эккелдирип берген 
Туруп-тур эвеспе.
- Хадыӊ-биле кым дээшкин 
Чонуп чораан боор,
Хадыӊ болза дошкун ыяш-тыр — деп 
Маргыжып олуруп-тур.
 - Тал-даа болза, дөмей-ле ыйнаан 
Ыяш-биле ыяш дөмей-ле ыйнаан
Ында чүү боор, оол — дижип олуруп-тур. 
Ийи суук кургаг талды 
Эккеп-даа берип-тир эвеспе.
Ийи суук талын тудуп алгаш,
Чазай тудуп олуруп-тур эвеспе. 
Карак-кулак чивеш дээриниӊ аразында 
Чеӊнеп алган ийи шижин солуп алгаш, 
«Бо-дур» — дээштиӊ ийи хаанныӊ 
Мурнундува октап берген иргин. 
Бокту-Кириш үне бээрге,
Ийи хаан-даа шишти 
Шинчип көрүп олурарга,
Езулуг-ла шын чонган бооп-тур. 
«Кандыг-даа шевер кижи шишти 
Чевен чонар чүве» — дээн деп, 
Каттыржып олуруп-турлар.
Ай, Хүн-Хаан ийи шишти ап алгаш-даа,
Богданыӊ бора иртиниӊ 
Ийи будун шиштеп олурганнар иргин.
Шиштеп, быжырып чип алгаштын,
Ийи шижин-даа ол черинге каапкаш,
Үнгүлей берип-тир.
Бокту-Кириш даштыгаа үнүп келгеш,
Кылаштап турарга,
Бора-Шокар аъды бодундува
Имнеп туруп-тур.
Аъдынын чанынга чеде бээрге,
«Чүү болдуӊ, ажырбадыӊ бе?»— деп
Айтырып туруп-тур эвеспе.
«Кандыг-даа чүве болбады
Алдырбадым»— деп чугаалап туруп-тур.
«Ийи шижиӊ канчалды?» — деп,
Аъды айтырып-тыр.
«Хааннар эът шиштеп чээш,
Октапкан чыдар-ла чорду» — деп
Чугаалап туруп-тур.
«Ону каап болбас ужурлуг,
Акыӊныӊ, эдилеп чораан эди 
Болур ужурлуг, барып эккел,
Карактыг чүвеге көргүспе»— деп-тир.
Ай-Хаанныӊ өөнге каапкан
Ийи шижинге чүгүрүп чеде бергештиӊ,
Карактыг чүве көрбээнде 
Чеӊней каапкаш,
Аъдынга чүгүрүп кээп-тир.
Ажыргы чарыкы аржымаан 
Үжеп чыдырда, аъды чугаалап-тыр.
«Хаайымныӊ үдүн өрү сувут» — дээн-дир.
Хаайыныӊ үдүндүве суп-даа 
Киирипкен иргин.
Ай-Хаандан, Хүн-Хаандан шинчээчи шивишкинни
Кел деп кыйгырткан 
Мындыг-ла туруп-тур эвеспе.
Ай, Хүн, Улуг-Хаан тургаштыӊ:
—     Шынап-ла 
Эжен-Хаанныӊ 
Чүс ак сөөктүг эки эрес экер эрин
Херээжен кижи деп турар,
Сээн мооӊ-даа ёзулуг-ла
Буруулуг бузуттуг херек-тир —деп турган иргин. 
Шивишкин олургаштыӊ:
—     Шын сөглээн кижээ кижи өштүг,
Шывык туткан кижээ ыт өштүг 
Чүве дээн, шынын силерге
Айыткаан мен ийин, хаан дээргилер —деп
Олуруп-тур эвеспе.
—     Авыяастыг аксыӊ-биле
Амытан чон төөретпе, шуваганчы — дээш,
Дөӊмээниӊ эъдин дөрт илиг
Чара шаап үндүр ойладып тур Улуг-Хаан.
—     Эртине дег үш кызыӊарны
Эр кижиге бээриӊер,
Эшпи кижээ бээриӊер
Меӊээ кандыг херек боор — деп үне берген-дир.
Үш хонганыныӊ эртенинде
Үш хаан база-ла
Чарлык-ла дыӊнаткан туруп-тур.
Бокту-Киришти ол орта 
«Содак-шудааӊ кедер сен,
Хүрежир сен,
Дериттинип белеткенип ал!» — деп турлар.
Бокту-Кириш дээрзи
Алдан буурнуӊ кежи-биле
Аштып туруп даараан
Арылыг чаагай содак-шудаан
Агый-дыгый тырттынып кеттинип,
Сезен буурнуӊ кежи-биле
Сестип туруп даараан
Сериин чаагай содак-шудаан
Ыгый-дыгый, ине-тевене-даа
Кирбес кылдыр тырттынып туруп-тур.
Бокту-Кириш-даа ол орта
Улуг кара кежегезин
Дагдынып-даа, шүгдүнүп-даа олуруп-тур.
Улуг сарыг ховуну куду-даа 
Самнап девип-ле баткан,
Аксынга четкештиӊ, адаан өрү-даа 
Девип-даа өскеп оруп-тур эвеспе.
Хорум ээзи Хола-Мөге дээрзи
Бо-ла карак-кулак чок
Девидип, халыдып чоруп олуруп-тур.
Ийи чүктүӊ ийи экер эри
Карак четпес кара ховунуӊ дал ортузунга
Сегиржип-ле ап-тырлар эвеспе.
«Бо үеде Хола-Мөге бооп 
Адаттырып турар сен.
Соӊгу ачы-үреде амытанныӊ 
Черден тып алыр 
Хола деп чүвезиниӊ 
Үрезини болур сен!» — дээш,
Үзе соккаш, чүк-чүктүве 
Чажыпкан чүвеӊ иргин.
Узун сарыг ховунуӊ аксындан 
Девип өскээштиӊ,
Бажынга үндүр девип кээп-тир 
Бокту-Кириш дээрзи.
Ол ховунуӊ бажынга келгеш:
— Мөгеӊер кайыл, салыр болза салыӊар!—деп 
Кый салып туруп-тур.
Чер ээзи Чес-Кара-Мөге
Черниӊ довураан дээрде үндүр тепкен,
Дээрниӊ сылдызын черде дүжүр тепкен,
Бо-ла эвип-девип чоруп олуруп-тур.
Бокту-Кириш карак чивеш дээр аразында
Хартыганыӊ кашпагайы-биле,
Эзир куштуӊ дүргени-биле
Кылыйтып келгештиӊ,
Чан аразындан сегиргештиӊ,
Ай, Хүннүӊ караан дуй,
Азар дээрниӊ хиндииндиве көдүрүп
Үндүрген туруп-тур.
«Соӊгу ачы-үрениӊ албатызы 
Черден тывар чес деп 
Эртинези болзун!» — дээш,
Ол орта үзе-чаза соккаштыӊ,
Делегейниӊ чүк-чүгүндүве чажыпкан-дыр.
Бокту-Кириш дээрзи база-ла
Эвип-девип келгеш, база:
«Ам мөгеӊер кайыл,
Бар болза салыӊар!» — деп
Көк дээрни кыӊ кылдыр 
Кый салып тур.
Көжээ-Кара-Мөге деп мөге-даа
Ковайныӊ ховузундан бо-ла
Кылыйтып олуруп-тур.
«Көк көжээ деп чүве,
Хая деп чүве
Кижи-биле хүрежип чораанын
Мен черле көрбээн кижи мен.
Көжээ деп чүве
Хову черинге турар ужурлуг» — дээш,
Аткан ок дег аттыгып,
Иттигип баргаштыӊ,
Бокту-Кириш дал ортузундан-даа
Сый теп бадырыпкан туруп-тур эвеспе.
«Бо үеде артында көжээ деп чүве 
Хүрешке киржип чоруур болу берген,
Соӊгу ачы-үреде ному чок 
Кара номнуг кижилерниӊ 
Чүзүглеп чоруур көк көжээ дажы болзун,
Шөлдүӊ шөлүнге, ховунуӊ ховузунга
Мал-маган баглаар 
Бичии көжээжиктер болзун!» — деп
Чажып чоргузупкан иргин ийин.
Бокту-Кириш дээрзи.
Үш хаанныӊ, аал-ораныныӊ чанынга
Девип-даа чедип келген туруп-тур.
«Эъди-кежиӊни соодуп,
Эът мага-бодуӊну дышкарып ал, Бокту-Кириш» — деп,
Улуг-Эге-Хаан айыткал болуп-тур.
Бокту-Кириш ол орта эъди-кежин соодуп,
Эът мага-бодун дышкарып 
Олуруп берип-тир.
Бир айныӊ үжен хонуунда,
Ийи айныӊ алдан хонуунда 
Дышкарып келген-даа 
Мындыг-ла туруп-тур.
Бир хүн-не Ай, Хүн-Хаандан,
Бокту-Киришти содак-шудааӊ кеттин — деп
Мындыг-ла дыӊнадып кээп-тир.
Бокту-Кириш алдан буурнуӊ кежи-биле
Аштып туруп даараан
Арылыг адак-шудаан
Ыгый-дыгый кеттинип,
Сезен буурнуӊ кежи-биле
Сестип туруп даараан
Сериин чаагай содак-шудаан
Ыгый-дыгый, ине-тевене-даа
Кирбес кылдыр кеттинип туруп-тур.
Содак-шудаа дөӊмек дөске чедир
Мугур сөөм кирбестеп туруп-тур.
Өрү чүгүргеш, өл моӊун,
Куду чүгүргеш, кургаг моӊун 
Кезе шаап ап-тыр.
Дөӊмээниӊ дөӊ эъдин 
Ийи моӊу-биле
Ханын-чинин дырылады хап-соп тургаш,
Содак-шудаан кеттинип ап-тыр.
Бокту-Кириш карак четпес кара ховузунга
Барып девип-самнап
Туруп берип-тир эвеспе.
Кара ховуну куду самнап,
Девип бадып олурарга,
Чер ээзи Челбиге куу шулбу
Бо-ла кулбуртуп халыдып 
Чоруп олуруп-тур.
Чер ээзи Челбиге куу шулбу
Бокту-Киришти кээп сегирип ап-тыр эвеспе
Бокту-Кириш хартыганыӊ кашпагайы-биле
Эзир куштуӊ дүргени-биле
Ушта халый бергеш,
Ыӊай бооп каап-тыр.
Ол кара ховунуӊ соӊгу чүгүнге чедир девээш,
Бокту-Кириш-даа хая башкарлып келгеш,
Девип олуруп-тур.
Бора-Шокар аъды-даа дужунда 
Бодундува имнеп туруп-тур эвеспе.
Бора-Шокарныӊ чанынга-даа 
Девип-самнап чеде бээрге:
«Кара саар идииӊниӊ улдуӊунуӊ иштинде
Каӊ болат кестииӊни 
Кежегеӊниӊ аразынга 
Шылый идивит» — деп-тир эвеспе.
Кара саар идииниӊ улдуӊунуӊ иштинде
Каӊ болат кестиин
Кежегезиниӊ аразынга
Шылый идип алгаш,
Кара ховуну куду 
Бокту-Кириш дээрзи 
Девип бадып каап-тыр.
Узун кара ховунуӊ дал ортузунга
Буга дег хыйыртажып,
Буура дег чөленчи-ле берип-тирлер.
Чык-чак дээн черде
Сегиржип алган эрлер чүвеӊ иргин.
Чер ээзи Челбиге куу шулбунуӊ
Алама болган аксы-ла
Аазаш дээн черде Бокту-Киришти 
Кара чаӊгыс-ла сыыра каапкан
Соо-ла көстүп каап туруп-тур.
Иштинге баргаштыӊ, кежегезиниӊ аразында
Шылый идип алган 
Каӊ сарыг болат кестии-биле 
Улуг-хырнын чара кезип дүжүрген туруп-тур.
Ол ховуну өрү-даа девип өскээш, 
Улуг-Эге-Хаанныӊ эжииниӊ аксынга 
Чеде берген мындыг туруп-тур. 
«Бокту-Кирижиӊер амзаарга амзам-даа четпес,
Тударга тудум-даа четпес чүве-дир, хаан-авыгай,
Адыг-тудугнуӊ улуг ээзи мен.
Болуп болур мен ыйнаан» — деп
Мону-ла чугаалап туруп-тур.
Хаан тургаштыӊ:
«Бокту-Киришти өлүрүп кааптыӊ бе?» — деп
Айтырып олуруп-тур.
- Өлүрер чүү боор,
Кара чаӊгыс чиплеттим — деп
Мону-ла чоргаар харыылап туруп-тур эвеспе.
 - Электен чүге мөгээргей бердиӊ,
Электен чүге хүртүүргей бердиӊ, кулугур — деп,
Улуг-Эге-Хаан чугаалап-тыр.
Бокту-Кириш-даа шулбунуӊ иштинге
Тепкиленип-даа үнген-не туруп-тур
Чер ээзи Челбиге куу шулбу тургаш,
«Иштимниӊ аарыыр деп чүвезин,
Кандыг аайлыг чоор?» — деп туруп-тур.
 - Кижи аалыныӊ чанынга-даа 
Бужар багайыӊны көргүспейн,
Ковайныӊ ховузунуӊ ортузунче чор, кулугур — деп
Үш хаан ойладып чоргузуп тур.
Ол ховунуӊ ортузунга халыдып чеде бергеш,
Бир хүннү бадыр-даа 
Кыжыктап хүнзээн иргин.
Эртенинде мырыӊай хан-биле 
Кыжыктап турар апарган-дыр эвеспе.
Бокту-Кириш улуг-хырнын чара кескеш,
Ам-даа чумурун чара кезе берген туруп-тур.
Кара баарын-даа үзе-чаза
Кезип туруп берип-тир эвеспе.
Ханныг чүрээн чара кезиптерге,
Девидеп-кавыдап ол ховунуӊ ужу-бажынга
Чүгүрүп туруп берген иргин ийин.
Кызыл-өөжүн кыргый кезип чорааш,
Алама болган аксындан чара тепкештиӊ,
Үне халып кээп-тир эвеспе оӊ.
 - Өлүрер болза дүрген өлүр,
Өрттедир болза дүрген өртет,
Кижи хилинчектеве, кулугур — деп-тир шулбус.
Ишти-хырнын чара кезиптерге,
Ооӊ иштинден делегейниӊ аӊы-даа үнүп-ле турар,
Малы-даа, кижизи-даа уштунуп-ла турар бооп-ту 
Баштай сыырган кижилерни көөрге
Бажы тазарып калган.
Соӊнай сыырган кижилерни көөрге,
Дүктүг баштыг бооп турган.
 - Өлүрүӊнүӊ мурнунда чугаала, кулугур,
Сөзүӊ бар чүве бе, чок чүве бе?— деп 
Олуруп-тур Бокту-Кириш.
 - Ындыг болза мээӊ шөйүндүмнү,
Өкпе-баарымны изигге сыырдыӊ бизе
Күжүӊге үш катап күш немежир,
Ханыӊга каш катап хан немежир — деп чугаалап-тыр. 
Өкпе-баарын, ишти-хырнын-даа 
Сыырып алыр деп олурда,
Бора-Шокары көрүп кааштыӊ,
Кылыйтпышаан кээп туруп-тур.
 - Изиг кижиниӊ өкпе-баарын,
Ишти-хырнын изигге сыырбас чоор,
Соодуп алгаш сыырдыӊ бизе! — деп,
Мону сүмелеп туруп-тур.
 - Бир эвес изиг эът чип аар болдуӊ бизе, 
Иштиӊ-баарыӊ өрттенип кыпкаштыӊ,
Өлүп каар ужурлуг сен — деп туруп-тур.
Өкпе-баарын кара ханныӊ кырынга салып,
Шөйүндүзүн кара даш кежээге
Ораай соккаш, соодуп каап-тыр.
Дөрт чүс бежен сыраны чыып эккелгеш,
Өске мага-бодун өрттедип,
Хуюктап үндүрүп туруп-тур.
Бокту-Кириш-даа ол ховунуӊ аксындан 
Девип өскээштиӊ,
Ай, Хүн-Хаанныӊ аалынга 
Самнап девип чеде берген туруп-тур.
Тос хонганда Улуг-Хаанныӊ чарлыы 
Үнген-не туруп-тур.
Бокту-Киришти содак-шудааӊ 
Кеттинер сен — деп
Мындыг-ла чугаалаан туруп-тур эвеспе.
Бокту-Кириш дээрзи
Аъдыныӊ ажыргы чарыкы ачымааныӊ иштинден
Алдан буурнуӊ кежи-биле
Аштып туруп даараан
Арылыг чаагай содак-шудаан
Агый-дыгый кеттинип,
Сезен буурнуӊ кежи-биле 
Сестип туруп даараан содак-шудаан 
Ыгый-дыгый тырттынып 
Кеттинип ап-тыр.
Улуг кара кежегезин 
Дагдынып алган-на туруп-тур.
 - Мөгеӊер кайда чүвел, салыӊар — деп, 
Көк дээрни кыӊ кылдыр
Кый салган-на туруп-тур эвеспе.
 - Бо карак четпес кара ховунуӊ 
Аксынга чедир девээш,
Чедип келдиӊ бизе, чедип кээр — деп 
Мындыг айыткал бооп-тур эвеспе.
Бокту-Кириш дээрзи 
Кара ховуну куду 
Самнап девип бадып тур.
Аксынга чедир девээш,
Өскеп олуруп-тур эвеспе.
Дээрниӊ булудун 
Черинге дүжүр баскан,
Дээрниӊ кара довураан 
Дээринде тырылдыр тепкен 
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге-даа бо-ла
Кылыйтып бадып олуруп-тур эвеспе.
Бокту-Кириш-даа үш хаанныӊ чанынга 
Чедир девип кээп-тир.
Дээр оглу Тевене-Кара-Мөге 
Демир содаан-даа кеттинген 
Мындыг-ла туруп-тур эвеспе.
Ол узун сарыг ховунуӊ бир чарыын 
Куду бадып олуруп-тур.
Ийи чүктүӊ ийи кончуг эри девиирге,
Дип чамбылаӊ чиндиӊейнип турар бооп-тур.
Ай-Хаан, Хүн-Хаан, Улуг-Эге-Хаан көрүп олургаштыӊ 
Үжелээн бажын чайып олуруп-турлар.
«Бис бо ийи мөгени 
Электен девидиптивис.
Бо ийи улуг күчүтен амытан 
Борта тутчур ужурлуг болза,
Бо чоок-кавыга мал-даа,
Кижи-даа артпас ужурлуг» — деп 
Чугаалажып олуруп-тур.
Ийи чүктүӊ ийи мөгезиндиве 
Улуг-Эге-Хаан Улуг-Кара-Мөгезин 
Салып чоргускан туруп-тур.
«Бөгүн хүрешпес силер,
Ам эртен хүрежир чериӊерге 
Баар силер — деп,
Хааныӊар ынча диди деп сөгле» — деп 
Чоргузуп туруп-тур.
Хаанныӊ чоргускан мөгези 
Ийи мөгеге баргаштыӊ,
«Хааныӊар хүрешпеӊер дидир» — деп 
Чугаалаан туруп-тур.
Хаан чарлыындан эртер эвес,
Катап ийи мөге четкилеп келген туруп-тур.
Үш хаан-даа ийи мөгеге:
 - Силер ийи кончуг күчүтен амытаннар 
Шак бо чоок-кавыга тутчур болза,
Мал деп мал кайын турарыл,
Кижи деп кижи кайын турарыл,
Чиге соӊгу чүкте албаты чону,
Азыраан малы чок 
Ээн делегей бар дээн,
Орта барып тутчуп көрүӊер,
Хүрежип көрүӊер — деп 
Мону-ла чугаалап туруп турлар.
 - Хаан кижи карачал кижини 
Кара бажынӊы сунуп бер дизе,
Туралыг сунуп бээр,
Чоруур-ла бооп тур бис ийин — деп турлар.
Ийи чүктүӊ ийи эрлери-даа
Ийи аъттарын мунгаштыӊ
Чиге соӊгу чүгүндүве
Хап-даа чоруп-ла бергеннер иргин ийин.
Чиге соӊгу чүгүндүве халыдып олурарга,
Ээн кара делегей көстүп чыдып-тыр.
Шак ол орта чедип келгеш,
Бокту-Кириш Бора-Шокарныӊ 
Эзер-чонаан сойгаштыӊ,
«Кара сууӊну ижип ал,
Кадар одуӊну оъттап ал» — дээш 
Киженнээш, салып чорудуп-тур.
Тевене-Мөге аъдыныӊ эзер-чонаан сойгаштыӊ, 
Дөрт даванын демир кижен-биле киженнээш, 
«Делегейниӊ кара суун ижип,
Коӊгурактыг оъдуӊ оъттап чор!» — дээш 
Салып чоргузуп тур.
Ийи чүктүӊ ийи экер эрлери
Бирээзи делегейниӊ мурнуу чүгүн көргештиӊ,
Бирээзи соӊгу чүгүн көргештиӊ,
Девип-самнап берип-тир.
Эки эрлер хүрежирде,
Эъдин-кежин изидип алыр — деп 
Өртемчей-делегейни үш долгандыр 
Девип келген иргин ийин.
Бокту-Кириш-даа девип келгештиӊ,
Хая көрнүп көөрге,
Артында Тевене-Мөге девип чоруп олуруп-тур. 
Тевене-Мөге карак четпес ээн делегейни куду 
Девип бар чыдырда,
«Кайы хире эвес» — дээш 
Бокту-Кириш шинчип көрүп тур. 
Мойнунуӊ эъди мокулчак тайга хирелиг, 
Дөӊмээниӊ эъди докулчак тайга хирелиг, 
Артыы талазындан 
Арзылаӊ хевири бүткен,
Баарындан пар хевири бүткен,
Орайында Очур-Маанай41 бүткен, 
Маӊнайында Мага-Хала42 бүткен,
Үстүү эрнинден «Ү» үжүк бүткен,
Алдыы эрнинден «А» үжүк бүткен,
Өлүрге тыны чок,
Өзерге назыны чок,
Амытан бооп-тур.
Бээр көрүп кээрге,
Тевене-Кара-Мөгениӊ дүрзүзү 
Кажар кара буура дүрзүлүг 
Мындыг эр бооп-тур.
Шулу бодун көөрге,
Кара демир-биле бүткен 
Мындыг амытан бооп-тур.
Тевене-Мөге хая көрүп келгеш, 
Бокту-Киришти шинчилеп,
Көре берген иргин ийин.
Мойнунуӊ эъди бараанныг тайга хирелиг, 
Дөӊмээниӊ эъди дөӊ сарыг тайга хирелиг, 
Кежегезин көөрге,
Чүъктүг кара буура хевирлиг, 
Хевир-дүрзүзүн көрүп шинчилеп турарга, 
Арзылаӊ-пар дүрзүлүг 
Мындыг эр бооп-тур.
Үстүү эрнинден «Ү» үжүк,
Алдыы эрнинден «А» үжүк бүткен,
Чарныныӊ аразында
Чары дег чаӊгыс кара меӊниг,
Чаактыг чүвеге 
Чаргызын алыспас хевирлиг, 
Чарын-төштүӊ адаанга дүшпес хевирлиг, 
Өлүрге тыны чок,
Өзерге назыны чок,
Амытан бооп-тур.
Ийи чүктүӊ ийи эри 
Ээн ховунуӊ дал ортузунга 
Таваржып келгеш,
Буга дег хыйыртажып,
Буура дег чөленчип келгеш,
Чык-чак сегиржип ап-тырлар.
Үжен хонукта үзүк чок,
Алдан хонукта амыр-дыш чок,
Тозан хонукта доктаал чок,
Хүрежип келгеннер иргин ийин.
Черниӊ кара довураан 
Дээринге тырылдыр,
Дээрниӊ түмен сылдызын 
Черинге дүжүр хүрежип кээп-тир.
Даглыг черни шөл кылдыр,
Суглуг черге баарга,
Суу соглу бээр,
Суг черниӊ суун үндүр,
Чайын болурга,
Шалыӊындан билип,
Кыжын болурга 
Хыраазындан билип 
Тутчуп турлар эвеспе.
Дээр оглу Тевене-Мөгениӊ туткан холу 
Демирниӊ хончу кыскажы дег,
Баскан буду черден үнген 
Кара көжээ дег бооп кээп-тир.
Колдуунуӊ алдындан 
Хая дег ак көвүк дүжүп,
Аксындан ак көвүк 
Шуурап турар бооп-тур,
Бокту-Кириш:
 - Колдууӊнуӊ алдындан 
Хой дег ак көвүк дүжүп турар 
Бо чүӊүл, эжим?— дээрге,
 - Эки эрниӊ эъди изиирге,
Ындыг боор чүве,
Боданып, кичээнип тур, кулугур — деп-тир. 
Тевене-Кара-Мөге Бокту-Киришти 
Дээриндиве тевектептер дээрге, 
Дээлдигенден дезиг болгаш алдырбас, 
Кара чериндиве кажыктаптар дээрге, 
Хартыгадан кашпагай болгаш алдырбас, 
Туттурбас бооп-тур.
Тевене-Мөгениӊ эъди-даа 
Кызып-даа чоруп олурар,
Туткан чери суглаӊгылап,
Өрттенип турар болу берип-тир.
Бокту-Кириштиӊ эъди-даа 
Өрттенип-даа эгелээн.
Девиириниӊ, шыдаарыныӊ аргазы 
Чок бооп кээп-тир.
Тевене-Мөгениӊ эъди кып-кызыл бооп келген. 
Бир-ле эптиг тудужунга 
Киир соп келгеш,
Ай, хүннүӊ караан дуй 
Көдүрүп үндүрүп кээп-тир.
Алдын-ала кошкар бооп,
Хувула дүшкеш,
Алдырбайн туруп-тур Бокту-Кириш. Б
окту-Кириштиӊ Бора-Шокары көрүп турарга, 
Бокту-Кириш өлүг-диригниӊ ийи аразында 
Тутчуп турар бооп-тур.
«Эргелиг эки ээмден чарылгаш,
Мен чүнүӊ экизин көөр мен» — дээш 
Демир киженин кыргый тепкеш,
Кылыйтып чедип кээп-тир.
Бокту-Кириштиӊ чан аразындан 
Аяк аксы хире чара соккаштыӊ,
Ийи холуӊну дыӊзыг тут,
Баскан будуӊну дыӊзыг бас — деп туруп-тур. 
Аъдыныӊ чара сопкан чериниӊ 
Ажыыры, аарыыры-даа 
Аргажок бооп кээп-тир.
«Кижиниӊ эки аъды безин 
Кижиниӊ чарнын чара соп турар,
Чоп кончуг хоранныг чоор!—деп 
Удургузун уу дайнап,
Даг дижин чара дайнап дүкпүрүп,
Хамык боду хайны хонуп,
Шулу боду шуурганнап-даа 
Келген-не туруп-тур.
Хавааныӊ кара дери дамдылап-даа кээрге, 
Хамык мага-боду изип-даа 
Чоруп олуруп-тур.
Тевене-Мөгениӊ эъди 
Ак-кызыл болуп келген,
Сырлаарынга чооктап кээп-тир. 
Бокту-Кириштиӊ эъди-кежи-даа 
Кара хуюк болуп өрттенип калган,
Сиир күжү-биле тутчуп,
Эъди изип келген 
Мындыг туруп-тур.
Бокту-Кириштиӊ Бора-Шокар аъды 
Чат былгызын былгырып,
Чат сидиин сидиктеп 
Эгелээн туруп-тур.
Дээриниӊ соӊгу чүгүнден 
Тырыӊ кара булут бүргеп келгеш,
Чаап-ла эгелей берип-тир.
Улуг-улуг чаарда,
Улуг өгнүӊ дээвиири хирелиг,
Бичии-бичии чаарда,
Бичии өгнүӊ дээвиири хирелиг,
Хар-биле чаап-даа туруп берип-тир. 
Тевене-Мөгениӊ каӊ кызыл эъди 
Хайыгайнын, шоюгайнып 
Өжүп-даа эгелээн туруп-тур.
Тевене-Мөгени дээриндиве тевектептер дээрге, 
Дээлдигенден кашпагай болгаш алыспас,
Кара чериндиве кажыктаптар дээрге, 
Хартыгадан кашпагай болгаш алыспас бооп-тур.
Бир-ле эптиг тудужунга 
Чыыра соп үндүрүп келгеш,
Ай, хүннүӊ караан дуй,
Азар дээрниӊ хиндиинге чедир 
Көдүрүп үндүрүп кээп-тир.
Делегейниӊ хорум-даштыг черин 
Дилеп дүжүрүп-ле 
Салып бадырып-тыр.
Бир чарыкы караан соолдур,
Бир кырызын, бир чодазын 
Сый дүжүп алган иргин.
Улуг кара хөрээниӊ кырынга 
Олура каапкаш,
Хомду болган кежегезин тура соп ап-тыр.
 - Өлүрер инектиӊ ханын алыр ужурлуг, 
Өлүрер кижиниӊ сөзүн алыр ужурлуг,
Өлүрүӊнүӊ мурнунда
Сөзүӊ чүл, кулугур!— деп-тир.
Тевене-Мөге:
 - Алдыы оранныӊ ийи буттуг когамайы 
Мээӊ тынымга сен чедип бе?— деп чыдып-тыр.
 - Дээр-Хаан адам, чүнү көрүп олурарыӊ ол? 
Алдыы оранныӊ ийи буттуг когамайынга 
Мени салып бериптериӊ ол бе?— деп
Кый салып тур. 
Көк дээрниӊ хирни-биле 
Тырыӊ кара булут тыртып келгеш,
Үш өӊнүг солаӊгызы 
Улажы берип-тир эвеспе.
Дээр-Хаан каӊ сырын огу-биле 
Чаӊнык барып бадырган туруп-тур.
Карак чивеш дээр аразында 
Бокту-Кириш-даа үш чылдыктыӊ чериндиве 
Халый бээр орта,
Кыры чодазы сынык
Тевене-Мөге оглун
Дээр-Хаан эндеп каап-тыр эвеспе.
Бокту-Кириш-даа 
Тевене-Кара-Мөгениӊ
Демир-Шилги аъдыныӊ чанынга
Чедип келирге, 
Демир-Шилги тургаштыӊ:
— Мени Бора-Шокарыӊ-биле 
Эштештир эдилеп көр — деп турган.
Ынча деп чорда-ла 
Бора-Шокар аъды халып келгештиӊ, 
Хаваандыва теп өлүрүп каапкан туруп-тур. 
Бокту-Кириш Бора-Шокарын мунгаштыӊ, 
Карак-кулак чок
Ужудуп-халыдып чоруп олуруп-тур.
Хаанныӊ аалынга чеде халыдып келгеш, 
Улуг-Хаанныӊ алдын очур баглаажынга 
Бора-Шокарын баглай соп кааштыӊ,
Доӊ черни довук дөзүнге,
Кадыг черни кажык дөзүнге базып, 
Улуг-Хаанныӊ өргээзинге 
Дирт-дарт кире халыдып кээп-тир. 
Улуг-Эге-Хаан, Ай, Хүн-Хаан, үш хаан 
Чугаалашкан олуруп-турлар. 
Бокту-Кириштиӊ ажынганы арнындан илдеӊ, 
Шыжыкканы шырайындан илдеӊ 
Кире халып келген.
Түрүлдүр көөрүнүӊ аргазы чок 
Эрликтиӊ кара шырайын 
Тырттынган кирип кээп-тир.
Үш хаан-даа:
«Өөрү олуруп саадаӊар,
Эъттеӊер, шайлаӊар!» — деп олуруп-тур. 
Бокту-Кириш-даа эъттеп-шайлап-даа алгаш, 
Тевене-Мөгениӊ кежегезин ушта соккаштыӊ, 
Хааннарныӊ аразынче октавыдып-тыр.
- Мөөрей улуу, адыг улуу 
Менде-ле болган болгай,
Алырымны алгаштыӊ,
Чииримни чигештиӊ,
Чер-чуртумдува чоруур болгай мен — деп,
Үш хаанныӊ арнынга чугаалап олуруп-тур.
Үш хаан олургаштыӊ:
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде 
Ай, хүн херелдиг алдын даӊгыназын 
Берип чоргузар болуп олуруп-турлар.
Үш хонганда Ай-Хаан
Ай, хүн херелдиг алдын даӊгыназын
Эди-севи-биле белеткеп туруп-тур.
Улуг-Эге-Хаан Улаан-Сайгыл даӊгыназын 
База-ла эди-севи-биле бээр бооп,
Белеткеп туруп-тур.
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде 
Төрениӊ үш хааны үш даӊгыназын 
Берип-даа чоргузуп туруп-тур.
Ай ,Хүн, Улуг-Эге-Хаан-даа
Аъды-хөлүн эзертеп,
Белеткени берип-тирлер.
«Эки күдээвисти ийи дээрниӊ кыдыынга 
Чедир үдеп каар бис» — дээш,
Кады-ла чоруп каап-тыр.
Үстүү оран ийи дээрниӊ кырынга келгеш 
Оргу черинге өөн өглеп,
Оттуг черинге малын тургузуп-тур эвеспе.
Ол орта үш хаан:
 - Үш айныӊ тозан хонуунда 
Ара-албатыӊар, азыраан малыӊар 
Маӊаа дыштанып алыр ужурлуг,
Черниӊ ырагынче, сугнуӊ узунунче 
Чоруп олурар болгай силер,
Күдээ-хүреген,— дижип турлар.
 - Борта малдыӊ сүдүн саап,
Арага-дарыны белеткээш,
Найыр кылыр чүве
Эки күдээвис-биле
Маӊаа чугаалажып чарлыр
Ужурлуг — дижип турган иргин үш хаан.
Тозан иртин өлүрүп, быжырып,
Тозан дай үлүү араганы белеткеп туруп-тур.
Улуг үе чону узун хем унунга дургаар,
Биче үе чону биче хемниӊ унунга дургаар олуруп-тур.

«Эки күдээвис-биле арагалап-дарылап, 
Аъштанып-чемненип чарлыр улус бис»— дээш, 
Аъштанып-чемненип,
Арагалап-дарылап туруп-тур.
Үш хаан тургаш,
Ындынныг ырызын ырлап,
Хөөннүг хөөмейин хөөмейлеп 
Туруп-турлар.
Эки күдээзинге арага бээрге,
Тутпас-даа мындыг болган чүвеӊ иргин.
 - Мен черле арага деп чүвени 
Амзап-даа көрбээн кижи мен — деп 
Кара шору олуруп-тур.
Үш даӊгына олургаш,
Аӊаа-даа ажынып үнгүлээн туруп-тур.
 - Бистиӊ саап каан
Беш эргээвистиӊ хирин ишпес болза,
Чүнүӊ ажын-чемин ижер чүвел?
 - Черле ишпес мен,
Бир эвес мен ижип алыр болдум бизе,
Хамык чүве үрегдеп каар кижи мен — деп олуруп-тур. 
Шинчээчи шивишкин кадай-даа 
Ол орта үш эзирик хаанныӊ 
Чанынга чедип келгештиӊ:
 - Бокту-Кириштиӊ боду чок черинге 
Силер-даа үш даӊгынаны 
Херээжен кижиге тудуп бээр 
Ужурлуг улус-тур силер аа,
Ол кижиниӊ каралыг-сезиглиг деп чүвезин 
Көрбес силер бе,
Арага безин ишпес — деп олуруп-тур.
Бокту-Кириш муӊ каралыг болгаш 
Чүс сес илбизи-биле
Шивишкинниӊ чугаазын дыӊнап ап-тыр.
Эки аъдыныӊ чанынга
Бокту-Кириш кылаштап чедип кээп-тир.
 - Ат болган, шүүт болган,
Меӊээ арага албадап турар болу берди.
Ижер дээрге база берге,
Ишпес дээрге база берге,
Канчаар мен?— деп 
Муӊгарап-муӊчулуп туруп-тур.
 - Аажы-чаӊым мындыг кижи мен,
Арага ижерде аъдымны
Эжик аксынга баглап аар кижи мен дээш, 
Эжик аксынга мени баглап алгаштыӊ,
Акыӊныӊ аржымааныӊ иштинде 
Кижи көрбес кызыл удазын бар,
Бодуӊнуӊ аксыӊга суккаш,
Мээӊ аксымга улап аар сен — деп,
Сүмелеп туруп-тур.
Бокту-Кириш бодунуӊ өргээзинге кирип кээп-тир. 
Үш хаан база-ла:
 - Чаӊгыс-даа болза,
Ижип көр, күдээ-хүреген — деп 
Арага тудуп туруп-тур.
 - Аажы-чаӊым ындыг кижи мен,
Аъдымны эжик аксынга
Баглап алгаш арагалаар кижи мен — деп-тир.
 - Баглап ал харын, оглум,
Харын арагадан ижип,
Хөөрежир-ле болгай — деп-тир.
Аъдынга барып четкеш,
Эжик аксынга баглап алгаш,
Каракка көзүлбес кызыл удазынын 
Бодунуӊ аксынга ызыргаш,
Аъдыныӊ аксынга суп кааш,
Кирип кээп, дөрүнүӊ бажынга олуруп ап-тыр. 
Арага тударга,
Арылдыр ижип олуруп берип-тир.
Доскаар долу арагазын 
Ток кылдыр доӊгайты ижип олуруп-тур. 
Бокту-Кириштиӊ ишкен арагазы 
Кызыл удазыны-биле улашкаш,
Аъдыныӊ иштиндиве барып 
Кирип турар бооп-тур.
Шинчээчи шивишкин кадай 
Сезен бир илби-шиди-биле 
Бокту-Киришти шинчилээрге,
Чүс сес илби-шидизи-биле 
Хуулуп-даа билдирттинмес бооп-тур.
Аъдын барын шинчип көөрге,
Чүс он бир хуулуп тургаштыӊ,
База-ла билдиртпейн барып-тыр.
Ам черле арага дээр чүве чок,
Доозазын Бокту-Кириш хоозурадыр 
Ижипкен туруп-тур.
 - Кижи тоттур эзиртир
Арагаӊар чок чүве ышкажыл — дээш, 
Бокту-Кириш үне халый берип-тир эвеспе.
- Эрден артык, эртине дег эки эр деп чүве ол-дур 
Эзирип безин болбас — дижип
Хааннар каттыржып, чугаалажып олуруп-турлар.
 - Бокту-Кирижиӊер кайы хире эзирди,
Шинчилеп көрдүӊер бе?— деп,
Шивишкин кадай бо-ла
Кирип кээп-тир эвеспе.
 - Хиреӊни билип алгаш,
Хириӊни чунуп алгаш,
Чоруп чордуӊ бизе, кулугур!—дээш,
 - Эът чиир харыы чок кылдыр 
Эттеӊер, согуӊар!—деп
Ийи кижээ чарлык бооп-тур.
Ийи кижи-даа
Хаан чарлыындан эртер эвес,
Шивишкин кадайны
Эът чиириниӊ харыы чок кылдыр
Эриидеп эттеп,
Хан-чинин дырыладыр,
Кара-көк хаван тулуп кылдыр 
Эттеп каапкан-дыр эвеспе.
Эртенинде үш хаан-даа 
Эки күдээзиниӊ кожу-комун 
Тырттыжып, үдежип кааштыӊ,
Үш дээриниӊ кырындыва 
Чангылай берип-тир эвеспе.
Аал-оранын чүдүрүп,
Алдын даӊгыналарын эдертип алгаш,
Алдыы орандыва чоруп олуруп-тур.
Тос чылдыӊ дургузунда-даа 
Көжүп келген чүвези иргин ийин.
Ийи дээрниӊ адаанга
Бады келген мындыг-ла чоруп олуруп-тур.
Дөӊ черинге өөн өглеп,
Дөлем черинге малын чалап,
Бир айныӊ үжен хонуунда 
Дыштаныр дигилеп дугуржуп 
Тургулаан иргин ийин.
Бир-ле хүн кончуг кааӊ хүн 
Дээп келген туруп-тур эвеспе.
Изиг дээрге аргажок,
Эмгежок оолдар сугга эштип 
Ойнап, хүнзеп тур.
Шивишкин кадай-даа
Ол улустуӊ аразынга
Бүдүү када чугаалап чоруп-тур.
«Бо Бокту-Киришти 
Сугга эжиндирип көрүӊерем,
Сугга эштип албас болза,
Бо херээжен кижи болур» — деп-тир. 
Улуг-улуг назылыг улустары 
«Сугга эштип көрем, Бокту-Кириш» — деп 
Чугаалап турлар эвеспе.
«Сугга черле кирбес чаӊныг
Кижи мен» — деп харыылап олуруп-тур.
Шивишкин кадай тургаштыӊ
Ой-кый чугаалап тур:
 - Бир эвес сугга эштип албас болза, 
Херээжен болуруӊ ылап-тыр — деп 
Чугаалап туруп-тур.
 - Эштип-даа болгай-ла мен,
Сугга киреримге кончуг чаттыг 
Кижи болгай мен,
Сугга кирер хамаанчок
Чанагаштанып безин болбас
Кижи болгай мен — деп олуруп-тур.
Малыныӊ чанынга бүдүү
Кылаштап келгеш, Бокту-Кириш чугаалаан:
 - Сугга эштир сен деп 
Бо албаты чоннуӊ 
Албадаары кончуг,
Канчаар-чоор-ла ирги мен? — деп-тир.
 - Суг кыдыынга баргаш,
Идик-хевиӊни ушту бер,
Мен чат былгымны,
Чат сидиимни бүдүү былгырып, 
Сидиктептейн — деп-тир.
Бокту-Кириш халыдып баргаш,
Курун чежип, тонун ушту-ла 
Берип-тир эвеспе.
Бора-Шокары бүдүү тургаш,
Чат былгызын былгырып,
Чат сидиин сидиктептерге,
Кааӊ аяс турган дээри 
Бүргеп-даа, чаап-даа 
Бадып олуруп-тур эвеспе.
Идик-хевин ужулгаш,
Сугдува кирер деп олурда,
Кончуг улуг-даа чаъс келген туруп-тур.
«Аа шүүт болду-ла!» — дээш,
Эдик-хевин бөле туткаш,
Улуг ак өөнче ыӊай-ла 
Бооп-тур Бокту-Кириш.
 - Амытан чон шүүдеткен,
Бир чүве, ийи чүве деп,
Чүс арыг ак сөөктүг,
Эът мага-боттуг
Эжен-Хаанныӊ экер эрлик эрин
Эгиир шагда херээжок деп чоруур, кулугур,
Эр кижиниӊ сузун баскан, кулугур —
Дижип турлар, албаты чон.
«Хаанныӊ кадыг хоойлузу-биле
Кара бажын кезер» — деп 
Чугаалажып-даа тургулаан иргин ийин.
Хаанныӊ хоойлузун хевээр 
Шивишкин кадайныӊ кара бажын 
Кезип шаажылап туруп-тур эвеспе.
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде 
Кожун-комун чүдүрттүнүп,
Ак малый ай деп,
Ара-албатызын эдертип алгаш,
Алдыы орандыва бадып-ла 
Кагылаан туруп-тур эвеспе.
Та кажанга, та чеженге 
Көжүп келген чүвези.
Алдыы оранга үш дээрниӊ адаанга 
Чедип келген чоруп олуруп-турлар.
Бокту-Кириш чугаалап туруп-тур:
 - Улуг кара тейни төрепчилеп алгаш,
Мурнап чоруп олурар мен,
Дорт чораан черимге 
Чоруп олурар силер,
Доора шыйган черимге 
Хонуп чоруур силер.
Мен мурнай чоруткаш,
Өг орну турар чер дескилеп,
Мал тургузар чер көрүп турайн — деп чугаалап тур. 
Улуг кара тейин төрепчилеп алгаш,
Ыӊай-ла бооп калган туруп-тур эвеспе.
Албатызы соондан чоруп олуруп-тур.
Бокту-Кириш каккан ояар-ла 
Бораанныг, шораанныг бора тайганыӊ 
Баарынга келгештин,
Моруй-Хемниӊ унунга
Үш өгнүӊ орнун-даа дескилеп кааш,
Чиге бурунгаар чүгүндүве 
Чалым-хаязындыва хап-ла чоруп каап-тыр. 
Чалым-хаязынга келгештиӊ:
— «Чалым-хаям, чараш хаям,
Чарлып өршээ!
Чаӊгыс акымны уштуп алыйн,
Өндүр хаям, чараш хаям,
Ажыттынып өршээ!
Өскүс акымны уштуп алыйн»—деп 
Көк дээрни кыӊ кылдыр,
Кара черни сирт кылдыр 
Алгырып-даа туруп-тур эвеспе. 
Чалым-хаязы чарлып келген,
Өндүр хаязы ажыттынып келген туруп-тур.
 Бокту-Кириш акызын көөрге, 
Канчанмаан-даа биеэги хевээр 
Чыдып-тыр эвеспе.
Акызын уштуп алгаштыӊ:
«Чалым-хаям, хагдынып өршээ!
Өндүр хаям, хагдынып өршээ!» — дээрге, 
Кара чаӊгыс хак дээн черде-даа 
Тиг чок бүдүн келген бооп-тур оо! 
Бокту-Кириш акызын үӊгерипкештиӊ, 
Ужудуп халыдып чоруп олуруп-тур.
Эжип каан үш өөнүӊ орнунга 
Чедип-ле кээп-тир эвеспе.
Акызын аъдындан дүжүргеш,
Аъдыныӊ эзер, чонаан соя соп-тур.
Аъдыныӊ ийи холун
Так кылдыр дужай соп кааштыӊ,
Эжип алган өөнүӊ орнунга 
Шөл болган чонаан дөжээш,
Арт болган эзерин сыртааш,
Шак ол орта акызын чыттырып каап, 
Шуглап каап туруп-тур эвеспе. 
Бора-Шээлей адыжын ажыда соккаш, 
Адыжыныӊ таваанга алдын-биле 
Бижий-ле берген олуруп-тур.
«Бокту-Кириш акым бооп хуулуп алгаш, 
Үстүү оранда Ай, Хүн, Улуг-Эге-Хаанныӊ 
Оранынга четкештиӊ,
Улуг адаан-мөөрейге 
Шүглүп үнгештиӊ, 
Ол үш хаанныӊ
Үш алдын даӊгыназын чалап эккелдим.
Үш алдын даӊгына
Сээӊ даӊгынаӊ болур ужурлуг,
Эгээрилбес эди
Сээӊ эдиӊ болур ужурлуг.
Мен-даа бора-тоолай бооп,
Хувулуп алгаш,
Арга аразындыва кире бердим, акый» — деп 
Бижип кааштыӊ,
Бора-Шээлей дуӊмазы бора-тоолай бооп 
Хуулуп алгаштыӊ,
Аргадыва маӊнап-даа сала берип-тир эвеспе.
Соонда албатызы Бокту-Кириштиӊ 
Дорт чораан черинге 
Чоруп олуруп-тур.
Доора тырткан черинге 
Хонуп чоруп олуруп-тур.
Чайныӊ ортаа айыныӊ
Он бештиӊ хүнүнде
Бораанныг ала тайганыӊ баарында
Моруй-Кара-Хемниӊ унунда
Эжип каан үш өгнүӊ орнунга
Четкилеп келген-даа туруп-турлар эвеспе.
Бокту-Киришке кээрге-даа
Бора-Шокарын дужап алган
Улуг өгнүӊ орнунда
Удуп чыдып-тыр эвеспе.
Албаты чону-даа 
Адан тевезиниӊ кожун-комун 
Адырып-даа, салып-даа турлар эвеспе. 
Бокту-Киришти көөрге,
Турбас-даа, чытса-ла чыдар 
Мындыг-ла бооп-тур.
Ай-Хаанныӊ алдын даӊгыназы 
Бокту-Киришти барып 
Тырта-ла берип-тир эвеспе.
Бир көөрге, удуп-даа чыткан чүве хевирлиг,
Бир көөрге, өлүп-даа калган чүве хевирлиг бооп-тур. 
Ам черле топтап көөрге,
Хайыраан күжүр эр
Езулуг-ла өлүп-даа калган чыдып-тыр.
Үш даӊгына келгештиӊ,
Үш чүгүнден тыртарга,
Черле өлүп калган 
Мындыг болуп-тур эвеспе.
«Хайыраан-даа эртине дег эки эрни 
Канчап-ла өлчүк ирги,
Чооп-ла өлчүк ирги?» — деп чугаалажып туруп-тур. 
Ай-Хааннын. алдын даӊгыназы олургаш:
— Үстүү оранга бир шивишкин кадайныӊ 
Хайлыг каргыжы, химирели четкен боор,
Кезээде-ле эки эр кижини 
Херээжен кижи-дир — деп-даа 
Эр кижиниӊ сүлдезин хейин 
Мууруп43 баскан боор кулугур — деп 
Чугаалап олуруп-тур.
Шак оортан хиртеп килеӊнеп,
Өлген-дир ийин — дижип олуруп-турлар.
«Бо хире эки эрни 
Өлгенней чоргузар болза,
Кайын болур!» — дижип олуруп-турлар.
Ай-Хаанныӊ алдын даӊгыназы тургаштыӊ
Алдын панзаа аржыылын ушта соккаштыӊ,
Үш өлгенни диргизер,
Үш өшкенни кыпсыр 
Алдын панзаа аржыылы-биле 
Арнындыва шывай каккаш,
Артай-даа берген туруп-тур эвеспе.
Бир аӊдарылгаш, удуп-ла 
Сала берип-тир эвеспе.
Хүн-Хаанныӊ хүлүк даӊгыназы тургаштыӊ
Хүреӊ панзаа аржыылын ушта соккаштыӊ,
«Үш өлген амытан дирлир ужурлуг,
Үш өшкен от кывар ужурлуг!»— дээш 
Хүреӊ аржыылы-биле челбий каккаш,
Артай халый-даа берген чүвеӊ иргин.
Ковайып келгештиӊ,
Бокту-Кириш олуруп-олуруп,
Дедир-ле барып ужуп каап-тыр.
Улуг-Эге-Хаанныӊ Улаан-Сайгыл даӊгыназы 
Тура халып келгеш,
Тос өлгенни диргизер,
Тос өшкенни кыпсыр
Улаан44 панзаа аржыылын ушта соккаш,
Үш долгандыр челбий соккаштыӊ,
Эртине дег эр кижиниӊ
Эдээн-даа артавас боор ужурлуг чүве,
Үш катап артаарыныӊ ужуру таварышты — дээштиӊ, 
Үш катап ажа халааштыӊ,
Ковайты идипкен туруп-тур.

Бокту-Кириш-даа ковайып-даа 
Тура халыдып келген чүвези иргин ийин. 
Долгандыр көөрге, хамык-ла мал-маган дээрге,
Диргелип келген,
Кижи дээрге кизиргей,
Аът дээрге козургай 
Мындыг бооп-тур.
Аай-бажын тыппайн 
Аӊгадай бергештиӊ,
Моруй-Кара-Хемнин, унундува 
Чүгүрүп кирип-тир.
Кара сугнуӊ кыдыынга 
Чүгүрүп келгештиӊ,
Чунуп алыр дээштиӊ,
Адыжындыва көөрге,
Алдын-биле бижик 
Бижип каан-даа чоруп-тур.
Адыжында бижип каан
Алдын бижикти номчуп
Көрүп олуруп-тур.
«Бокту-Кириш акызы өлүп каарга,
Акымныӊ орнунга Бокту-Кириш бооп алгаштыӊ,
Үстүү оранда үш дээрниӊ кырында чурттап турар 
Ай-Хаан, Хүн-Хаан, Улуг-Эге-Хаанныӊ 
Аал-оранынга чеде бергеш,
Адыг-тудугнуӊ, адаан-мөөрейниӊ доозазын 
Шүглүп үнгеш,
Үш хаанныӊ үш 
Ай, хүн херелдиг
Алдын даӊгыназын чаалап алгаш,
Бо оранга чедирип келдим, акый,
Үш алдын даӊгына
Сээӊ даӊгынаӊ болур ужурлуг,
Эдилээн эди,
Сээӊ эдиӊ болур ужурлуг,
Эгээрилбес, башкарылбас ак малы 
Сээӊ малыӊ болур ужурлуг,
Мен-даа бора-тоолай бооп,
Хуулуп алгаш,
Аргадыва маӊнап кире бердим»—деп-даа 
Бижип каан туруп-тур.
Кара-Хемниӊ суунга 
Арны-бажын-даа чунуп алгаштыӊ,
Кылаштап-даа чанып келген туруп-тур.

Бокту-Кириш дээрзи
Үш өгнүӊ орнунга
Үш ак өөн-даа тип туруп-тур.
Оргу черинге өөн хондуруп,
Оъттуг черинге малын чалап,
Дөӊ черинге аал-оранын хондуруп,
Дөштүг черинге малын чалап 
Туруп-тур эвеспе.
Өргүмчүлүг черинге өөн хондуруп,
Өзен черинге малын чалап,
Чурттап-ла чоруп-тур эвеспе.
Улуг-Хеминиӊ унунга
Узун челезин хөнеп алган
Улуг, биче малын хөнеп туруп-тур эвеспе.
Бир-ле хүн Бокту-Кириш олургаштыӊ 
Ара-албатызынга чарлык бооп-даа 
Олурган чүвези иргин ийин.
 - Мээӊ ара-албатымныӊ иштинде 
Эр хиндиктиг кижи
Бо улуг кара хем унунга 
Чыылзын деп чар кагыскан
Олуруп-тур.
Үш түме хире кижи-ле 
Чыглып келген туруп-тур.
Бокту-Кириш эртенинде 
Үш түме кижизин эдерткеш,
Аалынын артыы чарыында 
Караӊгы кара арыгны 
Доозаӊар аралап дилээр силер — деп 
Чугаалаан иргин.
Эртенинде үш түме албатызын 
Эдертип алгаш, чоруп олуруп-тур.
Караӊгы кара арыг бетии талазынга
Үш түме албатызын
Эдертип чедирип келген турган-дыр.
 - Ындыг болза, бо арыг чүгле 
Ак тоолай-биле бүткен чер,
Бора-тоолай черле турбас чер,
Бора-тоолай таваржып келзе,
Кыры-чодазын сыкпайн 
Тудуп аар — деп-тир.
 - Мен бо арыгныӊ адаанга 
Барып чыдар мен,
Бора-тоолайны үстүнден куду
Алгыржып сегиртип келир силер — деп чугаалаан.
 
«Бо чүвеӊ меӊээ херээ чок,
Делегейинге, оранынга аппарып сал»—
Дээн иргин ийин.
«Че, ындыг чүве болза,
Чериниӊ оъдун оъттап 
Черин черлеп чорзун» — дээш,
Бокту-Кириш бора-тоолайын ап алгаш,
Чоруй барып-тыр.
Бораанныг ала тайгазыныӊ артыы чарыында 
Улуг кара эзимниӊ дүвүнге 
Улуг кара чадыр туткаш,
Тоолайын салып каап-тыр.
Бокту-Кириш ол-ла кара эзимниӊ 
Бажындыва хап үнгештиӊ,
Бетии чарыындан,
Мээс чарыындан бежен мыйгакты 
Чаӊгыс октуӊ уунга кыра хөмээлеп,
Артыы чарыында мээстен 
Алдан суйтугур кара тени 
Чаӊгыс октуӊ уунга кыра хөмээлеп 
Семис аӊныӊ эъдин союп, дергилеп,
Арган аӊныӊ эъдин сывыра тыртыпкан олуруп-тур.
Кулактан соӊгаар, кудуруктан бурунгаар 
Элейти-халайты дергилеп алгаш,
Халыдып-даа чоруп олуруп-тур.
Улуг кара чадырыныӊ дөрүнге чедип келгеш, 
Бора-Шокарын дужай тырткаштыӊ,
Улуг кара чадырынга 
Кире халыдып кээрге,
Дуӊмазы чадырыныӊ дөрүнде 
Каттырып олуруп-тур.
Езулугга ёзулуг чаагай ёзулап,
Магалыгга магалыг чаагай бараалгап-тырлар.
Эгин бажындан сегиржип алган 
Экизин чугаалажып, каттыржып,
Багын чугаалажып, ыглажып олургулаан иргин ийин.
Бокту-Кириш дээрзи
Улуг одун ужудуп алгаштыӊ,
Аъдыныӊ хаайындан
Ийи шижин ушта соккаштыӊ,
Дөртен кара-ла тениӊ эъдин 
Семистеп тургаш, диле шашкаштыӊ,
Дөгеп-даа быжырып-тыр.
Ийи шиште эъдин
Ийи алышкы үлежип чип олуруп-тур.— Чиӊ кара шайыӊны хайындырып ижип, 
Чигир-бооваӊны кылып чип,
Акыӊнын эъдин хайындырып тур, дунмам — дээштиӊ,
Дуӊмазынын чадырынга
Улуг арыг чеӊгиизин уштуп берип,
Улуг кара таалыӊын 
Каапкан туруп-тур.
Аӊынын чамдыызын дергилеп алгаш,
Хап-даа чанып-ла каан туруп-тур.
Улуг кадынныӊ өргээзиниӊ аксынга 
Чедип келгештиӊ,
Өлүрген аӊынын эъдин дүжүрүп,
Бора-Шокарын баглаажынга баглай соккаш,.
Улуг өөнге кире-даа
Халыдып келген туруп-тур эвеспе.
Чиӊ шайын хайындырып белеткеп,
Чигир-чимизин делгеп-даа салып каан 
Чыткан иргин ийин.
Аъштанып-чемненип олуруп-тур эвеспе.
Бокту-Кириш эртен-даа аӊнап чоруткаш,
Кежээ кээр
Мындыг янзылыг эр турган иргин ийин.
Өкпе-баарын үш кадайынга 
Эккеп бээр мындыг бооп-тур.
«Өлүрген аӊынын эъдинде 
Оӊнуг чүве черле чок,
Моон азырап турар,
Ашкарып-чемгерип турар 
Чүвези бар» — деп,
Алдын даӊгына, хүмүш даӊгына мону-ла 
Чугаалажып олургулап туруп-тур эвеспе.
Даӊ бажында Бокту-Кириш-даа 
Аъттанып алгаш чоруй баарга,
Соондан бараанын үспейн
Чаштып чорааш, көрүп чоруп олуруп-тур.
Ийи кадын Бораанныг тайганыӊ 
Артыы чарыында эзимни 
Өрү өскеп чыдар бооп-тур.
Караӊгы эзимниӊ бажынга чедир-ле бараадап, 
Соондан эдерип кээрге,
Ол эзимниӊ бажында
Ыш-ла буруӊайнып турар бооп-тур.
Удаткан чок Бокту-Кириштиӊ 
Аъдыныӊ дуюунуӊ даажы 
Ол эзимни өрү өскей берип-тир. 
Кончуг аяар кылаштажып кээрге,
Улуг-ла кара чадыр турар бооп-тур.
Дааш үндүрбейн кончуг аяар 
Кылаштажып келгеш,
Хеп-хенертен кире халыдып кээп-тирлер.
Алдыы эрнинде «А» үжүк бүткен,
Үстүү эрнинде «Ү» үжүк бүткен,
Ай, хүн херелдиг,
Карааныӊ оду буругайнып хып олурар
Кайгамчыктыг чараш даӊгына олуруп-тур.
 - Чеӊгелерим, амыр-ла!—деп тура халааштыӊ,
Чолугуп, бараалгап четкен туруп-тур.
Ийи чеӊгезин дөрүнүӊ бажындыва олуртуп,
Дөрт каът олбук-кудузун 
Салып берген-не олуруп-тур.
Чиӊ шайын кудуп,
Чигир-боова, боорзаан салып,
Хүндүлеп, ямбылап-даа олуруп-тур.
Алдын, хүмүш ийи даӊгына
Ол уругну шинчилеп көрүп олурарга, 
Бокту-Кириш-биле кара чаӊгыс дөмей 
Мындыг-ла болуп туруп-тур.
Чаӊгыс боонуӊ огу дег,
Чаӊгыс хепке куткан-биле дөмей бооп-тур. 
«Бокту-Кириштиӊ-даа аргажок-ла 
Төрээн дуӊмазы-дыр ийин» — деп 
Көрүп олургулап тур.
 - Аал-оранга-даа барбас,
Чааскаан-на мында олурар,
Бокту-Кириш акыӊ 
Канчап барган кижил
Сени аппарбас — дижип олуруп-тур.
 - Бокту-Кириш акым 
Үстүү орандыва үне бээрге,
Кара чааскаан чурттап 
Олурган кижи мен,
Чүве-даа тоочувас кижи мен — деп олуруп-тур.
 - Муӊгаш кара эзим иштинге 
Буугуп, сарыгып-даа олурган-даа 
Кижи эвес сен бе,
Бажыӊ-даа быдып, куртуп олурбаан бе, 
Бажыӊны ажып көрейн — дээш,
Алдын даӊгына бажын ажа берген олуруп-тур.
Ийи чаавазы ийи улуг кара кежегезин 
Чара соп алгаштыӊ,
Быттап-даа олуруп-тур эвеспе.
Ай-Хаанныӊ алдын даӊгыназы 
Алдын тевенезин ол уругнуӊ кулаандыва 
Киир шаап бадырыпкан олуруп-тур. 
Хүн-Хаанныӊ хүмүш даӊгыназы 
Хүлер тевенезин бир чарыкы кулаандыва
Кадай шаап бадырыпкан туруп-тур.
Улуг кара чадырдан үне халыжып алгаш,
Ийи кадын чана-даа берген-дир.
Аар ийинден айт дээш,
Алдан суйтугур бора тени кыра шаап алгаштыӊ, 
Бээр ийинден айт дээш 
Бежен мыйгакты чаӊгыс октуӊ унунга 
Кыра хөмелеп алгаш,
Эки аъдынга элейти артып алгаштыӊ, 
Дуӊмазыныӊ улуг кара 
Чадырыныӊ эжииниӊ аксынга 
Чортуп кээп-тир.
«Аӊ эъди каар хөмүӊ эккел, дуӊмам,
Аӊ эъдинден каап берейн»— дээрге-ле 
Сураг бооп-тур.
«Ам чүү болган чоор?»— дээш 
Аъдындан дүже халааш,
Улуг кара чадырга 
Кире халыдып кээп-тир.
Дуӊмазы-даа өлүп калган-на 
Мындыг чыдып-тыр эвеспе.
Дуӊмазыныӊ чанынга 
Ыглап-даа олура хүнзээштиӊ,
Шала кежээликтей Бора-Шокарынга 
Үӊгерип алгаш, хап чанып олуруп-тур.
«Кандыг дайзын, кандыг хортан
Кара чаӊгыс дуӊмамныӊ тынынга
Чедип каары ол» — деп
Муӊгарап, муӊчулуп ыглап олурар бооп-тур.
«Кара чаӊгыс дуӊмаӊны
Каяа аппарып алгаштыӊ,
Мынчап карааӊ суун 
Ижип олурарыӊ ол?»—деп 
Олуруп-тур үш кадыны.
— Дуӊмалыг кижи дуӊмам бар деп,
Турлаглыг кижи турлаам бар деп 
Чугаалаар ужурлуг.
Багай сагыш башка халдаар — деп чүве 
Ол-ла болгай — дижип олуруп-тур кадыннары.
Чүс ак тевезиниӊ аразындан
Улуг ак аданны чедип-даа
Эккелген туруп-тур.
Тос каът кадак торгу-биле ораап,
Хөө хөвеӊ-биле чымчактааш,
Дуӊмазын аптарага суп олуруп-тур.
База бир аптаразынга 
Дуӊмазыныӊ эдилээр эдин,
Идик-хевин, ине-чүскүүн суккаш,
Алдын, мөӊгүн, чавага боошкунун,
Алдын, мөӊгүн билзээн 
Дуӊмазынга деӊнеп суп-тур.
Ак аданга деӊнеп-даа чүдүргештиӊ,
«Ону черле ышкынмайн 
Кадарар силер» — дээш,
Бежен-алдам кижээ кадартып каап-тыр.
Бежен-алдан кижизи 
Дүн-хүн чок ак аданны 
Кадарып, күзеттеп кээп-тир.
Бир-ле хүн кончуг улуг шуурган 
Болган болуп-тур.
Ак аданы-даа ышкындыргаш,
Шуурганга тывылбайн барып-тыр эвеспе.
Айныӊ үжен хонуунда 
Албаты-хараатызы-даа дилеп келген-дир.
Тывылбас-даа, бажы-биле барган 
Мындыг чүвези иргин ийин.
Бокту-Кириш ак аданны дилеп,
Делегейни дескинип,
Октаргайны одуртуп
Улчуп, тенип чоруп-ла берип-тир эвеспе.
Ак адан читкенден бээр
Тос чылдыӊ нүүрү эрткен турган чүвеӊ иргин.
Чиге бурунгаар чүгүнде 
Кашпал кара хемниӊ бажынга 
Быдаакай-Тараакай дээр ашак-даа 
Чоруп-тур эвеспе.
Быдаакай ашактыӊ бызаа кадарчызы уруу 
Бир хүн бызаазын кадарып чоруурга,
Хажыы черниӊ баарынга 
Кайгаар уругну кайгап хүнзээн,
Уруг кайгаарны кайгап хүнзээн.
Быдаакай ашактыӊ уруу 
Бызаазын айдап алгаштыӊ,
Кежээликтей чанып келген-даа туруп-тур.
 - Чүнү көрдүӊ, уруум?— деп 
Уруундан айтырып олуруп-тур.
 - Хажыы баары черге 
Кайгаар көрдүм,
Кайгаар мени кайгап хүнзеди,
Кайгаарны мен кайгап хүнзедим, ачай — деп олурган.
 - Кайда чүве-дир, уруум — дээштиӊ,
Уруун эдертип алгаштыӊ,
Быдаакай ашак-даа
Чорупкан чүвеӊ иргин ийин.
Аптара-ла чүдүрүп каан
Ак адан кылаштап чоруп-тур эвеспе.
Чанынга чеде бээрге,
Чааш деп чүвези аажок адан бооп-тур.
Мөӊгүн быйлазындан сегирип алгаш,
Курунуӊ ужу-биле баглай соккаш,
Чанып чедип-даа кээп-тир.
Ак аданда чүдүрүп каан 
Ийи аптараны адырып,
Дүжүрүп алган турган иргин.
Ак аданын салыпкаштыӊ,
Аптаразын багай өөнге 
Көдүрүп киирип кээп-тир эвеспе.
Аптараныӊ бирээзин ажыдып көөрге,
Херээжен кижиниӊ херексээр херексели,
Идик-хеви, элдеп-эзин чүве-ле бар бооп-тур.
Алдын, мөӊгүн эдилел,
Алдын, мөӊгүн билзектер-даа 
Бар болган турган.
Аптараныӊ бирээзиниӊ аксын-даа 
Ажыда соккаш, көрүп олуруп-тур.
Тос каът кадак-хивит иштинде 
Чүве-ле ораап каан бооп-тур.
Ону чазып көөрге,
Хөө хөвеӊ иштинде бир чүве бар 
Мындыг бооп-тур.
Ол хөө хөвеӊни чаза соптарга,
Ооӊ иштинде алдыы эрнинден «А» деп үжүк,
Үстүү эрнинден «Ү» деп үжүк бүткен,
Алдыы эрнинде аъш-чем сиӊген,
Үстүү эрнинде үзүм-чигир синген,
Ай, хүн херелдиг алдын даӊгына уруг-ла 
Уштунуп келген мындыг-ла бооп-тур.
Ол даӊгынаны чаптап чарашсынып, 
Ужу-бажындан чыттап,
Суйбагылап олуруп-тур.
Быдаакай-Тараакай:
— Хөөкүй кижи төлү 
Канчап-ла өлген ирги?—деп 
Көрүп-ле олуруп-тур эвеспе.
Солагай талакы кулааныӊ үдүндүве 
Мөӊгүн тевене киир шаап каан 
Чораанын көрүп каан-дыр.
Хавыныӊ чушкуузу-биле мөӊгүн тевенени 
Ушта соп каапкан олурган.
«Бир чарыкы кулаа 
Кандыг ирги?—дээш көөрге,
База-ла алдын тевене
Киир шаап каан мындыг бооп-тур.
Эптеп чыткаш хавыныӊ чушкуузу-биле 
База-ла ушта соп каапкан чүве иргин.
Ол уругну дыӊнап олурарга,
Бичии-бичии тынып-ла чыдар 
Мындыг-ла бооп келген.    /
Бир хонганыныӊ эртенинде 
Ол уруг-даа дирлип келген,
Ийи караан көрүп келген 
Мындыг чыдып-тыр.
Быдаакай-Тараакай ашак 
Аъш-чемниӊ чыдын чыткарып,
Аксынга суп тургаш,
Деткерилдирип ап-тыр.
Ам-даа езулуг кижи бооп 
Дирлип келген,
Аъштанып-чемненип турар 
Бооп келген иргин ийин.
Быдаакай-Тараакай ашактыӊ 
Өөрүшкүлүг, байырлыг деп чүвези 
Аргажок олуруп-тур.
«Кара чаӊгыс уруумга база 
Эш-кош уруг тывылды» — деп 
Амырап олуруп-тур.
Бир хүн иелээн бызаазын кадарар 
Мындыг-ла туруп турлар.
Бир хүн олуруп алгаш,
Оду-көзүн белеткээр уруг иргин.
Бир хүн өгге-даа олурарга,
Ол-ла Кара-Хемниӊ аксын эжелей чурттаан 
Туӊ-Караты-Хаан дээр хаанныӊ 
Кара-Бүдегей тажызы 
Ча-согунун тудуп алгаш,
Кушкаштап-даа ойнап чүгүрүп чорааш,
Огун Быдаакай ашактыӊ өөнүӊ дүндүүндүве 
Киир шишпий каапкан туруп-тур.
От кыдыынга кээп дүшкен иргин ийин.
«Ол согунумну бээр үндүр 
Октап беривит, ашак» — деп 
Кара-Бүдегей тажы алгырып туруп-тур.
Ашак тудуп чыдырда,
Дөрүнүӊ бажында олурган уруу 
Ыӊай эжик аксындыва октапкаштыӊ,
 - «Бодуӊ ап ал!» — де, ачай — деп 
Сымыранып олуруп-тур.
 - Бодуӊ ап ал, оол — деп 
Быдаакай-Тараакай дыӊзыг чугаалап олурган, 
«Чоп кончуг хоранныг чоор!» — дээш,
Хорадай хона бергеш,
Хаанныӊ Кара-Бүдегей тажызы 
Кире халып кээп-тир.
Дөрүнүӊ бажында
Алдыы эрнинде «А» үжүк бүткен,
Үстүү эрнинде «Ү» үжүк бүткен 
Алдын даӊгына олуруп-тур.
Дүъште келген хаанныӊ тажызы 
Кежээге чедир ол уругну 
Кайгап-даа олура хүнзээн чүвеӊ иргин. 
Хаанныӊ тажызы бурт-барт үне халааштыӊ, 
Чана берген туруп-тур эвеспе.
Аалынга чеде бергештиӊ,
Туӊ-Караты-Хаан адазынга; 
«Быдаакай-Тараакай ашактыӊ өөнде 
Кончуг чараш ай, хүн херелдиг 
Даӊгына бар чорду,
Ону меӊээ ап бээйт» — деп 
Адазынга ээрежип турупкан 
Турган чүвези иргин.
 - Улаараан, дембээрээн, кулугур,
Алыр кижи тыппаан сен бе, кулугур,
 Быдаакай-Тараакай ашактыӊ
Бызаа кадарчызы быттыг сарыг уруунуӊ 
Чүзүн алыр сен? — деп
Оглун аттынып, чаӊчап олуруп-тур.
 - Быттыг-курттуг эвес дийин,
Черле ап берип көр — деп
Хүнзедир кулаан-на коӊгалап туруп-тур.
 - Калчаараан-улаараан, кулугур,
Каяа кижи көрбээн кызы бар ийик,
Бызаа кадарчызы уруундан башка — деп 
База катап аттынган туруп-тур.
Хаанныӊ кулаан хүннүӊ-не 
Амыр-даа көргүспес,
Коӊгалап туруп берип-тир ол тажызы.
«Чүнү мынчап турары ол
Бо тенек оолдуӊ!» — деп
Ийи хаазын чоргузупкан иргин ийин.
Ийи хаа Быдаакай-Тараакайныӊ 
Эжииниӊ аксынга келгештиӊ,
Ийи аъдыныӊ холун дужай соп кааштыӊ,
Быдаакай-Тараакай ашактыӊ
Багай өөндүве кире халыжып кээп-тирлер эвеспе.
Бызаа кадарчызы быттыг сарыг кызы
Паштанып турар мындыг болуп турган иргин.
Дөрүнүӊ бажында
Алдыы эрнинде аъш-чем синген,
Үстүү эрнинде үзүм-чигир сиӊген,
Ай, хүн херелдиг алдын даӊгына 
Дааранып олуруп-тур.
Эртен келген хаалар кежээге чедир-ле 
 Ол уругну хүнзедир кайгаан 
Турган иргин ийин.
Туӊ-Караты-Хаанныӊ өргээзинге келгештиӊ, 
«Оглуӊарныӊ-даа чугаазы шын чүве-дир» — деп 
Чугаалап тургулаан иргин ийин.
Ындыг болза ам эртен баргаштыӊ, 
Быдаакай-Тараакай ашакты 
Кыйгыртып келиӊер!—деп,
Туӊ-Караты-Хаан чарлык бооп 
Олурган иргин ийин.
Туӊ-Караты-Хаанныӊ ийи хаазы каккаштыӊ, 
Быдаакай-Тараакай ашактыӊ 
Эжииниӊ аксынга келгештиӊ,
Аъттарын дужай соп кааш,
Кире-даа халып келген туруп-турлар
- Бистиӊ Караты-Хаандан 
Силерни кыйгырты — деп 
Чугаалап олургулаан иргин ийин.
 - Хаан кижи карачал кижини 
Кел дээр хамаанчок,
Кара бажыӊны сунуп бер дээрге,
Туралыг сунуп бээр дээни кай.
Баар-ла мен ыйнаан,
Бараалгаар-ла мен ыйнаан — деп 
Харыылап олуруп-тур.
Хаалар-даа хап-даа чана берип-тир. 
Быдаакай-Тараакай ашак-даа 
Туӊ-Караты-Хаанныӊ аалындыва 
Кылаштап чоруп каан.
Туӊ-Караты-Хаанныӊ
Улуг ак өргээзинге кирип келгештиӊ:
 - Хаан авыгай, амыр!
Кадын, менди! —дээш,
Олуруп ап-тыр.
Хаанныӊ кадыны карачал кижи хүндүлээр 
Кара сергезиниӊ кежин 
Ашакка чадып берген олуруп-тур.
Хаан олургаштыӊ:
 - Чүге чор сен, ашак? — деп айтырган.
 - Хаан мени кыйгырткан, ынчангаш 
Келдим ийин — деп-даа олурган.
 - Ынчаарга бора-тоолай харындан 
Санап эккээр сен,
Бир эвес санап тыппазыӊза,
Бөрттүг бажыӊны бөргүӊ-биле кезер,
Чеӊниг кырыӊны чеӊиӊ-биле сыгар мен — деп-тир. 
Быдаакай-Тараакай ашак 
Муӊчулуп-муӊгарап,
Багай өөндүве чанып олуруп-тур.
Ыглаан-сыктаан бо-ла өөнге кирип кээрге,
Бора-Шээлей олургаштыӊ:
 - Чүге муӊчулуп-мугуртап 
Чор сен, ачай?— деп айтырарга,
 - Туӊ-Караты-Хаан бора-тоолай харын 
Санап эккел, ону билбезиӊзе,
Бөрттүг бажыӊны бөргүӊ-биле кезер мен,
Чеӊниг кырыӊны чеӊиӊ-биле сыгар мен 
Дээр чүве-дир — дээн.
 - Өлбээн бодум ам-на өлүрүм ол-дур,
Барбаан бодум ам-на баарым ол-дур — деп, 
Ашак-даа чугаалап олуруп-тур.
 - Муӊгарааштыӊ чоор сен, ачай,
Бир тавак ишти үзүм-чигирден ап алгаштыӊ, 
Бора-тоолайныӊ кокпазынга уруп кааштыӊ, 
Кончуг таптыг дыӊнап чыдып аар сен.
Бир тавак үзүм-чигирни 
Хапка-даа уруп алгаштыӊ,
Бора-тоолайныӊ кокпазын дилеп чоруурга,
Бир бора-тоолайныӊ кокпазынга 
Таваржып келген иргин ийин.
Ол кокпа орта үзүм-чигирин уруп кааштыӊ, 
Быдаакай-Тараакай ашак 
Кончуг таптыг чаштып алгаштыӊ,
Көрүп чыдып-тыр.
Кежээликтей бора-тоолай 
Кокпазынга маӊнап келгештиӊ,
Уруп каан үзүм-чигирни-даа көргештиӊ, 
Чыдындан амзап чип көргеш:
 - Бежен харлап келген ийик мен,
Бо назыным иштинде
Ындыг амданныг чаагай чүве 
Чип көрбээн мен — деп 
Чугаалап-даа чип чыдып-тыр эвеспе.
Быдаакай ашак 
Туӊ-Караты-Хаанныӊ аалынга 
Чүгүрүп чеде бергештиӊ,
Хаанныӊ өргээзинге кире халыдып кээп-тир.
 - Тоолайныӊ харын санап 
Келдиӊ бе, ашак?— деп,
Хаан чугаалап олурган иргин ийин.
 - Бежен харлыг-ла болур чорду,
Санап көөрүмге, хаан авыгай—деп 
Чугаалап олурган иргин ийин. 
Туӊ-Караты-Хаан чурагайын ажып, 
Хопчу-каразын салып көөрге,
Кара хевээр кээп дүжүп-түр.
 - Ындыг болза, ашак,
Бээр ийниӊ аргазыныӊ санын санап кел,
Бээр ийниӊ кара адыыныӊ харын 
Тып эккээр эвес сен бе,
Аар ийниӊ аргазыныӊ санын 
Санап келир сен,
Ак адыыныӊ хары чеже-дир,
База тып эккел, кулугур. 
Ону санап тыппазыӊза,
Бөрттүг бажыӊны бөргүӊ-биле,
Чеӊниг кырыӊны чеӊиӊ-биле
Кезер мен, кулугур — дээн иргин ийин.
Муӊгараан, муӊчулган,
Ыглап-сыктап-даа чедип кээп-тир эвеспе.
 - Тоолайныӊ харын тып алдывыс, уруум,
Бээр ийниӊ арганыӊ санын
Санап кел,
Бээр ийниӊ кара адыыныӊ харын 
Тып эккээр эвес сен бе,
Аар ийниӊ аргазыныӊ санын 
Санап келир сен,
Ак адыыныӊ хары чеже-дир 
База тып эккел, кулугур,
Ону санап тыппазыӊза,
Бөрттүг бажыӊны бөргүӊ-биле,
Чеӊниг кырыӊны чеӊиӊ-биле 
Кезер мен, кулугур — дээр чүве-дир.
Өлбээн бодум өлдүм-не — деп олуруп-тур.
 - Муӊгарааш чоор сен, ачай,
Алды куу кижи бажындан
Тып эккел — деп адазын-даа чоргузуп-тур.
Ашак чоруткаш,
Алды куу кижи бажы-даа 
Тып эккелген-не.
Ашактыӊ эктиниӊ кырынга 
Алды куу кижи бажын-даа 
Кожа кылдыр илип берип-тир.
 - Ындыг болза, ачай,
Бээр ийинге баргаштыӊ,
Адыгныӊ аргып турар оруунга 
Чаштып чыдып аар сен,
Адыг кылаштап эртип чыдырда,
Хеп-хенертен тура халыыр сен — деп олуруп-тур. 
Аар ийинге база-ла адыгныӊ оруунга 
Чаштып чыдып алгаштыӊ,
База-ла хенертен тура халы!—деп 
Чугаалап олурган иргин ийин.
Ашак-даа базып чоруп каан.
Бээр ийиниӊ аргазыныӊ мээс чарыынга 
Чаштып-даа чыдып ап-тыр.
Бээр ийиниӊ аргазыныӊ 
Кара адыы үнгештиӊ,
Мээс чарыындыва кылаштап чоруп олурган.
Чанынга чооктап келирге,
Хеп-хенертен тура-ла халаан иргин.
Кара адыг чожуп белиӊней бергештиӊ,
 - Бээр ийниӊ аргазын 
Бежен түмен кылдыр 
Санаан ийик мен.
Бежен беш харны 
Харлаан ийик мен,
Шак мындыг алды-чеди баштыг 
Кижи көрбээн ийик мен — деп 
Салып ыӊай бооп-тур.
Аар ийиндиве кылаштап ашкаштыӊ,
Аар ийиниӊ аргазыныӊ
Адыг оруунга чаштып чыдып ап-тыр.
Дал дүъш хиреде
Аар ийниӊ ак адыы
Бо кылаштап чоруп олуруп-тур.
Анча-мынча чанынга алгырыпкаш,
Ашак-даа тура-ла халып келген иргин ийин:
 - Аар ийниӊ аргазын 
Алдан-чеден кылдыр санаан ийик мен,
Алдан алды харны
Назыдап келген ийик мен,
Бо назыным иштинде 
Алды-чеди баштыг кижи 
Көрбээн ийик мен — дээштиӊ 
Дезип алгаштыӊ,
Ыӊай-ла бооп калган иргин ийин.
Ашак-даа эктиниӊ кырында 
Алды куу бажын-даа 
Сө тыртып каапкаштыӊ,
Туӊ-Караты-Хаанныӊ аалынга 
Чедип келген.
Туӊ-Караты-Хаанныӊ өргээзинге 
Кирип келирге, хаан олургаш:
 - Бээр ийниӊ аргазын санадыӊ бе,
Бээр ийниӊ адыыныӊ харын тыптыӊ бе,
Аар ийниӊ аргазын санадыӊ бе,
Ак адыыныӊ харын санап
Келдиӊ бе, кулугур — деп айтырып олуруп-тур .
 - Бээр ийниӊ аргазын 
Бежен түмен кылдыр санадым,
Бээр ийниӊ кара адыыныӊ харын 
Бежен беш кылдыр санадым,
Аар ийниӊ аргазын
Алдан түмен кылдыр санадым,
Ак адыыныӊ харын
Алдан алды кылдыр санадым ийин, хаан — деп-даа 
Чугаалаан иргин ийин.
Туӊ-Караты-Хаан чурагайын тыртып,
Хопчу-каразын ажып көөрге,
Ол кара хевээрти дүшкен бооп-тур.
Туӊ-Караты-Хаан олургаш:
 - Бир хүн шарыдан ап алгаштыӊ,
Иштинде чин, каӊгыр чок кылдыр,
Даштындан чиг кылдыр
Бүдүнге быжырып кээр сен, ашак — деп 
Мындыг айыткал кылган иргин ийин.
Ашак-даа хаанныӊ шарызын 
Айдап алгаш, чанып келген туруп-тур.
Бора-Шээлей уруу олургаш:
 - Бо чүнүӊ шарызын
Айдап чорууруӊ ол, ачай — деп-тир.
 - Туӊ-Караты-Хаан иштинден чин, каӊгыр чок кылдыр, 
Даштындан чиг кылдыр
Быжырар кижи сен дээр чүве-дир, уруум — деп-тир.
 - Ында чүү боор, ачай,
Туткаш, бурундуктааш, баглап кал —• деп олуруп-тур. 
Ашак-даа бурундуктааш, баглап кааштыӊ,
Шайлап-даа олуруп-тур.
Уруу олургаштыӊ:
 - Бир чылапча дусту эзилдиргеш,
Ол шарыга ижиртип ал, ачай — деп олуруп-тур. 
Ашак-даа бир чылапчага 
Дусту эзилдирип алгаш,
Ол шарыга албадап тургаш,
Аксындыва кудуп тургаш,
Ижиртип-даа алган туруп-тур.
 - Ийи өл ыргайны кезип алгаш,
Бош дагны долгандыр сывыртавыт, ачай — деп-тир. 
Ашак-даа хемни өрү чүгүргеш,
Ийи өл суук ыргайны кезип алгаш,
Чүгүрүп кээп-тир.
Дөрт эдээн төмүрээрти астып каапкаштыӊ,
Ийи хончузун даап каапкаш,
Улуг хүреӊ шарызын
Бош дагны долгандыр шывыктап
Ойладып кээп-тир.
Ойлады-ойлады келирге,
Ханныг-ханныг чин-биле 
Кыжыктап-тыр шарызы.
Ойлады-ойлады келирге,
Чаш хан-биле кыжыктаан
Чоруп турар бооп келген иргин ийин.
Уруу:
 - Ам ойладып эккел, ачай,
Ажырбас — деп алгырарга,
Ашак ойладып чедип-даа кээп-тир.
 - Хаваандыва кара чаӊгыс 
Демир маскаӊ-биле тутсувут — дээн 
Мындыг туруп-тур.
Хаваандыва масказы-биле 
Хак-ла кылган,
Өлүп-даа барып ушкан.
Уруу:
 - Уургайдан казып ал, ачай,
Ооӊ бетинге элезинден деӊнелдир төккештиӊ,
Ооӊ кырынга кончуг улуг оттан одавыт, ачай — деп, 
Чугаалап-тыр.
Элезинни деӊнелдир төккештиӊ,
Ооӊ кырынга улуг одун одап туруп-тур.
Элезини изип, кызып кээр орта уруу:
 - Ол казып алган чериӊдиве киир каавыткаш, 
Кырындыва изиг элезинни
Хеме эживит — деп-тир.
Ашак шарызын казып каан черинче суккаш, 
Кырындыва изиг элезинни 
Киир эжипкен-даа туруп-тур.
Ийи адашкы ыяштап тургаш,
Дүн-хүн чок кырынга 
От-ла салып туруп-турлар.
Үш хонукта одап кээрге,
Шарызыныӊ ужазыныӊ үдүнден 
Үс-даа дырыгайнып төктүп 
Турар бооп-тур.
 - Ам болзун, ачай — дээш,
Ужулдуруп каан-на 
Мындыг олуруп-тур.
Туӊ-Караты-Хаан-даа 
Казак кара тергеге
Ийи аъдын тергелеткеш,
Быдаакай ашактыӊ шарызын
         Тергелеп келиӊер — дээш,
Ийи мөгезин чоргузуп-тур.
Ийи мөгези Быдаакай ашактыӊ 
Эжииниӊ аксынга чедип келген 
Тургулаан иргин ийин.
 - Бистиӊ хаандан силерде 
Шары эккел — дээрге чор бис.
 - Дуу чыдыр — деп айтып берген 
Мындыг-ла олуруп-тур.
Ийи мөге шарызын көдүргеш,
Казак кара тергеге 
Аппарып каап-тырлар.
Уруу тургаш, адазынга 
Сымыранып олуруп-тур.
 - Хаанга чугаалаар силер 
Кадайлар, кадыннар чиир
Карт саргыяанда бичии чинниг боор,
Беглер, нояннар чооглаар 
Бедик хендирбениӊ кырында
Бичии шыктыг боор деп чугаала — деп сымыранган.
Быдаакай-Тараакай ашак
Ийи мөгениӊ чанынга кылаштап келгеш:
 - Кадайлар, кадыннар чооглаар 
Карт саргыяанда бичии чинниг боор,
Беглер, нояннар чооглаар
Бедик хендирбениӊ кырында
Бичии шыктыг боор деп
Хаанга чугаалаар силер — деп-тир.
Ийи мөгези-даа шарыны тергелеп алгаш,
Хаанныӊ аалынга чеде берип-тир.
Ийи мөгези тургаштыӊ, хаанга:
 - Кадайлар, кадыннар чиир
Карт саргыяанда бичии чинниг боор,
Беглер, нояннар чооглаар 
Бедик хендирбениӊ кырында
Бичии шыктыг боор дээр чорду —дижип олуруп-тур. 
Ийи шарыныӊ кежин чаткаштыӊ,
Ооӊ кырынга чаза-буза кестирип тур.
Шынап-ла карт саргыяаныӊ иштинде 
Бичии чинниг,
Бедик хендирбезиниӊ кырында
 Бичии шыктыг-даа болган иргин.
Хаан олургаш:
 - «Быдаакай ашак база бир
Берге кижиниӊ бирээзи-дир»— деп 
Боданып, шүгдүнүп олуруп-тур.
Эртенинде ийи хаазын:
 - Быдаакай-Тараакай ашакты 
Кыйгырып келиӊер!—деп чоргузуп-тур.
Ийи хаазы ашактыӊ аалынга
Чеде бергештиӊ:
 - Хаан силерни кыйгырты,
Келдирти — дижип олуруп-тур.
 - Хаан чарлыындан эрткен эвес — дээш, 
Ашак-даа база-ла чоруп каан туруп-тур. 
Быдаакай-Тараакай ашак 
Тун-Караты-Хаанныӊ 
Тозан аът долганып четпес
Дордум сагаан өргээзинге 
Кирип келирге, хаан:
 - Ынчаарга сен, ашак,
Ийи шарыдан сүрүп алгаш,
Сүдү-биле эрегей тарактан шуглап каар сен, 
Эртен баргаштыӊ ижер мен — деп-даа 
Мындыг чарлык бооп олуруп-тур.
Ашак-даа хаан чарлыындан эртер эвес,
Ийи шарыны айдап алгаш,
Чанып-даа сала берип-тир.
Ийи шарызын баглап кааш,
Өөнге ыглап-даа кирип келген.
 - Чүге ыглап чорууруӊ ол, ачай?— деп,
Уруу айтырып олурган иргин ийин.
 - Эр шарыныӊ сүдү-биле
Эрегей тарактан шуглап каар сен — деп 
Чарлык болду,
Эр малдан кайын сүт үнер — деп,
Ашак чугаалап олурган иргин.
 - Мугуртааш чоор сен,
Ийи шарызы тургай-ла, ачай — деп олуруп-тур. 
Эртенге чедир уруу 
Чүнү-даа ыыттавас олурар бооп-тур. 
Бора-Шээлей үнгештиӊ:
 - Хаан чоруп олур, ачай — деп 
Кирип кээп-тир.
 - Ам канчаар ирги мен,
Ам чоор ирги мен?—деп 
Аӊгазы аза берген олуруп-тур.
 - Тонуӊну эжингеш,
Дөжээӊниӊ кырынга уёолап,
Човуурлап чыдып ал, ачай — деп-тир.

Хаан-даа өг адаанда 
Саяктадып чоруп олуруп-тур.
Бора-Шээлей эжииниӊ дедир чарыынга 
Бажын дырап-даа олуруп-тур.
Хаан уругнуӊ чанынга чедип келгештиӊ:
 - Бажыӊныӊ 
Дүгүн чеже катап дырадыӊ, кыс, 
Чеже катап дыраанын
Кым санады?— деп айтырып-тыр.
 - Силерниӊ аъдыӊар аалыӊардан бээр 
Чеже катап базып келди,
Чеже катап басканын кым санады?—деп 
Удур айтырып-тыр.
Хаандан харыы чок болган иргин ийин.
Хаан аъдындан дүшкештиӊ 
Өгдүве кирер деп чорда:
 - Өгдүве кирип болбас, хаан — деп 
Уруг чугаалап-тыр.
 - Чүге кирип болбас чүвел, кыс?— деп 
Хаан айтырып туруп-тур.
 - Ачамныӊ эъди аарый берген,
Эжик ажыдып болбас,
Соок хаптар — деп харыылап-тыр.
 - Эр кижиниӊ эъди
Канчап аарыыр чүвел, уруг?— деп 
Хаан айтырган иргин.
 - Эр кижиниӊ эъди аарывас болза,
Эр шарыдан сүт үнер бе?— деп 
Айтырган иргин ийин.
Хаан тургаштыӊ,
Кандыг-даа харыы сөглевейн,
Ыяткаш шаап чана берген чүвеӊ иргин.
Хаан аалынга келгештиӊ,
«Хамык ужур ол уругда чүве-дир, 
Быдаакай-Тараакай ашакта 
Чүнүӊ эртеми боор» — деп 
Боданып олуруп-тур.
Хаан олургаштыӊ,
Ийи хаазын
Быдаакай-Тараакай ашакты 
Чалап келиӊер — деп 
Чоргузуп турган иргин ийин.
Ийи хаа келгештиӊ:
 - Силерни бистин хаандан чалатты — деп 
Мону чугаалап олуруп-турлар.
 - Хаан кижи чаладыр хамаанчок 
Кара бажым-даа кезер ужурлу
Чүве болгай — дээш,
Кылаштап-ла чоруп каап-тыр,
Хаанныӊ улуг ак өргээзинге 
Быдаакай ашак кирип келирге:
 - Өрү, өрү олуруп саадаӊар!—деп 
Дөр бажындыва-ла чалап-тыр.
Дөрт каът олбуктуӊ кырынга 
Быдаакай-Тараакай ашакты 
Олуртуп тургулаан иргин.
Хаанныӊ кадыны сарыг шайын кудуп берип, 
Чаглыг эъдин салып берип олуруп-тур.
Хаан олургаштыӊ:
 - Силер-биле изиг ханныг 
Куда төрел болур деп 
Бодап орар кижи мен,
Бооп болур бе, кандыгыл, ашак?— деп 
Айтырып олурган иргин ийин.
 - Карачал кижини хаан кижи 
Куда төрел болуулу дээрге,
Мен канчаар мен,
Болбайн канчаар, хаан-авыгай — деп олуруп-тур. 
Хаан олургаштыӊ, ашактыӊ мурнунга 
Аът бажы дег алдынны,
Бөрү бажы дег мөӊгүннү 
Суй-белекке берип олуруп-тур.
Ашак аът бажы дег алдынын,
Бөрү бажы дег мөӊгүнүн хойлап алгаш, 
Өөрүшкүлүг, байырлыг 
Кылаштап чанып каап-тыр.
Ашак өөнге келгештин, уруунга:
 - Ындыг болза, уруум, Караты-хаан 
Изиг куда төрел болуулу — деп
Аът бажы алдын,
Бөрү бажы мөӊгүн тудусту.
Сен ам ол улуска
Баар апарган кижи-дир сен,
Кандыг деп бодаар сен?— деп 
Ашак уруундан айтырган олуруп-тур.
 - Хаан кижи хереглээн чүве болганда,
Баар-ла апаар мен — деп
Уруг-даа чөпшээрээн иргин ийин.
Бир айныӊ үжен хонганда,
Караты-Хаан улуг кара көгээржиинге 
Арагазын дөгертип куткаштыӊ,
Улуг иртин өлүрүп быжыргаштыӊ,
«Быдаакай-Тараакай ашак-биле 
Дугуржуп чугаалажып келиӊер» — дээштиӊ,
Ийи хаазын аъткарып чоргузуп 
Турган иргин ийин.
Ийи хаа Быдаакай-Тараакай ашактыӊ
Өөнге чеде бергеш,
Ийи малын баглап кааштыӊ,
Быдаакай ашактыӊ өөнге 
Магалыгга бараалгап,
Езулугга ёзулап-даа 
Киргилеп келген-дирлер.
Быдаакай ашактыӊ уруглары:
Кара бора чеми-биле 
Чемгерген туруп-турлар.
Ийи хааныӊ бирээзи үнгеш,
  Улуг кара көгээржиин,
Улуг кара таалыӊын 
Киирип келгештиӊ,
Улуг кара көгээржиин-даа 
Сөӊней берген олуруп-тур.
Эъдин-чаан, үзүм-чигир, боова-боорзаан-даа! 
Салып берип оргулап-тыр.
 - Бис хаанныӊ айбызынга 
Келген улус болгай бис, акым,
Силерниӊ бо бичии урууӊарны 
Кара-Бүдегей тажызынга 
Суй-белек чогаадып турар.
Ортаа айныӊ он бештиӊ хүнүнде 
Чедирип келиӊер — деп
Хаан сөс чедирген,
Ону чедирип келдивис — дижип-тирлер. 
Быдаакай ашак олургаш:
 - Шын-на чүве-дир,
Херээжен уругну чуртка бээр ужурлуг 
Чүве болгай,
Дөр бажынга олуртуп,
Төре-херээ үстүрер эвес мен.
Дөр бажынга олуртуп,
Аӊ аттырып чиир эвес мен,
Ортаа айныӊ он бештиӊ хүнүнде 
Чедирип бээр мен — деп 
Хүлээнип чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Ийи хаа-даа ашак-биле
Ийи хүннүӊ иштинде арагалап туруп-турлар.
Ийи хонганыныӊ эртенинде 
Хап чангылай берип-тирлер.
Хаанга келгеш:
 - Быдаакай ашак ортаа айныӊ он бештиӊ хүнүнде 
Уруун чедирип бээр болду — деп 
Чугаалап-тырлар.
Улуг-биче үе чонунче хаандан:
 - Оглумнуӊ найыр-күрүмү болур,
Аъштан-чемден, арагадан белеткеп алгаш, 
Чыглыӊар!—деп чарлык бооп-тур.
Улуг-биче чону-даа
Арага-дарызын белеткеп,.
Аъжы-чемин-даа таарып 
Мындыг-ла туруп берип-тирлер.
Быдаакай ашак-даа
Ортаа айныӊ он бештиӊ хүнүнде
Быды-куртун, хир-чамын аштаттынып алгаштыӊ,
Хаанныӊ аалынче базып-ла каап-тыр.
Туӊ-Караты-Хаан калбак ыяшка
Делегейни дескиндир,
Каптагайны хайындыр бижээштиӊ,
Дээлдигенни, хартыганы каапкаштыӊ,
Быдаакай ашактыӊ оруун орта 
Ыяшка чыпшыр шаап каап-тыр.
Ашак-даа ол ыяштыӊ кыдыы-биле 
Серт-даа чок базып эрте берип-тир.
Уруу соонга калгаш,
Ол ыяшта бижикти номчуп 
Чыдып калган иргин ийин.
Туӊ-Караты-Хаан төдү номчуур 
Шагын бодап алгаш,
Ымыраа бооп хуулуп чедип келгеш,
Ыяштыӊ доорзунга дыӊнаалап олуруп-тур. 
Быдаакай ашактыӊ уруу 
Бижикти доозазын төдү номчааш:
«Делегейни дескиндир бижээш,
Дээлдигенни чүге каапканыл?
Тенек угаанныг хаан бе?
Каптагайны хайындыр бижээн хирезинде 
Хартыганы чүге каапкан
Кандыг кончуг багай угаанныг хаан боор?»— дээш, 
Кылаштап сала берип-тир.
Ужуп чоруткаш, хаан-даа 
Бодунуӊ орду-ширээзинге 
Олурупкан туруп-тур.

Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде 
Ортаа айныӊ он бештиӊ хүнүнде 
Быдаакай-Тараакай ашак-даа 
Уруун чедирип келген туруп-тур. 
Туӊ-Караты-Хаан Быдаакай-Тараакай ашакты 
Эъттеткен, шайлаткан, хүндүлээн-ямбылаан 
Мындыг янзылыг турган чүвези иргин.
Улуг бүрээ-бүшкүүрүн тыртарга,
Улуг үе чону-даа чыглып кээп,
Биче бүрээ-бүшкүүрүн тыртарга,
Биче үе чону
Узун хемниӊ унунга үндүр,
Кыска хемниӊ кыдыынга үндүр 
Чыглып кээп турлар.
Туӊ-Караты-Хаан оглунга, кеннинге 
Тозан аът долганып четпес 
Дордум сагаан өргээзин 
Тиктирген мындыг туруп-тур.
Албаты-чону арагалаан-дарылаан 
Аъштанган, чемненген,
Найырлаан-байырлаан туруп-тур.
Тозан хонуктуӊ дой-найырын-даа кылып, 
Алдан хонуктуӊ амыр-чыргалын 
Чыргап турган чүвези иргин ийин.
Дөрт айныӊ нүүрүн төндүр-даа 
Найырлап-байырлап келгеш,
Хаанныӊ оглунуӊ улуг найыр-дою 
Мооӊ-биле эртип туруп-тур.
Быдаакай ашакка
Эзерлиг, чүгенниг мал мундургаш,
Чандырып чоргускан туруп-тур хаан.
Хаанныӊ Кара-Бүдегей тажызы-биле 
Быдаакай-Тараакай ашактыӊ уруу 
Чурттап-даа эгелээн 
Мындыг-ла турган иргин ийин.
Адаарга ады чок боорга,
Туӊ-Караты-Хаанныӊ кеннинге 
Чечен-Уруг деп ат тывыскан турган иргин.
Бир хүн Быдаакай-Тараакай ашак 
Уруунуӊ өөнге кылаштап кээп-тир.
Уруу олургаш:
— Ындыг болза хаанга чугаалаар сен, ачай. 
Силерге уруум берген болгай мен,
Чээн деп чүве алыр мен дээр сен — деп-тир. 
- Ындыг-дыр, уруум — дээштиӊ,
Уруунуӊ өөнден шайлап алгаштыӊ,
Хаанныӊ өргээзинге чеде берип-тир.
Хаанныӊ кадыны эъттеткен,
Шайлаткан хүндүлеп туруп-тур.
Ашак олургаш:
 - Хаан-авыгай, силерден бир 
Айтырар дээн сөзүм бар ийин — деп 
Олурган иргин ийин.
 - Айтырбайн канчаар боор,
Харын, куда — деп,
Хаан харыылаан олурган.
 - Ынчаарга силерге мен эки-даа болза, 
Багай-даа болза уруум-на
Берген болгай мен,
Чээн мал алыр ужурлуг болгай мен — деп 
Мону чугаалаан иргин ийин.
 - Ам эртен келгештиӊ,
Кайы хирени алыр сен 
Аргамчыӊны эккелгеш,
Шоралап алыр сен, куда — деп-тир.
Ашак-даа үнгеш,
Кылаштап чоруп чыдырда,
Уруу соондан чүгүрүп чедип келгеш:
 - Хаан чүү дидир, ачай?— деп-тир.
 - Бээр ужурлуг мен,
Ам эртен келгеш,
Шоралап ал дээр чүве-дир, уруум — деп-тир_
Уруу хойнундан кызыл удазын 
Ушта соп бергеш;
 - «Эртен даӊ бажында келгештиӊ
Хоюӊарныӊ хураганын,
Өшкүӊерниӊ анайын,
Инээӊерниӊ бызаазын,
Тевеӊерниӊ бодаганын
Алыр мен» — дээш,
Кызыл удазыныӊга шоралап алгаш,
Чана бээр сен, ачай, шүве — дээш,
Өөндүве чүгүрүп сала берип-тир.
Ашак эртен даӊ бажында 
Хаанныӊ аалынга чедип кээп-тир.
 - Хайырлаан малыӊар
Хүлээп аар дээш келдим, хаан-кудагай — деп-тир.
Быдаакай-Тараакай ашактан
 - Кандыызын алыксаар силер,
Харын, кожуп алыӊар — деп-тир.
 - Хоюӊарныӊ хураганын,
Өшкүӊерниӊ анайын,
Инээӊернин бызаазын,
Тевеӊерниӊ бодаганын 
Алыр мен — дээн иргин.
 - Чаа, ап алыӊар — деп,
Хаан-даа чөпшээреп олуруп-тур.
Хаанныӊ хамык малыныӊ чаш төлүн 
Кызыл удазынга шоралай берип-тир эвеспе.
 - Бо кызыл удазын долбас-ла чүве-дир, 
Мону долдур алыр ужурлуг
Кижи болгай мен — деп,
Быдаакай-Тараакай чугаалап-тыр.
Хамык малыныӊ ажы-төлүн айдап алгаш, 
Быдаакай-Тараакай ашак 
Аалынче чоруп-ла каап-тыр.
Ол малдыӊ иелери соондан маӊнашкаш, 
Ыӊай бооп каап-тыр.
Хаанныӊ коданы чаӊгыс эртен
Чүү-даа чок кылдыр
Ээннеп, карарып калган чыдып-тыр.
Дозарга, сүрерге маӊнашкан
 Хамык малы четтирбейн 
Барган мындыг-ла туруп-тур. 
Туӊ-Караты-Хаан
Кара чаӊгыс хүн-не ядарап калган, 
Быдаакай-Тараакай ашак 
Чаӊгыс хүн-не бажын ажыр 
Малдыг бооп байып каап-тыр оо! 
Туӊ-Караты-Хаан-даа
Каш хонгаш-ла Быдаакай-Тараакай ашактан 
Өлүрүп чиир ирт, серге 
Дилеп чеде бээр мындыг болуп 
Калган чүвеӊ иргин.
Хаан бир хүн кээрге,
Быдаакай ашак:
 - Хаан кижи хүннүӊ-не 
Менден кээп чүве ап турарга,
Хаанныӊ алдар-адынга багай чүве-дир,
Бо мал-маганыӊар-биле мени 
Чаныӊарже көжүрүп алгаш барыӊар,

Кырган кижи уруумнуӊ чанынга 
Барып азырадыр кижи мен — деп-тир.
Хаан-даа ол орта ашакты 
Мал-хораазы-биле көжүрүп алгаш,
Чана берип-тир.
Ол хаан күрүнүӊ иштинге 
Быдаакай ашак-даа уруунуӊ чанынга 
Чурттап-даа туруп берип-тир.
Караты-Хаан бир хүн олургаш кеннинге:
 - Мен болза аттыг кижи болгай мен, уруум,
Суг деп адым база бар,
Хая деп адым база бар,
Хой деп адым база бар,
Бөрү деп адым база бар,
Чиир деп адым база бар,
Кускун-сааскан деп адым база бар болгай,
Ону ойзуп чугаалап чоруур сен — деп,
Мону чугаалап-тыр.
Кенни дыӊнап алгаш,
Чоруй барып-тыр эвеспе.
«Черле кайы хире эртем-шидилиг уруг ирги,
Мону көрүп көрейн» — деп 
Бир хүн боданып олургаш,
Хаан кадынын кеннинге,
«Бөгүн хойдан кадартывыт» — деп олуруп-тур.
Кадыны кенниниӊ өөнге баргаш,
«Бөгүн хоювусту кадарып көрем, уруум»— дээн иргин. 
Чечен-Уруг хоюн дагныӊ баарынга,
Сугнуӊ кыдыынга кадарып чораан иргин. 
Туӊ-Караты-Хаан 
Таӊдыныӊ дарган көк бөрүзү бооп 
Хуулуп алгаш,
Үстүнден куду кедеп чедип келгештиӊ,
Кенниниӊ хоюндан бирээни тө соккаш,
Чартыын чий каапкаш,
Ыӊай-ла бооп-тур.
Хаан аалыныӊ дужунга 
Боду бооп хувулуп алгаш,
Улуг чаагай өөндүве кире берип-тир.
Хою-даа дал дүъште кирип келген.
Хаан кенниниӊ өөнге баргаш:
 - Чаа, чүнү көрдүӊ, уруум? — деп айтырып-тыр.
 - Чуглурнуӊ мурнунга,
Агарныӊ чанынга,
Улуур келгештиӊ,
Маалаарны сыырыпты,
Кукулаа биле шажылаа
Ооӊ чанынга тырыкыланып 
Тура хүнзеди — деп 
Ойзуп-даа чугаалап олуруп-тур.
Хаан олургаш:
«Мээӊ бо кенним-даа 
Аргажок эртем-шидилиг 
Арылган оранныӊ дарийгизи-дир» — деп 
Бодап олуруп-тур.
Бодунуӊ Кара-Бүдегей тажызын көөрге, 
Халбаарара берген,
Үзээрере берген,
Билир-даа чүвези чок,
Ижер-чиирге ишти-хырны улуг,
Кара чаӊгыс хопчу-каразын ажып көөр,
Оон ыӊай эртем-шиди чок,
Мындыг кижи бооп-тур.
Бо Чечен-Уругну мен бодум 
Алыр болдум бизе,
Меӊээ тааржыр эртем-шидилиг 
Кижи-дир — деп 
Кара буруу сагыжын 
Сеткий берген олурган иргин ийин.
Үш хонуктуӊ черинге 
Оглун эдертип аппаргаш,
Мойнун одура шаап 
Өлүрер деп боданып 
Алган иргин ийин.
Туӊ-Караты-Хаан бир хүн оглунга:
 - Бис ийи адалышкы эдержип алгаш, 
Аӊдан-меӊден көрүп көрээли — деп олуруп-тур.
 - Ындыг-дыр, ачай — дээш,
Ийи адалашкы ийи аъдын-даа 
Эзертеп, чүгенней берип-тирлер.
Кара-Бүдегей тажы
Өөнге кылаштап кээрге,
Кадайы олургаштыӊ:
 - Кайнаар баарыӊар, ол?—деп айтырган.
 - Ачам аӊнаалы дээр чүве-дир.
Аӊнаар дээш аъдым эзертеп алдым — деп 
Чугаалап-тыр эвеспе.
Чечен-Уруг олургаш:
 - Кадыг кара чаӊны,
Хайбыр кара хожуулаӊны

Албайн каапкаш, чору шүве — деп 
Олуруп-тур.
 - Чүге албас кижи мен?— деп 
Хаанныӊ тажызы удур айтырарга:
 - Бир эвес алыр болдуӊ бизе,
Баар орууӊ бачыттыг 
Айыылдыг кижи-дир сен — деп 
Мону чугаалаан иргин ийин.
 - Чаа, ындыг-ла-дыр— деп 
Кадайыныӊ чагыг сөзүн 
Хүлээп ап олуруп-тур.
Хаан адазы аъттангаш,
Ыӊай-ла бооп каап-тыр.
Оглу соондан база хап-ла каан 
Мындыг-ла1 чоруп олуруп-тур эвеспе.
Үш хонуктуӊ черинге,
Адазы хая көрүнмейн-даа,
Хайзы бастырбайн-даа 
Чоруп келген иргин ийин.
Бир улуг кара тайганыӊ баарынга 
Чедип келгештиӊ,
Аъдындан дүшкен-даа туруп-турлар. 
Адазы олургаш:
— Аӊнап келген кижи
Аӊ адар ча, согунуӊ кайыл, кулугур?—деп
Ажынып-дарынып үнген туруп-тур эвеспе.
 - Аалымда уттуп каапкан-дыр мен, ачай, 
Барып эккелийн, ачай — деп
Ээрежип туруп берген иргин ийин.
 - Кижи багындан эрткен, кулугур,
Кара бажыӊны үзе шаап каар 
Кижи мен, кулугур — дээш,
Хаан адазы ханныг бистиг селемезин 
Ушта соп келген туруп тур.
 - Амы-тынымны өршээп көр, ачай — деп 
Адазыныӊ мурнунга алгырып,
Кышкырып ээрежи берген иргин ийин.
 - Үш хонуктуӊ черин 
Чаӊгыс хонукта эрткеш,
Ча, согунум эккелийн, ачай — деп 
Ээрежип-даа чыдып-тыр.
 - Чаӊгыс хонуктан эртер болдуӊ бизе, 
Кара бажыӊны үзе шавар мен — дээш, 
Оглун чоргузупкан туруп-тур 

Аъдыныӊ маӊы-биле маӊнадып чорааш 
Аалынга буу-хаа чедип кээп-тир.
Кадайы олургаш:
 - Ачаӊ чүү дидир — деп 
Айтырган олуруп-тур.
 - Ча, согунуӊ каапкан сен — дээш,
Кара бажымны үзе шаап каар часты 
Сээӊ-не балаӊ болду — деп-тир.
 - Чаӊгыс хонгаш кел дээн чүве,
Чаӊгыс хонуктан эртер болза,
Дөмей-ле өлүрер дээн чүве — деп 
Муӊгарап-даа чугаалап олуруп-тур.
 - Ындыг болза мен сеӊээ 
Чүве чугаалап берейн,
Адаӊга чаӊгыс-даа утпайн,
Чугаалап чет,
Чаӊгыс эвес үш хонук чорааш,
Адаӊга чедер эвес сен бе — деп 
Олуруп-тур эвеспе.
 - Бир хонууӊну каяа чордуӊ,
Чүге хожудадыӊ, кулугур?— дээр эвеспе. 
Каӊмыыл биле чугаалажып 
Хондум дээр сен,
Чүү деп чугаалаштыӊ, кулугур — дээрге, 
Дазылы чок ыяш база кончуг,
Хат кээрге база кончуг,
Төлү чок кижи база кончуг,
Чаа кээрге база кончуг — деп
Мону чугаалаар чорду дээр сен — деп-тир.
База бир хонууӊну
Каяа чордуӊ, кулугур,— дээр эвеспе.
Эзир койгун теп алган,
Ооӊ койгунун Хаан-Херети былаашкан, 
Хаан-Херети куштуӊ хааны болгаш 
Чиир мен деп
Хаан кижиниӊ оглу-дур сен,
Мооӊ чаргызын үзүп бер дээрге,
Чаргызын үзүп хондум — деп 
Чугаалаар сен — деп-тир.
 - Чүү деп үстүӊ, кулугур?— дээр эвеспе. 
Теп алган чүве болганда,
Эзир чизин деп үстүм — деп чугаалаар сен. 
Чеже-даа куштуӊ хааны болза, 
Хаан-Херети ону чиир ужуру чок — деп 
Ынчалдым, ачай — дээр сен.

База бир хонууӊну
Каяа хондуӊ, кулугур, дээрге,
Кадыргы эртине тып алган,
Ооӊ эртинезин бел былаашкан,
Хаан кижиниӊ оглу-дур сен,
Бистиӊ чаргывыс үс дээрге,
Чаргызын үзүп саададым дээр сен,
Чүү деп үстүӊ, кулугур — дээрге,
Эртинени тып алган
Кадыргы алыр кылдыр үстүм,
Чеже-даа күштүг болза,
Бел ону алыр эргези чок — деп 
Чугааладым дээр сен.
Үш хонукта ынчангаш
Саададым деп хаан адаӊга сөгле — деп олуруп-тур.
Үш хонганда Кара-Бүдегей тажызы 
Адазынга чеде берген туруп-тур.
 - Кара чаӊгыс хонгаш келир болгаш
Чүге хожудадыӊ, чүге саададыӊ, кулугур?—деп олуруп-тур.
 - Орукка чоруп олургаш,
Каӊмыыл-биле ужурашкаштыӊ,
Бир хонукту аӊаа
Эрттириптим ийин, ачай — деп-тир.
 - Чүнүӊ ужурунда бир хонук эрттирдиӊ? —
Деп олуруп-тур.
 - Хат кээрге,
Дазыл чок ыяш база кончуг,
Чаа-дайын кээрге,
Төлү чок кижи база кончуг дээр чүве-дир — деп 
Каӊмыыл-биле мону чугаалажып хондум.
Хат аайы-биле каӊмыыл 
Кактырып алгаш чоруткан.
Мен бээр келдим, ачай — деп олуруп-тур.
 - Ийи хонууӊну каяа саададыӊ, оол?—деп олуруп-тур.
 - Чоруп орарымга,
Эзир койгун теп алган,
Ооӊ койгунун Хаан-Херети куш 
Мен былаап чиир мен,
Куштуӊ хааны мен деп алган,
Койгунну Хаан-Херети былаажы берди.
Хаан кижиниӊ оглу-дур сен,
Бистиӊ чаргы-херээвисти
Үзүп көр дээрге, аӊаа хожудадым.
 - Чаргызын канчаар үстүӊ, оол?—деп олуруп-тур.

- Хаан-Херетиниӊ чүвезин былаап алган эвес, 
Чеже-даа куштуӊ хааны болза,
Эзир хөөкүй кызып чорааш,
Боду койгун теп алган-дыр,
Хаан-Херетиниӊ херээ чүү боор деп,
Эзирниӊ алыры шын — деп 
Чаргызын үстүм, ачай — деп олуруп-тур.
 - Эӊ сөөлгү үш хонууӊну 
Каяа саададыӊ?— дээрге,
 - Кадыргы эртине тып алган,
Ооӊ ол эртинезин бел күштүг болгаш 
Былаап алыр мен деп 
Былаажып турган черинге 
Таваржып келдим.
Кадыргы тургаш:
Эртине тып аарымга,
Бел былаажып турар чүве-дир.
Хаан кижиниӊ кара чаӊгыс оглу-дур сен,
Ооӊ чаргызын үзүп көр дээрге,
Саададым, ачай — деп олуруп-тур.
 - Чаргызын чүү деп үстүӊ?— деп айтырарга,
 - Бел чеже-даа күштүг болза,
Ооӊ күжү херек эвес,
Тып алган алдын эртинезин
Кадыргызы алыр кылдыр үстүм, ачай — деп
Чугаалап олуруп-тур.
Хаан олургаштыӊ, боданып, шүгдүнүп 
Олуруп берип-тир эвеспе оӊ.
«Дазылы чок ыяш 
Хат кээрге берге болгай,
Ужуп каар,
Төлү чок кижи
Чаа-чалгак кээрге бергези шын,
Болур ужурлуг 
Адаан-өжээн кырыыр эвес,
Адазы өлүр-даа болза
Ажы-төлү өжүн негээр ужурлуг»— деп
Боданып олуруп-тур.
Бодун боду боданып олуруп-тур:
«Мен чежемейниӊ-даа 
Хаан болдум бизе,
Чеже-даа күштүг болдум бизе,
Мээӊ күжүмден,
Мээӊ хаан эргемден 
Чүме болур эвес45, 

Кандыг-даа чүве 
Чүвениӊ ужурун эдерер 
Ужурлуг болгай» — деп 
Боданып олуруп-тур.
«Мен чеже-даа хаан болдум бизе, 
Бодумдан төрүттүнген 
Чаӊгыс оглумнуӊ кадайын мен 
Чарып аарымга,
Ол меӊээ ажык-даа,
Дуза-даа болбас-тыр ийин,
Аксыныӊ кежии бооп,
Алдын даӊгынаны тып алган кижи 
Мээӊ оглумнуӊ чурттаары-даа 
Чөптүг болур-дур.
Буруулуг, бузуттуг багай чүвени
Кылган-дыр мен»— деп
Бодунуӊ буруузун боданып олуруп-тур.
Хаан-даа аӊын-меӊин өлүрүп алгаштыӊ,
Олча-омактыг оглу-биле
Чанып келгилээн туруп-тур эвеспе.
Бир хүн Туӊ-Караты-Хаан олургаш: 
«Мен бо хире уран-мерген, угаанныг, 
Эртем-шидилиг кенним турда,
Мен-даа чүден чалданыр,
Сынар мен» — деп боданып келгеш, 
«Чиге мурнуу чүкте Өжээти-Хаан-биле 
Шыдыраа маргылдаазындан 
Кылып көрейн адыр» — деп 
Боданып олуруп-тур.
«Үш катап шыдыраалааштыӊ,
Ийи катап удуп алзымза,
Ол хаанныӊ ара-албатызын 
Доозазын алыр.
Үш катап уттурупса,
Бодунуӊ ак малын,
Албатызын бээр»— деп 
Боданып олуруп-тур.
Туӊ-Караты-Хаан 
Улуг кара аъдын мунуп алгаш, 
Өжээти-Хаанныӊ аал-чуртундува 
Халыдып кире берип-тир.
Аъдын дужап кааш,
Өжээти-Хаанныӊ өргээзинче кирип-тир.

Ийи чүктүӊ ийи хааны 
Амыр-мендизин солушкан 
Олуруп-турлар.
Өжээти-Хаанныӊ, кадыны 
Бора чандаӊын одап,
Боова-боорзаан быжырып,
Чарт чандаӊын одап,
Чаглыг эъдин хайындырып 
Хүндүлеп турган иргин.
 - Хаан-авыгай, силер-биле 
Шыдыраа маргылдаазы кылыр дээш,
Келген кижи мен ийин — деп олуруп-тур.
Шөл болган хөлүн салгаш,
Ийи хаан-даа шыдыраазын 
Көжүрүп олуруп берип-тирлер.
Өжээти-Хаан олургаш:
 - Адап-сурап келген силерниӊ
Удуу чүл мооӊ, хаан-авыгай?— деп олуруп-тур.
 - Үш катап уттум бизе,
Силерниӊ ара-албатыӊарны,
Ак малыӊарны алыр кылдыр,
Үш катап кактырзымза,
Ак малымны, ара-албатымны,
Силерге бээр кылдыр
Мындыг сагыштыг келген мен ийин — деп тур. 
Ийи хаан-даа шыдыраалап 
Олуруп берип-тирлер.
Бир көштү бир айныӊ үжен хонуунда 
Көжер мындыг тургулаан 
Чүвези иргин ийин.
Артык сеткил ара дүжер дээн
Туӊ-Караты-Хаан
Оол содунга олуруп-тур.
База-ла көжүп берип турлар.
Бир көштү бир айныӊ үжен хонуунда 
Көжүп туруп-турлар.
База-ла Туӊ-Караты-Хаанны 
Өжээти-Хаан кара теве содунга 
Олуртуп каап-тыр.
База-ла салып эгелээн туруп-турлар.
Бир көштү ийи айныӊ үжен хонуунда 
Көжүп шыдыраалап ойнап 
Тургулаан иргин ийин.
Артык сеткил ара дүжер,
Туӊ-Караты-Хаанны

«Өжээти-Хаан аът шазынга 
Өлүртүп каап-тыр эвеспе.
 - Чаа, сээӊ аксыӊ болза,
Аал-ораныӊны, албаты-хоратыӊны 
Тип олурбадыӊ бе,
Алыр апарган-дыр мен, кулугур — деп 
Өжээти-Хаан чугаалап-тыр.
Туӊ-Караты-Хаан бурт-барт 
Үне халып чыдып-тыр эвеспе.
«Тудуӊар-ла, кагыӊар-ла, кулугурну!»— дээр орта, 
Өжээти-Хаанныӊ ийи кара мөгези баргаштыӊ, 
Бөле-хаара туткаштыӊ,
Киирип келген туруп-тур.
 - Олчааргал, чиксээргел кулугур,
Чүге ойладыӊ?— деп олуруп-тур 
Өжээти-Хаан. 
Өжээти-Хаан ийи мөгезинге 
«Туӊ-Караты-Хаанны 
Харлыг көк доштуӊ кырынга 
Дөрт даванындан демир өрген-биле 
Хере шаап каӊар!»—деп 
Чарлык бооп-тур.
Харлыг көк доштуӊ кырынга 
Караты-Хаанны дөрт демир өрген-биле 
Хере шаап каап туруп-тур.
Эртениӊ-не аксы-думчуунуӊ ханын 
Дырыладыр эриидеп, шагаайтап туруп-тур.
Суук чем кылдыр
Ажыг сарыг-суг-биле чемгерип,
Кадыг чем кылдыр
Арган хеӊме-биле чемгерип туруп-тур.
Бир хүн-не сааскан ужуп келгеш, 
Туӊ-Караты-Хаанныӊ ханныг аксын 
Соктай берген олуруп-тур.
Саасканныӊ бир чарыкы будундан 
Ызырыпкан чыдып-тыр.
 - Өлбээн кижи-дир мен,
Дириг кижи-дир мен,
Мени чүге соктап олур сен, кулугур — деп-тир.
 - Аштаар хырынны канчаар,
Соктаплаттым, хаан — деп 
Сааскан шыжылаан олуруп-тур.
Хаан чыткаш:
 - Өлүп каарыӊга эки бе,
Дириг чорууруӊга эки бе?— деп 
Саасканга мону чугаалап чыдып-тыр.
- Алдын-сарыг хүннү
Көрүп чорза-ла эки ыйнаан,
Амы-тынымны өршээп көрүӊер — деп 
Шыжылап олуруп-тур.
 - Ындыг болза сени мен 
Өлүрбейн салыптайн,
Мээӊ чагыымны күүседир сен бе? — деп чыдып-тыр.
 - Күүсетпейн канчаар, хаан — деп,
Сааскан чугаалап олуруп-тур.
 - Бир эвес мени мегелептиӊ бизе,
Сени кайы-даа өртемчейге
Боолап өлүрер мен, кулугур — деп-тир.
 - Черле күүседир мен — деп,
Аксы-сөзүн, чыгаа даӊгыраан 
Хаанга аазап каап олуруп-тур.
 - Ындыг болза мээӊ демир 
Баглаажымныӊ бажынга баргаштыӊ,
Чугаалаар эвес сен бе.
Көк олбуктуӊ кырында,
Ак олбук салып берген,
Ак олбуктуӊ кырында,
Көк олбук-биле шугланып алган.
Дөрт чүгүнде дөрт кара эр 
Бараачылыг олур мен.
Эртенниӊ-не кызыл серге эъди 
Сүүзүннүг чыдыр мен,
Чиӊ шай, чигир-боова 
Чооглап чыдыр мен,
Аалымныӊ коданында 
Үш демир терек баглаажым бар,
Бирээзин аал чанынга кезип каапкаш,
Бирээзин чер ортузунга кезе шавар силер,
Бирээзин мээӊ чанымга кээп кезе шавар силер, 
Улуг кара аъдыӊны чушкуулап аар сен,
Улуг кара чаӊныӊ кирижин кезип аар сен,
Улуг кара селемеӊниӊ бизин 
Дөгей кылдыр эттеп аар сен,
Мыйыстыг малыӊарны мурнундан айдааштыӊ, 
Дөӊгүр малыӊарны соондан айдааштыӊ,
Дүрген чедип келиӊер,
Мээӊ чугаамны билир болза,
Будумнуӊ адаанда чыдар
Чидиг сарыг хачым бар,
Ол билир боор,

Дөрүмнүӊ бажында дөгей бистиг кестиим бар,

Ол-даа билбес боор деп
Чугаалаар сен — дээш,
Саасканын салып чоргузупкан иргин ийин.
Сааскан ужуп чоруткаш,
Туӊ-Караты-Хаанныӊ Кара-Бүдегей тажызыныӊ 
Демир баглаажыныӊ бажынга хонуп алгаш, 
Хаанныӊ чугаазын бирден бирээ чокка 
Чугаалап олуруп-тур.
Хаанныӊ Кара-Бүдегей тажызы 
Хопчу-каразын ажып көрүп олуруп-тур. 
Саасканныӊ чугаазы хопчу-карага
Ол кара хевээр дүшкен-дир эвеспе.
Хаанныӊ оглу-даа дүвү-далаш-биле 
Дораан-на тура халаан олуруп-тур эвеспе.
Улуг кара чазын тудуп алган 
Кирижизин кезер чүве тыппайн турган. 
Чечен-Уруг46 олургаш:
— Бо тений бердиӊ бе,
Дембээрей бердиӊ бе?— дээш,
Кара-Бүдегей тажыны 
Ойтур дажып дүжүрүп-түр.
Чечен-Уруг олургаш, чугаалап олуруп-тур.
Көк олбуктуӊ кырында чыдыр мен дээни — 
Харлыг доштуӊ кырында чыдыр мен дээни ол-дур, 
Көк олбук-биле шугланып алган чыдыр мен дээни 
Үстүнде көк дээри ол-дур, кулугур,
Дөрт чүгүмде дөрт кара эр 
Бараачылыг олур мен дээни —
Дөрт даванымдан демир өрген-биле 
Хере шаптырып алган чыдыр мен 
Дээн сөзү ол-дур.    
Кызыл серге эъди сүүзүннүг чыдыр мен дээни — 
Аксы-думчуунуӊ ханын төгүлдүр 
Эриидеп тур мени дээни ол-дур, мелегей,
Чиӊ шай, чигир-боова чооглап чыдыр мен дээни
Ажыг сарыг суг-биле
Арган хеӊме чип чыдыр мен дээни ол-дур.
Аалымныӊ коданында
Үш демир терек баглаажым бар дээни —
Моон үш элчи чеде бээр эвеспе,
Бирээзин аалга өлүргеш,
Бирээзин чер ортузунга өлүргеш,
Бирээзин орук баштадып алгаш,
Меӊээ дүрген келиӊер дээни ол-дур. 

Улуг кара аъдыӊны чушкуулап аар сен дээни — 
Улуг кара аъдыӊны соодуп ал дээни ол-дур.
Улуг кара чаӊныӊ кирижин кезип аар сен дээни — 
Улуг кара чаӊныӊ кирижин 
Дыӊзыдып ал дээни ол-дур, мелегей,
Улуг кара селемеӊниӊ бизин 
Дөгей кылдыр эттеп аар сен дээни —
Селемеӊни чидидип ал дээни ол-дур.
Мыйыстыг малыӊарны мурнундан айдаӊар дээни —
Октуг-чемзектиг аг-шериимни
Дүрген мурнадып чоргузуӊар дээни ол-дур.
Дөӊгүр малыӊарны соондан айдаӊар дээни —
Албаты-чонуӊну соондан
Чоргузуп олур дээни ол-дур, кулугур.
Будумнуӊ адаанда чыдар 
Чидиг сарыг хачым дээни —
Кенни мен-дир мен.
Дөрүмнүӊ бажында дөгей бистиг кестиим дээни — 
Сени ынча дээни ол-дур, кулугур —деп олуруп-тур.
 Олурган херек чүү боор,
Аг-шеригни мурнадыр,
Ара-албатыны соӊнадыр — деп
Чечен-Уруг чугаалап-тыр
Улуг кара чазыныӊ кирижин дыӊзыдып,
Улуг кара селемезиниӊ бизин чидидип,
Улуг кара аъдын эзертеп,
Чүгенней берген туруп-тур Кара-БүДегей-Тажы.
Ынчап турда Эзер, Тайгыл ийи ыды 
Ээре берип-тир.
Үне халыдып кээрге,
Ок-чалыг үш шериг тутсуп 
Чоруп олуруп-тур.
Үш шериг келгештиӊ:
«Силерниӊ хааныӊар шак ында
Эки-ле олчалыг, омактыг
Эки шыдыраалап удуп-тур»— дээн иргин ийин.
«Бо хүнден эртпейн
Кенним биле оглум келзин — деп
Бисти чорутту силерниӊ хааныӊар»—
Дижип олуруп-тур.
Оларныӊ ол аргалыг сөзүн
Чечен-Уруг доозазын билип алган олуруп-тур.
Келир оруунуӊ мурнунга
Чүс кулаш ханы алама тамызын белеткээш,

Иштинге чүс-чүс чыда, селемени 
Шанчып-даа каан болган иргин.
Үш шеригниӊ бирээзин аалынга 
Өлүрүп каап-тыр.
Ийизинге орук баштадып алгаштыӊ, 
Аг-шериин мурнаткаш,
Албаты-чонун соӊнаткаштыӊ,
Чечен-Уруг биле Кара-Бүдегей-Тажы 
Чиге мурнуу чүгүнче 
Углап чоруп каан туруп-тур.
Чер ортузу хире чоруп олурда,
Ийи шеригниӊ бирээзи
Оруун хайзы айтып чоруп олуруп-тур.
Чечен-Уруг-даа ооӊ ол сагыжын билгештиӊ,
Аӊаа боскун кестирип кагган-дыр эвеспе.
Бир шеригниӊ бирээзин
Кыры-чодазын сый шапкаш,
«Орукту баштап олур, кулугур!» —деп 
Чорупкан иргин.
Ол чоруп олурда,
Караӊгы дүн дүжүп-түр.
Баар оруунуӊ мурнунда тамызын 
Чечен-Уруг билип каггаш,
Бетии чарыында көрүп турган 
Тос шеригниӊ доозазын өлүрүн каан, 
Тамыны-даа оюп алгаш,
Ховунуӊ бир чарыы-биле аг-шериин 
Эдертип алгаш чоруп олуруп-тур. 
Өжээти-Хаанныӊ аал-оранындыва 
Аг-шериин Чечен-Уруг салып киирипкен 
Туруп-тур эвеспе.
— Аргалыг-ла болза Өжээти-Хаанныӊ 
Аг-шериин узуткааш,
Албаты-чонунга хол дегбеӊер!—деп 
Айыткаал берген иргин ийин.
Аг-шериин киирипкеш,
Дош кырында хере хап каан 
Туӊ-Караты-Хаанны 
Хостап ап-даа турган иргин ийин. 
Чечен-Уругнуӊ аг-шерии 
Өжээти-Хаанныӊ чуртун хөме 
Таварып кирген.
Чаа-дайынга белеткел чок 
Өжээти-Хаанныӊ аг-шерии-даа 
Холга дүжүп берипкен туруп-тур.

Чечен-Уруг тургаштыӊ:
— Силерни көк доштуӊ кырынга
Херип турган Өжээти-Хаанны
Чогум хербес силер бе?— деп олуруп-тур.
Туӊ-Караты-Хаан Өжээти-Хаанны чанагаштааш,
Харлыг дош кырынга
Дөрт демир өрген-биле
Дөрт даванындан хере шава-ла берип-тир.
Аксы-думчуунуӊ ханын дырыладыр эриидеп,
Ажыг сарыг-суг-биле чемгерип 
Туруп берип-тир.
Өжээти-Хаанныӊ эӊ сөөлүнде
Төрениӊ дөрт улуг дүжүмедин келдиргеш,
Аксы-сөзүн айтыргаш,
Хаанныӊ кадыг хоойлузу-биле 
Кара бажын кезип шаажылап 
Каапкан-даа чүвеӊ иргин.
Туӊ-Караты-Хаан тургаштыӊ,
Өжээти-Хаанныӊ арбын-түмен малын ай деп сүрүп, 
Ара-албатызын доозазын чер-чуртундува чоргузуп, 
Кумун куурарты, сайын шаарарты 
Олчалап алгаштыӊ, чуртундува сала берип-тир. 
Туӊ-Караты-Хаан чуртунга кээп туруп-тур.
Малынга малы немежип, көвүдеп,
Албатызынга албатызы немежип, көвүдеп,
Мындыг туруп-тур.
Туӊ-Караты-Хаанныӊ төрезин 
Туӊ-Караты-Хаан боду-даа башкарып Ч
агырып турар чүвеӊ иргин.
Өжээти-Хаанныӊ ара-албатызын 
Кара-Бүдегей тажы башкарып,
Чагырып турган чүвеӊ иргин.
Болганчоктуӊ аразында 
Туӊ-Караты-Хаанныӊ улузу-биле 
Өжээти-Хаанныӊ улузу
Кырышкан, чогушкан, кызыл ханын үндүр тудушкан 
Турар мындыг чүвеӊ иргин.
Хурагалдай сарыг ховунуӊ бажында-даа 
Хамык демдек тургузуп алган 
Баг адып турар мындыг чүвеӊ иргин. 
Туӊ-Караты-Хаан баг аткаштыӊ,
Өжээти-Хаанныӊ улузунга 
Үргүлчүчтонадып-үптедип келген,
Эъдин-малын тонаттырып,

Эдин-севин-даа алзып турар 
Мындыг-ла чүвези иргин.
Өжээти-Хаанныӊ улузунга 
Тос чылда тонаттырып келген, 
Туӊ-Караты-Хаанныӊ албатызы 
Мындыг туруп-турлар.
Адактыӊ сөөлүнде аргамчы, киженинден эгелээш, 
Ийи идииниӊ улдуӊунга чедир
Сөктүрүп тонаттырып келген-дир.
Кара-Бүдегей тажыныӊ кадыны 
Чечен-Уруг бир хүн-даа 
Оол уруг божуп-төрүп алган 
Мындыг туруп-тур эвеспе.
«Ол оолдуӊ доюн-бузун 
Кылыр кижи мен» — деп 
Туӊ-Караты-Хаан арага-дарызын,
Ажын-чемин, эъдин-чаан белеткедип туруп-тур. 
Алдан хонукта найырлап-байырлап,
Оолдуӊ доюн-даа дойлап,
Эрттирип келген-дирлер.
Чечен-Уругнуӊ оглу үш харлыг бооп келген. 
Сайныӊ дажын саламнап тудуп алгаштыӊ, 
Ооӊ-биле кушкаш соп, күске соп,
Өлүрүп чоруур мындыг-даа бооп туруп-тур.
Бир хүн ойнап чорааштыӊ,
Баг адып турган Туӊ-Караты-Хаанныӊ улузу-биле 
Өжээти-Хаанныӊ улузунуӊ чанынга 
Чүгүрүп келген иргин ийин.
Аалынга чүгүрүп келгеш,
Кырган адазы Туӊ-Караты-Хаанга:
— Меӊээ ол улустуӊ адып ойнап турар 
Чүвези ышкаш чүведен 
Кылып бер! — деп турган Ч
үвези иргин ийин.
Тал-биле чазап тургаш,
Шири-биле кирижеп тургаш,
Ча-согун таарып берген 
Мындыг олуруп-тур.
Оозу-биле өрге, күскениӊ
Бир чарыкы караан
Часпас адар бооп турган иргин ийин.
Бир хүн-не ча-согунун тудуп алгаш,
Баг аткан улустуӊ чанынга 
Чүгүрүп кээп-тир.

— Чүнү адар чүвел?
Мен адып көрейн, акыларым — деп 
Бичии оол чугаалаан туруп-тур эвеспе.
Өжээти-Хаанныӊ улузу:
«Чаш уруг катканыӊ, хувурааныӊ адар боор!» — дигеш, 
Көрүп-даа тургулаан иргин ийин.
Туӊ-Караты-Хаанныӊ баг адып турар улузу 
Чаптап-даа, чарашсынып-даа тургулаан иргин ийин. 
«Кайын-на адар чүвел?» — деп 
Айтырып турган оол чүве-дир.
«Карак четпес кес баалыктыӊ 
Ол чарыында тургузуп каан демдекти 
Адар чүве» — дижип 
Турган иргин ийин.
Бичии оол тургаштыӊ,
Ча-согунун тырттынып,
Кезенип-даа туруп-тур эвеспе.
Эртен тырткаш,
Кежээге чедир тыргып келгештиӊ,
Шак ол демдекти аӊдара 
Адып бадырыпкан иргин.
Туӊ-Караты-Хаанныӊ улузу магадап, амырап,
Оолду хол бажынга өрү 
Төөректей ойнап чүгүржүп 
Тургулаан иргин ийин.
Өжээти-Хаанныӊ улузу 
«Кончуг орлан хортан кулугур 
Тыпты берген эвеспе» — деп 
Илеткежип тургулаан иргин ийин.
Хүннүӊ-не келгештиӊ,
Баг адып хүнзээр
Мындыг оол туруп-тур эвеспе.
Өжээти-Хаанныӊ улузунга уттурупкап 
Хамык чүвезин дедир-ле улузунга 
Удуп берип турар бооп-тур.
Баг аткаш-ла оол
Өжээти-Хаанныӊ улузунга черле уттурбас,
Байгы-ла удуп алыр бооп-тур.
Бнр хүн Өжээти-Хаанныӊ улузун 
Хамык аргамчы, киженин, идик-хевин 
Удуп тонап алган олурда,
«Бажыныӊ коӊгураазы чазылбаан,
Балдырыныӊ маказы арылбаан балдырбээжек 
Ам арта тонап турар апарган-дыр аа!»—дижип 
Тургулаан иргин ийин. 
 

-«Адаарга ады-даа чок,
Та адалыг, та сурас чүве,
Мындыг шулбус тыпты берди»— дижип 
Улус чугаалажы берген иргин ийин.
«Адаарга ады чок кижи 
Кайда чүвел, кулугурлар!
Ачамныӊ ады Кара-Бүдегей тажы,
Авамныӊ ады Чечен-Уруг-ла чүве» — дээш, 
Өжээти-Хаанныӊ улузунуӊ 
Аргамчы, киженин, идик-хевин чажыпкаштыӊ, 
Чүгүрүп-даа чана берген туруп тур эвеспе.
 - Өжээти-Хаанныӊ улузу
Та адалыг чүве, та сурас чүве,
Бо хамык чүве тонап турар
Чүвениӊ дээр чүве-дир, авай — деп чугаалап-тур.
 - Ам баргаштыӊ Бокту-Кириш даайлыг мен, 
Бора-Шээлей иелиг мен,
Караты-Хаан кырган адалыг мен,
Кара-Бүдегей тажы адалыг мен 
Аттыг мен, сураглыг мен,
Адыгжыныӊ адыгжызы мен,
Тудугжунуӊ тудугжузу мен — деп 
Адып турар сен, оглум — деп 
Чагып турган иргин.
Бир эртен баг адар черге 
Чүгүрүп чеде берген туруп-тур.
Баг аткан санында-ла 
«Адыгжыныӊ адыгжызы мен,
Тудугжунуӊ тудугжузу мен,
Караты-Хаан кырган адалыг мен,
Кара-Бүдегей адалыг мен 
Бокту-Кириш даайлыг мен.
Бора-Шээлей иелиг мен»— дей каапкаш,
Адып турар оол болган иргин ийин. 
Өжээти-Хаанныӊ улузунуӊ 
Бажындан ужунга үндүр 
Баг аткаш, удуп хүнзеп турган иргин.
Ол улустуӊ аразынга 
Эрте-бурунгу шагда чоруткан 
Бокту-Кириш чедип келген турган иргин
 - Чүү дидир сен, оол,
Ам база адап көрем — деп туруп-тур.
 - Кулааӊ дүлей бе,
Кум уруп каан бе, ашак,
Караты-Хаан кырган адалыг мен,
Кара-Бүдегей адалыг мен,
Бокту-Кириш даайлыг мен,
Бора-Шээлей иелиг мен — дээш 
Ышкына сала каапкан туруп-тур.
Ашак-даа оолдуӊ чанынга чортуп келгештиӊ, 
Ачымааныӊ иштинден дөрт кырлыг 
Дөрбелчин кара эгээзин ушта соккаштыӊ,
Аваӊга мону аппарып бер, оглум — дээш 
Тутсуп берген иргин.
Оол-даа каӊгырады сөөртүп алгаш,
Халып чанып олуруп-тур.
Бора-Шээлей өөнге 
Кара киш кежи бөрт 
Даарап олуруп-тур.
Дыӊнап олурарга,
Эрте-бурунгу акызы Бокту-Кириштиӊ 
Улуг кара эгээзиниӊ даажы 
Дыӊналып келген иргин ийин.
Үне халып кээп-тир эвеспе.
Шынавы-ла акызыныӊ эгээзин 
Сөдүртүп алган оглу 
Бо чүгүрүп чедип келген 
Чүвези иргин ийин.
— Мону кайыын тып алдын, оглум?—деп айтырарга 
Баг адып турган черимге 
Ашак кижи-ле бээр чорду, авай — деп 
Чугаалап туруп-тур.
Бора-Шээлей ужа-тура-даа
Чүгүрүп-ле каан чүвези иргин ийин.    ,
Чедип кээрге, Өжээти-Хаанныӊ 
Баг аткан улузунуӊ аразында 
Аъдыныӊ дүгү бодунда өткен,
Бодунуӊ дүгү аъдында тутчуп үнген 
Эртеги-буруӊгу Бокту-Кириш акызы 
Бо турган чүвеӊ иргин ийин.
Акызын көөрге кырып-даа,
Шылгадап калган мындыг бооп-тур.
Бокту-Кириш Бора-Шээлейни 
Эки-ле танывас мындыг-ла бооп-тур.
Бора-Шээлей чанынга келгештиӊ:
«Амыр-ла, амыр-ла»— деп мендилеп айтырган. 
«Амыр-ла, амыр-ла» —деп харыылаан туруп-тур'. 
«Мээӊ оглумга силер
Эгээӊерни чоргузуп турдуӊар бе?» - дээрге,
Аъдыныӊ кырында аӊгадай берген 
Арнындыва кайгай берген 
Кезек када туруп берип-тир.
Ам-на овурлап, хевирлеп танып каапкаштыӊ, 
Бокту-Кириш ыглап-даа эгелээн туруп-тур.
Акызыныӊ эки аъдыныӊ дынындан чедип алгаш,
 Өөрээн-даа түлүү-биле ыглап-даа 
Кылаштап чанып олуруп-тур.
Аьдындан адырлып болбас,
Чыпшына дүүрээн мындыг-ла амытан 
Болган чүвеӊ иргин.
Тос чыл сувайлыккан 
Улуг хүреӊ бени соккаштыӊ,
Ооӊ үзүн хайындырып алгаш,
Ооӊ-биле чаап тургаштыӊ,
Аъдындан адырып ап туруп-тур.
Ийи алышкы экизин чугаалажып, •
Ийи мойнундан сегиржип алган каттыржып,
Багын чугаалажып — ыглажып 
Хүнзеп олуруп-турлар.
Каш үеде чүлүвээн салын чүлүттүнүп,
Хирин-даа чугдунуп,
Быды-куртун-даа аштаттынып туруп-тур Бокту-Кириш. 
Эъттиӊ семизи-биле
Аъштыӊ-чемниӊ экизи-биле ашкарып-чемгерип,
Үш айныӊ тозан хонуунда 
Ашкарып-чемгерип келирге,
Тодуп-даа семирип эгелээн
Мындыг-ла туруп-тур эвеспе Бокту-Кириш,
«Улуг дыжым дыштанып алыр мен,
Улуг уйгум удуп алыр мен»— дээш,
Тос каът олбук-кудусту салдыргаш,
Ооӊ кырынга удуп-даа,
Дыштанып чыдып ап-тыр.
Тос чылдыӊ нүүрүнде 
Удуп-даа келген туруп-тур эвесне.
Улуг уйгузу-даа ханган,
Тура халып келгештиӊ,

Үш өӊ кара сугга-даа чунуп алгаштыӊ,
Аштанып-чемненип олуруп-тур.
Чечен-Уруг Туӊ-Караты-Хаанга 
Бир хүн чугаалап-тур.
 - Оглумнуӊ бажын кыйбыктап,
Ат шолазын адап бериӊер — деп олуруп-тур.
«Шын-дыр ол» — дээштиӊ,
Туӊ-Караты-Хаан-даа 
Арага-дарызын чыып,
Ажын-чемин белеткедип,
Эъдин-чаан быжыртып тур.
Оолду-даа албаты-чоннуӊ 
Мурнунга олуртуп алгаш,
Хаандан чарлык болган олуруп-тур эвеспе.
«Оглумга эки ат-шола тыпсып 
Берген кижи болза,
Эктин ажыр эт-мал бээр мен,
Багай адаан кижи болза,
Бажын алзыр мен» — деп туруп-тур.
«Эки адаар деп тургаштыӊ,
Та багай ат адаптар чүве,
Багай адааштыӊ,
Бажын кестирерге база берге» — дээш,
Адаар кижи тывылбас бооп-тур.
 - Адаар кижи тывылбас болза,
Мээӊ чаӊгыс акым болур 
Делегей кезип тенип чораан 
Бокту-Киришке адатса кандыгыл?— деп 
Чечен-Уруг чугаалаан иргин ийин.
 - Кижи көрбес кайда чүмел акыӊ, уруум?— деп 
Хаан мону чугаалаан иргин ийин.
 - Барып эккелиӊер, кудавысты эъттедип-шайладып, көөр-дүр,
Оглувустуӊ адын ададыр-дыр — деп 
Дөртен кулаш ак энчекти 
Дөрт мөгеге тудускаш,
«Көдүрүп келиӊер!» — дээн 
Мындыг-ла турган.
Дөрт мөге келгештиӊ;
«Силерни чалап тур» — дээш,
Ак энчээнче олурткаш,
Дөрт азыындан көдүрүп чеде берип-тир.
Эки кудазы-биле Туӊ-Каратты-Хаан-даа
Экилешкен-мендилешкен
Мындыг-ла туруп-турлар.

Хаан оргаштыӊ:
 - Бо оолдуӊ адын адаар кижи тывылбас,
Ат-сывын адап берип көрүӊер,
Алдар-шолазын кыйгырып берип көрүӊер!—деп-тир. 
Бокту-Кириш олургаштыӊ:
 - Мен ышкаш мынчап 
Назын улуун эдилеп кырызын,
Чаактыг чүвеге чаргы-сөзүн алыспас,
Чарын-төштүӊ алдынга дүшпезин,
Майыктыгга майгытпазын,
Шенектигге шенетпезин — деп йөрээп тур.
Оолдуӊ бажын кыйбыктап,
Кежегезин таарып келгештиӊ,
 - Мен дег эрес эрлик болзун,
Бокту-Кириш деп угун уктазын — дээш,
Бора-Шокар аъттыг Бораты-Мерген деп аттыг
Чоруур болзун!— деп 
Мынчап-даа адап олуруп-тур.
Туӊ Караты-Хаанныӊ албатызы-даа 
Найыр-байыр эрте бээрге,
Тарап-даа сала берген.
Бокту-Кириш бир хүн олургаш:
 - Биеэ бурунгу шагда 
Аал-оранныг азыраан малдыг,
Ай, хүн херелдиг үш кадынныг 
Кижи болгай мен,
Биеэги чуртумну эргип барып 
Көөр кижи мен — деп,
Дуӊмазынга мону чугаалап олуруп-тур:
 - Көрбейн канчаар, барбайн канчаар, акый — деп 
Харыылаан олуруп-тур.
Бора-Шээлейниӊ аъдыныӊ комун хоора,
Чаяазын чара семиртип алгаштыӊ,
Бир хүн эзертеп, чүгеннеп мунуп алгаш,
Эки чуртундува угланып-шигленип 
Чоруп каап-тыр.
Тос чылдыӊ нүүрүнде дүн-хүн чок 
Халыдып, ужудуп чоруп олуруп,
Булуттуг дээрниӊ адаа-биле,
Будуктуг ыяштыӊ кыры-биле 
Ужудуп, халыдып чоруп олуруп-тур.
Бора-Шээлейниӊ аъдыныӊ каӊ болат дуюу 
Дээр черинге дээп эртип, 
 

Дегбес черинге тыыгайнып 
Эртип чоруп олуруп-тур.
Эртеги-бурунгу шаанда чурттап турган 
Бораанныг, шораанныг ала тайгазыныӊ 
Чиге мурнундан харап кээп-тир.
Куйт дээр кускун-даа чок,
Сайт дээр сааскан-даа чок,
Күскү чуртун күзүрүм баскан,
Часкы чуртун чашпан сиген баскан, 
Өлеӊ сиген өрүй берген 
Маргаа сиген база берген 
Мындыг-ла чыдып-тыр эвеспе.
Улуг өөнүӊ орнунга келгештиӊ
Көрүп шинчилеп турарга,
Аъдыныӊ изи хараача хире эр 
Олчалап алгаш чоруткан бооп-тур. 
«Мээӊ үш эки кадыным 
Бир шагда кээп мени көрзүн дээш, 
Чүнү-даа кагбааны ол-дур аа» — деп
 Боданып келгеш,
Өөнүӊ орнунда чыткан 
Калбак кара хаяны ап октаптарга,
Ооӊ адаанда демир хааржак чыдып-тыр. 
Демир хааржаан ушта-даа соп 
Ап туруп-тур.
Демир хааржактыӊ иштинде 
Бокту-Кириштиӊ кедер идик-хевин 
Ында суп каан,
Чиӊ кара шайын, чигир-боовазын 
Үрелбес эки баалыӊныг савазында 
Суп каан изиг чылыг хевээр чыдып-тыр. 
Чиӊ шайын ижип,
Чигир-боовазын чип ап олуруп-тур.
Суп каан идик-хевин 
Улуг кара таалыӊынга 
Дыгый идип ап олуруп-тур.
Демир хааржаан оон ыӊай үжеп көөрге, 
Калбак ыяшка бижик бижээштиӊ,
Суп каан чыдар бооп-тур.
Ушта соккаштыӊ номчуп көөрге, 
Улаан-Сайгыл даӊгынаныӊ 
Уран-шевер кылдыр бижип,
Сиилбип каан бижии бооп-тур.
«Аал-ораныӊны, азыраан малыӊны, 
Алган үш кадайыӊ бисти
Чаӊгыс карактыг Буга-Кара аъттыг 
Чаргыраа-Кара-Маадыр деп кижи 
Олчалап алгаш сала берди.
Бир шагда дириг чорааш,
Чедип келдиӊ бизе,
Мону көрзүн дээш,
Тураскаал кылдыр арттырып кагдым» —деп 
Бижип каан болган иргин.
«Үвүм чээш, үвүрере тоткан кулугурну, 
Малым алгаштыӊ, баяан-сегээн кулугурну. 
Ала караамга көстүр-ле боор,
Адыр холумга туттунар-ла боор» — деп 
Ажынып, хорадап-даа,
Уун углап, шиин шиглеп чоруп олуруп-тур. 
Изи чиге соӊгу чүкче углаан-на 
Мындыг бооп-тур.
Чеди чылдыӊ иштинде 
Истеп-даа чоруп олуруп-тур.
Бир черге чоруп олурарга,
Хамык мал шыыры
Бар бооп келген иргин ийин.
Бора-Шокар аъдын 
Таагылыг бора чаваа кылдыр 
Хуулдуруп алгаш,
Боду самдар оол бооп хуулуп алгаш,
Чылдыр шактап чортуп олуруп-тур.
Узун сарыг кырлаӊны харап кээрге,
Ооӊ ындында бир ак аъттыг ашак кижи 
Муӊ ак хой кадарып чоруп-тур.
Чанынга чортуп келгеш,
«Амыр-ла, ирем» — деп 
Менди солушкан туруп-тур.
 - Менди-менди, оол,
Чаа, кайыын келген сен, оол,
Адыӊ-шолаӊ кымыл?— деп 
Ашак айтыра берип-тир.
Адым-шолам-даа чок,
Аалдар кезип аштап-чемнеп 
Чип чоруур кижи мен — деп 
Харыылаан иргин ийин.
 - Силер кайы хаанныӊ 
Албатызы кижи ирги силер?— дээрге,
 - Бурунгу шагда болза,
Бокту-Кириш эрниӊ албатызы болур ужурлуг
Бо шагда болза,
Чаргыраа-Кара-Маадыр деп кижиниӊ
Албатызы боор,
Мооӊ хою боор чүве ийнен, оглум — деп 
Чугаалап тур.
 - Биеэги Бокту-Кириштиӊ албатызы 
Чораан-дыр силер,
Бокту-Кириш эки бе,
Бо үеде Чаргыраа-Кара-Маадыр эки бе?—деп айтырган.
 - Бокту-Кириште чүү боор, аӊнап-меӊнеп,
Кижээ ажык-аргазы
Кижээ халдап чораан боордан башка, 
Чаргыраа-Кара-Маадыр албаты 
Чонунга кадыг халанчыг,
Амытан-на чүве-дир — деп олуруп-тур. 
Чаргыраа-Кара-Маадырны айтырып олурар,
Херээӊ бар бе, оглум?—деп олуруп-тур.
 - Мен ышкаш кижини 
Малчы-кулчу кылып алыр ирги бе? дээш,
Ынчап олур мен — деп-тир.
Малчы-кулчу болур кижини
Хүлээп албайн канчаар — деп 
Ашак харыылаан мындыг олуруп-тур.
 - Чаргыраа-Кара-Маадыр өөнде ирги бе,
Черде ирги бе?— деп
База айтырган.
 - Өөнде-ле чорду — деп 
Мону харыылаан иргин ийин.
Бокту-Кириш-даа боданып чорааштыӊ,
Кижиниӊ боду чок черинге
Ээн аал-оран олчалап турар кулугурну 
Үвүм чидирткеш, үгбес чудадым,
Үвүм алгаш, үвүрере тоткан, кулугур — деп
Удургузун чара дайнап дүкпүрнүп,
Даг дижин чара дайнап чоруп олуруп-тур.
Таагылыг богбазы тура дүшкен 
Туруп-тур эвеспе.
«Кижи чурту кадыг болур,
Киштиӊ чери кадыр,
Кичээнир, боданыр ужурлуг,
Далашпайн таваар чедип көөр-дүр» — деп 
Аъды сүмелеп чораан чүвеӊ иргин. 
Чаргыраа-Кара-Маадырныӊ 
Улуг өөнүӊ аксынга келгештиӊ,
Демир баглаажынга багай богбазын 
Шорбажылай тыртып кааш, 
Чаргыраа-Кара-Маадырныӊ 
Алдын бозагазын арай деп артап киргеш,
Одунуӊ адаанга олуруп ап-тыр.
 - Кайыын келген кижи сен,
Кайнаар угланып чораан кижи сен, оол?— деп 
Айтырган олуруп-тур.
 - Адаарга адым-даа чок,
Айтырга чуртум-даа чок,
Аштыг-чемниг чер дилеп,
Чай боорга, сарыг-суг,
Кыш боорга, бора-мүн дилеп 
Келген кижи мен ийин — деп Ч
угаалаан иргин ийин.
 - Бо оолга таар алдында 
Сарыг-сугдан кудуп бергештиӊ 
Үндүр ойладыӊар,
Быды-курту, хири-чамы отка-пашка 
Төктү бербезин!— деп олуруп-тур.
Дөрт шивишкин таар адаанда сарыг-суун 
Он кижи чемгерер оӊгар шаразынга куткаш, 
Оолдуӊ мурнунга аппарып берип-тирлер.
Езулуг ийи холдап туткаш,
Кара чаӊгыс хак кылыпкаш,
Эжиктиӊ дедир чартыындан үне берип-тир. 
Кулугурнуӊ менээ шоруштуг деп чүвезин,
Кижиниӊ өөнүӊ дедир чарыындан 
Үнүп турар деп көрүп каап олуруп-тур.
Самдар оол даштыгаа үнүп келгештиӊ,
Кылаштап турарга,
Эртеги-бурунгу үш кадыны 
Инек саап каттыржып,
Чүгүржүп тургулаан иргин ийин.
Чанынга салбараӊайнып кылаштап кээрге, 
Ай-Хаанныӊ, Хүн-Хаанныӊ ийи даӊгыназы 
«Инек хоюспайн ыӊай бар, оол» — деп турлар. 
Улуг-Эге-Хаанныӊ даӊгыназы олургаштыӊ: 
«Ары-бөрү көрген эвес,
Кижиден мал хоя бээр чүве бе» — деп олуруп-тур. Ч
аргыраа-Кара-Маадыр чылгызын бөлер дээштиӊ, 
Аъттанып алгаш ыӊай бооп каап-тыр. 
Чаргыраа-Кара-Маадырныӊ үш кадыны 
Улуг өөндүве кире бергилеп-тир.

Соондан быды бырыгайнып,
Сиргези сиригайнып,
Багай оол бо-ла кирип кээп-тир эвеспе. 
Ай-Хаанныӊ, Хүн-Хаанныӊ ийи даӊгыназы 
«Бо оолдуӊ быдын-куртун аа,
Божадан хоюдуп бергеш,
Үндүрер-дир» — дижип олуруп-турлар. 
Улаан-Сайгыл даӊгына олургаш,
«Хойтпактан кудуп бериӊер!» — деп олуруп-тур. 
Тозан кижи тотпас дөӊгүр шоразынга 
Долдур хымызын куткаш,
Мурнунга аппарып турганнар иргин.
Ийи холдап өзелег сегирип алгаш,
Кара чаӊгыс хак кылдыр пактапкаш,
Базып-даа үне берип-тир.
Улаан-Сайгыл даӊгына олургаш:
 - Ээ-таа биеэги эрниӊ эрези Бокту-Кириш 
Шак ынчаар чемненир чүве ийин, 
Бокту-Кириш-даа сагыжымга
Кире дүжүп келди — деп олуруп-тур.
Соондан Улуг-Эге-Хаанныӊ даӊгыназы 
Үнүп келгештиӊ көөрге,
Малын чедип алган
Аал соондува бар чыдып-тыр багай оол.
Кырлаӊ артындыва ажа бээрге,
Карак-чивеш аразында
Кара чаӊгыс Бокту-Кириштиӊ хевир-дүрзүзүн 
Көргүзе каапкан иргин ийин.
 - Кара чаӊгыс ам база дүрзүӊнү 
Бир көрүп алыйн — деп туруп-тур.
 - Мээӊ дүрзүм көрүп канчаар, 
Чаргыраа-Кара-Маадырныӊ тынын 
Билдиӊ бе?— деп-тир.
 - Колдуунуӊ алдында 
Хой дег кара меӊи бар,
Кара чаӊгыс тыны ол,
Оозун аргажок камгалаар.
Чүме ийин — деп олуруп-тур.
Даӊгына кылаштап чана берип-тир.
Хонуктуӊ черинге баргаштыӊ,
Таагылыг богбазын куу 
Хой-мыяа кылдыр хувулдургаш, 
Чаргыраа-Кара-Маадырныӊ келир оруунга 
Чеди чыл болган куу терезин бооп, 
Хувулуп алгаш,
Кадыг кара чазын кезенип 
Тырттына берип-тир.
Шиинге чедир шигжейтир,
Шаанга чедир шагжайтыр 
Тыртып алгаш, манап чыдарга,
Муӊ чылгызын бурлады,
Түмен чылгызын түрледи 
Сүрүп алган бо хап олуруп-тур.
«Мени дээр болдуӊ бизе,
Колдуунуӊ алдында 
Хой дег кара меӊин 
Часпайн дег,
Мени дивес болдуӊ бизе,
Кара чериндиве кир!» — дээш,
Ышкына сала-ла каапкан туруп-тур.
Хой дег кара меӊин чара деггештиӊ,
Бир чарыкы колдуундан 
Өде халый берип-тир.
Көк дээри хөлбеӊ кыннып,
Кара чери сирт кыннып келген черде, 
Чаргыраа-Кара-Маадыр аъдыныӊ кырындан 
Аӊдарлып баткан-на туруп-тур.
Хоюг ханы коргурттуруп,
Ховуну куду агып,
Кара ханы каргырттынып,
Каътты куду-даа агып баткан 
Туруп-тур эвеспе.
Аргазын аа дазы ыяштап,
Кош аргазын хоо дазы ыяштап келгеш,
Улуг одун салып үндүргештиӊ,
Чаргыраа-Кара-Маадырны 
Бүдүнге өрттедип-хуюктап 
Каапкан туруп-тур.
Ак малын айдап,
Албатызын эдертип,
Үш кадынын ап алгаш,
Чуртундува чанып олуруп-тур.
Бир оъттуг-суглуг черте келгеш, 
Мал-маганын дышкарар дээш 
Дүжүрнүп алгаш,
Өг хондурар черинге өөн өглеп,
Өргүмчүлүг черинге малын чалап кааш, 
Албатызынга: «Малывысты эки 
Кадарып туруӊар,
Мен аӊнап келийн!»— дээш,
Чоруй барып-тыр.
Бир шаанактыг тайганыӊ кырынга 
Үнүп келирге, аӊ дээрге 
Дүгүн чижип чыдар 
Мындыг бооп-тур.
Аӊ көрүп, хөмелеп-даа
Туруп-ла берген чүвези иргин ийин.
Тос хонгаштыӊ,
Өлүрген аӊыныӊ эъдин 
Арттынып-дергилеп алгаш,
Халдып чанып олуруп-тур.
Аалыныӊ бетинге чедип келирге, 
Элеш-даа дээр чүве чок,
Ээн кара чурт чыдып калган бооп-тур. 
«Мээӊ улуг кадыным 
Улуг угаанныг кижи болгай» — дээш, 
Одунуӊ адаанда улуг калбак дажын 
Тура сога берген иргин.
Ине-чүскүк сугар
Демир хааржактыӊ иштинде
Алдын билзээн суккаштыӊ,
Бижик бижип каан 
Мындыг туруп-тур эвеспе.
«Бистиӊ соовустан углаан„
Бистиӊ изивис истээн 
Черле херээ чок.
Сууӊ суглап.
Чериӊ черлеп,
Балык-байлаӊ, аӊын-меӊин 
Өлүрүп чип чурттап көр.
Бис-даа аргажок дайзынныӊ 
Холунда кире бердивис,
Бокту-Кириш.
Демир баштыг Демир-Хаан деп кижи 
Олчалап алгаш сала берди.
Өлбээн бодуӊ өлүртүр сен,
Барбаан бодун баар сен» — деп-даа 
Каан бооп-тур.
«Аът өлбеске алдын болур эвес,
Эр өлбеске эртине болур эвес» — дээш,
 Изин истеп хап-ла каан иргин ийин.
Үш артты ашкаштыӊ,
Үш хемни кеже халыдып келирге,
Демир баштыг Демир-Хаанныӊ 
Барааны көстүп-даа бар чыдып-тыр.
«Чүү мындыг кулбураан согун болган,
Дожаан буга болган 
Чүве сен, кулугур,
Кижиниӊ боду чок черге 
Кижиниӊ ээн чуртун 
Олчалап турар кулугур сен.
Иевистиӊ төрүп каан
Ийи кызыл чудуруу-биле көржүр бис бе,
Дарганнарныӊ таптап берген
Даттыг демир огу-биле
Көржүр бис бе? — деп
Кый салып турган
Эр-даа чүвеӊ иргин.
Демир баштыг Демир-Хаан 
Аъдын кадыра тырткаштыӊ,
Уткуй шаап кээп-тир эвеспе оӊ.
 - Карааӊныӊ шозу өлерере берген,
Хавааӊныӊ эъди шүглү берген,
Кашпык кара ашак 
Катканыӊныӊ бажы сени,
Сен ышкаш чүве 
Эл-чаа бодап бе,
Эл сен бе, хол сен бе?—деп туруп-тур Демир-Хаан.
 - Сен ол хире болганыӊда 
Хол болбас мен,
Эл мен, чаа мен — деп харыылап тур. 
Бокту-Киришти чан аразындан алгаштыӊ, 
Аъдындан чая соп келгештиӊ,
Кара черинге харлыктыр дүжүрүп-дүжүрүп,
Чеден кулаш күстүктүг47 кара тамыны 
Оя теп кииргеш,
Олдува киир октапкаштыӊ,
Аксын улуг кара бозага хая-биле 
Дуй базырып каап-тыр оо.
Демир баштыг Демир-Хаан
Бокту-Кириштиӊ Бора-Шокарын чедип алгаштыӊ, 
Олчалап-чаалап алган улузунуӊ соондан 
Халдып чедип кээп-тир.
Бора-Шокар-даа ойта соккаштыӊ,
Үстүү орандыва четтирбейн барып-тыр эвеспе. 
Соондан эзир бооп хуулуп алгаш,
Сүрүп чедип келирге,
Хартыга бооп хуулуп алгаш,
Алдырбайн-четтирбейн 
Чоруп олурган иргин ийин.
Үстүү оранга чедир сүрүп келирге,
Доӊгайты кылыйткаш,
Алдыы орандыва ужуп киргеш,
Караӊгы дүмбей кара арыгныӊ иштиндиве 
Алдырбайн-четтирбейн тыыгайндыр 
Ужуп кире берген туруп-тур.
Кайнаар-даа барган шиин 
Ол караӊгы дүмбей арганыӊ иштинге 
Тыппайн барган-дыр эвеспе 
Демир баштыг хаан.
— Кулугурнуӊ ындыг каралыын билбедим ийин.
Билген болза, аргактыг алды мойнун
Сый шаап каарым кай — деп
Таалайын дазыладып-даа хомудап-хорадап,
Олчалаан албатызыныӊ соондан
Бо-ла ажынган-дарынган
Халыдып келген иргин ийин.
Чиге соӊгу чүкте 
Тепкиижи чок кара тайга,
Хөрзүнү чок кара чер чурттуг 
Демир баштыг хаан иргин ийин.
Орта чедип келгештин,
Тепкиижи чок кара тайгазыныӊ мурнунга 
Чурттап-даа туруп ап-тыр эвеспе. 
Бокгу-Кириштиӊ Бора-Шокар аъды 
Бокту-Кирижинге маӊнап-даа 
Чедип кээп-тир эвеспе.
«Бир эвес адыр холдуг чүве болза,
Бо кара бозаганы кезер дээр,
Ам канчаар» — деп мугуртап гуруп-тур. 
«Кандыг-ла арга хереглезе 
Эки ирги?»— деп,
Бора-Шокар бир хүннү бадыр боданып, 
Шүгдүнүп кээп-тир.
Бора-Шокар биеэде чээрби беш 
Хар назылыында чоруп чораанын-даа 
Боданып олуруп-тур.
«Бора-Шээлей бо өртемчейден 
Бокту-Кириш болуп алгаштыӊ,
Үстүү оранныӊ бир дээрниӊ кырынга 
Чоруп олура тып алганы 
Эр-Сайын, Хан-Сайын-Улаатылар 
Сагыжынга кирип кээп-тир.

Ажыргы чарыкы ачымаан 
Аксы-биле ажыда соккаш,
Көк дээрни кыӊ кылдыр,
Кара черни сирт кылдыр 
Киштегилей берип-тир.
Хан-Сайын, Эр-Сайын ийи Улаатыныӊ 
Бажы-даа чарлы бер часкан 
Үне-даа халыдып кээп-тирлер.
Бора-Шокар тургаш:
 - Демир баштыг хаан деп кижи 
Бокту-Киришти мында тамылап 
Каапты ышкажыл,
Бо бозаганы казып көрүӊер!— деп 
Мону чугаалап турган иргин ийин.
Ийи Сайын-Улааты 
Ачымааныӊ иштинден 
Хан Сайын-Улааты каӊ озуун,
Эр Сайын-Улааты эр озуун уштуп ап-тырлар. 
Ийи Сайын-Улааты-даа,
Кара бозаганыӊ ийи чарыындан 
Каза-ла берип-тирлер эвеспе.
Та чеженге, та кажанга 
Казып келген чүве,
Кара бозага төнүп-даа болбас,
Дам-на ыӊай бар чыдар бооп-тур. 
Бокту-Кириштиӊ Бора-Шокары тургаштыӊ, 
Ийи Сайын-Улаадынга 
Чугаалаан чүвези иргин:
 - Касканнай силер кара бозагаӊарны 
Казып-ла чыдыӊар.
Мен Бора-Шээлейниӊ аал-чуртунга 
Сөс чедирейн — дээш ыӊай-ла болган. 
Доозуну туруп калган-дыр эвеспе.
Булуттуг дээрниӊ адаа-биле,
Будуктуг ыяштыӊ кыры-биле 
Халыдып-даа чоруп олуруп-тур эвеспе.
Дээр черинге дээп,
Дегбес черниӊ үстү-биле 
Каӊ болат дуюу тыыгайнып,
Халыдып орган иргин ийин.
Чылдык черни хонуктуӊ черинге 
Чыыра допшулай халыдып,
Айлык черни дүштүк черге
Чыыра допшулай халыдып чорааштыӊ,
Туӊ-Караты-Хаанныӊ 
 
Чурттап турар черинге 
Бокту-Кириштиӊ Бора-Шокары-даа 
Чоокшулап чоруп олуруп-тур.
Чиге соӊгу чүгүнден 
Кончуг буурул туман-на 
Тутчуп алган чоруп олуруп-тур.
Келзе-келзе, Бора-Шокарныӊ тыныжы 
Буурул туман болу берген 
Халыдып чоруп олуруп-тур.
Кара черни сиртиледир теп,
Көк дээрни кыӊгырадыр киштеп, 
Бора-Шокар-даа бо-ла чедип келген 
Чоруп олуруп-тур.
Эргелиг акымныӊ эки аъды 
Чааскаан чоруп олурар,
«Хайыралыг акым та канчап барган?»— деп 
Бора-Шээлей ыглап-даа олуруп-тур. 
Бора-Шээлей чүгүрүп баргаш:
«Че, чүү болду, Бора-Шокар?» — дээрге, 
«Эки ээмни тепкиижи чок тайга чурттуг 
Демир баштыг хаан олчалап алгаш,
Эки ээмни чеден кулаш күстүк тамыда 
Тамылап каапты» — диген иргин.
 - Биеэги ийи Сайын-Улааты 
Тамыныӊ аксында кара бозаганы 
Казып чыдып кагды — дээн иргин ийин.
«Эки акымны барып
Уштуп алыр кижи мен» — деп 
Ол орта Бора-Шээлей-даа дүүреп,
Хөлзеп үнген-не туруп-тур.
Улуг кара таалыӊынга
Арага-дарызын, ажын-чемин суп алгаштыӊ, 
Аъттанып чоруур деп турда,
Бораты-Мерген оглу көре тыртып каапкаш: 
«Кай баарыӊ ол, авай?» — деп 
Айтыра берип-тир.
 - Бокту-Кириш даайыӊны
Демир баштыг хаан тамылап каапкан — деп 
Бо аъды чугаалап келди,
Даайыӊны барып уштуп келийн,
Сен аалывыска тур, оглум — дээрге:
 - Сен баргаштыӊ чүнү бүдүрер сен,
Өөӊге анаа-ла дыштыг олуруп көр. 
Өлүр-даа, дирлир-даа болза,

Мен барып көрейн — деп 
Мону-даа чугаалап турган иргин ийин. 
Бора-Шээлей тургаштыӊ:
 - Бажыӊныӊ коӊгураазы арылбаан, 
Балдырыӊныӊ маказы арылбаан
Чаш балдыр-бээжек болгай сен — деп-тир.
 - Ажырбас, чоруур кижи мен — дээш, 
Ээрежип тургаштыӊ,
Аъдын былаап алгаш,
Муна каапкаш ыӊай болуп каан-дыр.
 - Чоруур кижи болдуӊ бизе,
Чүве чугаалап берейн, оглум — деп 
Соондан алгырып туруп-тур.
Ынча-мынча чанынга чортуп келгеш:
 - Че, чүнү чугаалаарыӊ ол, авай?— деп-тир Бораты-Мерген.
 - Бокту-Кириш даайыӊныӊ Бора-Шокары 
Боду-ла чедире бээр болгай аан,
Чеде бээриӊге ийи алышкы олурар-дыр,
Олар-биле магалыг бараалгаар,
Езулуг чолукшуур, оглум,
Ээлдек-эвилеӊ ужуражыр,
Эки даайларыӊ ол ужурлуг,
Бокту-Кириш даайыӊныӊ дуӊмалары 
Болур ужурлуг — деп олуруп-тур.
Хем черни кежир бастырып,
Даг черни ажыр халыдып-даа 
Чоруп олуруп-тур.
Халыдып олурарга,
Бора-Шокары ийи Сайын-Улаатыныӊ 
Чанынга халыдып кээп-тир.
Магалыгга бараалгаан,
Езулугга чолуккан 
Мындыг туруп-тур эвеспе.
Ээлдек-эвилеӊ-даа чугаалажып 
Олурар эр бооп-тур.
Бора-Шокарны танып Бораты-Мергенни танывас 
Мындыг бооп-турлар.
 - Адаӊ адаан адыӊ кымыл,
Иеӊ кыйгырган шолаӊ кайызы болурул, 
Карааӊарда оттуг,
Хавааӊарда кадырлыг
Кижи-дир силер, оол?— дижип турлар.

- Мен болза Бора-Шээлей иелиг,
Бокту-Кириш даайлыг 
Бораты-Мерген дээрзи мен мен ийин.
 - Ам база чугаалап көрем, оол,
Эки-даа дыӊнадывыс — деп 
Ийи ашак оолдуӊ
Ийи талазынга кээп дүшкен туруп-турлар.
 - Бокту-Кириш даайлыг,
Бора-Шээлей иелиг,
Бораты-Мерген дээрзи
Мен мен ийин — деп чугаалаарга,
Ийи ашак ийи чарынны холундан сегиргеш,
Ийи чарыкы чаагындан 
Ошкап-чыттап оргулап туруп-тур.
 - Каш үеден үзүлбээн 
Ханы төрел болур ужурлуг 
Улус-тур бис, оол,
Бокту-Кириштиӊ аргажок ийи дуӊмазы 
Улус-тур бис,
Эр-Сайын-Улааты, Хан-Сайын деп 
Ийи кижини дыӊнаан боор сен,
Бис-тир бис — деп 
Чугаалап берип-тирлер.
 - Харын силерниӊ адыӊарны 
Дыӊнаан-на болгай мен,
Бээр аъттанып чоруп турумда,
Мээӊ авам чагып сөглээн-не болгай —
Деп олуруп-тур.
 - Чаӊгыс акывысты тамы иштинде
 Суктуруп алган,
Ооӊ аксында кара бозаганы 
Каш үениӊ иштинде 
Казып чадап кагдывыс, оол —
Дижип турлар.
Бораты-Мерген ийи ашакты көөрге,
Каӊ озуу-даа карталып төнген,
Эр озуу-даа элеп төнген,
Холу-буду-даа кестип калган,
Ханы дырыгайнып олурар,
Кээргенчиг, кыпсынчыг бооп-тур.
Эр-Сайын, Хан-Сайын ийи 
Улаадын көргештиӊ, Хөйнү бодап келгеш,
Хөрээ көвүдеп,
Эвээшти сактып келгештиӊ,
Эъди-кежи изип туруп-тур.
«Кедээр баргылаӊар!» — дээн,
Ийи Сайын-Улаады кедээр чайлап чыдырда,
Улуг кара бозагазын 
Холу-биле хоора соп эккелгеш,
Хонуктуӊ чериндиве дырыгайндыр 
Теп чоргузупкан-дыр.
Ийи Сайын-Улаады
Тура халыгылап келгештиӊ,
Бораты-Мергенниӊ ийи чарыкы дөӊмээнден 
Айыс ап туруп-турлар.
 - Мооӊ иштинде кижи 
Өлүг бе, дириг бе?— деп,
Бораты-Мерген кый салып 
Бадырып туруп-тур.
 - Ам дээреде тодуг хырным 
Сиӊмээн чыдыр-ла мен — деп
Тамы дүвүнден шаӊ-шуӊ ыыт кээп-тир.
Аъдыныӊ ажыргы чарыкы дергизинде 
Алдан кулаш арылыг сарыг сыдымын 
Ап алгаш, чүгүрүп кээп-тир.
«Мооӊ иштинде кижи 
Быжыглаттынып багланып ал!»—-дээш,
Арылыг сарыг сыдымын 
Салып бадырып-тыр.
Бокту-Кириш-даа курлаандан 
Дыӊзыды баглаттынып алгаш,
«Че!» — деп-даа кускуннап туруп-тур. 
Бокту-Киришти Бораты-Мерген-даа 
Кадыргы дег караӊнады тыртып алгаштыӊ, 
Үндүрүп келген.
Ол орта алышкылар-даа 
Бораты-Мерген дөртелээн-даа 
Экти-мойнундан сегиржип алган,
Экизин чугаалажып каттыржып,
Баштарындан сегиржип алган,
Багын чугаалажып ыглажып 
Тургулаан иргин ийин.
Бораты-Мерген улуг таалыӊын дүжүрүп соккаш, 
Арага-дарызын сөӊнеп,
Ажын-чемин сала-ла берип-тир. 
Арагалап-дарылап, аштанып-чемненип 
Чугаалажып олуруп-турлар 
Дөрт эки эр.
Бокту-Кириш олургаш:
 - Кырып келгенимниӊ кыпсынчыын-даа
Кандыг дээрлаан,
Чөнүп калганымныӊ чөгенчиин-даа 
Кандыг дээр боор!
Кулугурга Демир-Баштыг хаанга 
Эдим-малымны алысканымны — деп 
Таалайы дазыгайнып олуруп-тур.
 - Ол-даа ажырбас болгай аан,
Даайымныӊ адаан-өжээнин 
Мен негээр кижи мен — деп,
Бораты-Мерген улуг-улуг тынгылап,
Удургу дижин ууй дайнап,
Дүкпүрнүп олуруп-тур эвеспе 
Бокту-Кириш олургаштыӊ:
 - Бажыӊныӊ коӊгураазы чазылбаан, 
Балдырыӊныӊ сиири катпаан багай оглум 
Демир-Баштыг хаан делегей кырында 
База бир чок дээн күштүг-шыдалдыг 
Амытанныӊ база бирээзи болур ужурлуг,
Кижи черле олдува
Улуг сеткил сеткип болбас, оглум — деп 
Олуруп-тур эвеспе.
 - Эки эр болза, эдержип-ле каар мен ыйнаан,
Бак эр болза, базып-ла каар мен ыйнаан — дээш,
Бораты-Мерген үш ашакты эдистеп,
Чанчыктап алгаш,
Бора-Шокарын мунгаштыӊ,
Ужудуп халыдып чоруп-ла каан иргин ийин.
Кара черниӊ довураан дээрде 
Тырылдыр тептирген,
Дээрниӊ булудун черге дүжүр бастырган,
Булуттуг дээрниӊ адаа-биле,
Будуктуг ыяштыӊ кыры-биле 
Ужудуп халыдып чоруп олуруп-тур.
Чайын болурга шалыӊындан билип,
Кыжын болурга хыраазындан билип,
Хылыртырып ужудуп олуруп-тур.
Бедиктиӊ бажынга бастырып,
Чавыстыӊ бажынга бастырып 
Чоруп олурган эр чүвеӊ иргин.
Хойдугуп-хойдугуп бастырарда,
Хой дег дашты хонуктуӊ чериндиве 
Чаштадыр бастырып халыдып олуруп-тур.
Хаадамнап базарда,
Казыра дег кара хаяны 
Дүштүктүӊ чериндиве тыылады базып 
Чоруп олуруп-тур.
Тепкиижи чок демир тайганыӊ баары-биле, 
Хөрзүнү чок кара черниӊ үстү-биле 
Ужудуп халыдып келгеш,
«Демир баштыг хаан 
Өлүг сен бе, дириг сен бе,
Өгде сен бе, черде сен бе?» — деп 
Кый салып тур.
Демир баштыг хаан эжииниӊ аксынга 
Үне халыдып келгештиӊ көөрге, 
Бокту-Кириштиӊ Бора-Шокарын 
Чунган бичии оол-даа ужудуп,
Халыдып чоруп олуруп-тур эвеспе.
 - Бажыӊныӊ коӊгураазы арылбаан, 
Балдырыӊныӊ сиири шөйүлбээн 
Оол-ла-дыр сен
Боданып, кичээнип көр, оолак,— деп-тир.
 - Даайымныӊ үвүн чээштиӊ,
Үвүрере тоткан, кулугур,
Эъди-чаанга тоткаштыӊ,
Калчаараан-халыраан, кулугур — деп 
Баглаажыныӊ чанынга
Хартыганыӊ кашпагайы-биле дүже халааштыӊ, 
Халытпышаан келгештиӊ,
Демир баштыг хаанныӊ 
Чан аразындан кээп-даа 
Алган-на туруп-тур.
Демир баштыг хаан хая көрнүп келирге, 
Бораты-Мерген ийи кырызындан 
Барып сегирип ап-тыр.
Бораты-Мерген билинмейн-не барган 
Туруп-тур эвеспе.
Делегейниӊ хая дажынга шывыктап 
Кымчылап алгаштыӊ,
Ыӊай-ла бооп-тур эвеспе.
Бир миннип кээрге,
Чүү-даа чок кылдыр 
Шывыктап каапкан,
Ийи кырызын тудуп алган
 Шывыктап чүгүрүп турган иргин ийин.
«Аа, кулугурну ажынган өкпем-биле 
Чаӊгыс хары уг-биле 
Эрттирипкен-дир мен,
Хилинчээн көргүзүп,
Хирин чылгадып тургаш өлүрер чүвени.
Эрээлеп бааладып тургаш 
Эъдин-кежин кезип тургаш,
Өлүрер чүвени, кулугурну!» — деп 
Аксын туттунуп каап-тыр.
Келген изин көөрге,
Чылан чылгаар шык чок,
Өрге чылгаар өл чок кылдыр 
Эзилдир савап каапкан 
Мындыг бооп-тур.
Хамык ара-албатыны 
Ак малы-биле, эди-севи-биле 
Көжүрүп алгаш, чоруп берип-тир.
Та кажанга, та чеженге 
Көжүп келген чүвези,
Туӊ-Караты-Хаанныӊ чуртунга 
Чедип келген мындыг-ла 
Турган иргин ийин.
Оргу черинге өөн хондуруп,
Оъттуг черинге малын чалап 
Туруп-тур эвеспе.
Бир хүн Туӊ-Караты-Хаан-даа 
Улуг бүрээ, бүшкүүрүн тыртып,
Улуг үе чонун чыып,
Биче бүрээ, бүшкүүрүн тыртып,
Биче үе чонун чыып туруп-тур.
Далай дег араганы,
Даг дег эътти белеткеп алган,
Ара-албатызын чыып алган,
Найырлап-байырлаан-даа 
Мындыг тургулаан иргин ийин.
Үш айныӊ тозан хонуунда 
Дүн-хүн-даа эрткени билдинмес, 
Найырлап-байырлап-даа 
Туруп берген чүвези иргин.
Туӊ-Караты-Хаан, Бокту-Кириш кудашкылар 
Ийи холундан четтинчипкен 
Арагалаан-даа чоруп турар болган иргин. 
Туӊ-Караты-Хаан биле Бокту-Кириш ижип турда, 
Чеже-даа доскаар арага 
Арлып-ла турар бооп-тур.
Ол орта эдержип алгаш,
Бора-Шээлейниӊ өөнге чедип келген 
Хөөрежип хүнзээннер иргин.
Туӊ-Караты-Хаан тургаштыӊ:
 - Иживит даан, уруум,
Сен чүге ишпес сен — деп 
Бора-Шээлейге арага сунуп олуруп-тур. 
Аксынга амзааштыӊ, дедир сунган,
«Черле иже албас мен» — деп 
Шынын чугаалап-тыр.
Бокту-Кириш олургаш,
Бора-Шээлей дуӊмазынга
Арага туткан олуруп-тур.
Аксынга амзааш, катап-ла сунган олуруп-тур.
 - Чаӊгыс-даа болза,
Иживит даан, дуӊмам — дээш 
Дедир-ле сунарга,
 - Черле ижип шыдавас мен — дээш 
Катап сунган туруп-тур эвеспе.
Бокту-Кириш ындынныг ырын ырлап,
Хөӊнүг хөөмейин хөөмейлеп кээрге, 
Бора-Шээлейниӊ ишти-хөрээ 
Кударап-даа сырыннап олуруп-тур.
 - Чаа, дуӊмам, черле арага ишпес деп чүве 
Кайын турар,
Ак сүттен үнген арага деп чүвени 
Кандыг-даа кижи ижип четтирер — дээш 
Арагазын дедир сунуп олуруп-тур.
Үш катап сунарга,
Үш катап иже каапкан,
Чугаа-сооду көвүдеп келген-не 
Олуруп-тур эвеспе.
Доскаар долу арагазын 
Доӊгайты пактап-даа олурар,
Дай үлүү араганы 
Так кылдыр пактап турар 
Мындыг бооп-тур.
Туӊ-Караты-Хаанныӊ эзирии 
Эртип ушкан-даа туруп-тур.
Бокту-Кириш, Бора-Шээлей ийи алышкы 
Иелээн арагалап хөөрежип турлар. 
Бора-Шээлейниӊ эзирии улгадып келгеш, 
Ыглап-даа эгелээн.
Дуӊмазын бир-бир көрүп олурарга, 
Кээргенчиг кыпсынчыы-даа кончуг,
Сыылады ырлагылап,
Сырынналдыр сыгыртып-даа олурар.
Бора-Шээлей олургаш:
— Акым силерге чугаалаар дээн 
Бир сөзүм бар чүме — деп 
Ыглап олуруп-тур.
Сагыжында чүвени сап чок кылдыр,
Бодалында чүвени бар-чок кылдыр
Борта чугаалаар болгай, дуӊмам — деп олуруп-тур
Биеэде мен үстүү орандан
Бады келгенимниӊ соонда,
Бир караӊгы кара эзимниӊ иштинге 
Бир улуг кара чадырлыг 
Чурттап турар шаавыста 
Ай-Хаанныӊ алдын,
Хүн-Хаанныӊ хүмүш даӊгыназы
Ийи чаавам бажыӊны
Быттап берейн деп мегелеп тургаштыӊ,
Ай-Хаанныӊ алдын даӊгыназы
Алдын тевенезин кулаамдыва киир идипкен,
Өлгештиӊ дирилген кижи болгай мен,
Бо чүме черле бир аргажок боор чүме-дир.
Мени дилеп чоруткаштыӊ,
Делегейни дескинип,
Октаргайны одуртуп,
Назыныӊ эрткен болгай, акый.
Үш дипти үзе кезип,
Үүлениӊ бергезин эртип келген 
Болгай бис, акый —деп 
Шынын-даа чугаалап олуруп-тур.
  Черле аргажок ханы
Кара чаӊгыс дуӊмам сени — дээш,
Мээӊ барбаан черим бар эвес, дуӊмам — деп 
Мону чугаалааштыӊ,
Бокту-Кириштиӊ карааныӊ чажы 
Давыгайнып келген олуруп-тур.
Үш дипти үзе кезип кээримге,
Боолук моюннуг, борбак баштыг-даа кижилер бар 
Дөрбелчин арынныг-даа кижини көрдүм,
Шөйбек арынныг-даа кижини көрдүм, 
Курлаазындан куржанып чоруур 
Албаты бисти ортаакы энеткектиӊ,
Албатызы боор чүве, дуӊмам,
Куру чок-даа кижилерни көрдүм — деп  
Мону чугаалап олуруп-тур.
Ийи алышкы экизин чугаалажып каттыржып, 
Багын чугаалажып ыглажып турлар.

— Биеэде мээӊ караамныӊ оду болган, 
Баарымныӊ өдү болган 
Кара чангыс дуӊмамны — Бора-Шээлейни 
Бак кара сагыш-биле 
Чүге өлүрген силер, кулугурлар?
Багай дуӊмамны ынчанган деп 
Кайын билир мен,
Дүүн эзирий бергеш,
Чугаалап олурганын дыӊнадым — деп-тир. 
Ай, Хүн-Хаанныӊ ийи даӊгыназын 
Ийи чажындан кожа берген туруп-тур. 
Демир чагызынга аскаштыӊ,
Ийи кадынны өл шывык-биле
Шывыктап-даа эгелээн-дир.
Шывыктап-шывыктап дүжүр соккаштыӊ 
«Кайыӊар өлүргенил,
Иелээн өлүрген силер бе?» — дээрге,
«Сээӊ багыӊ, сээӊ багыӊ» — деп
Ийи бодунуӊ аразында
Ийи чара сокчур болган иргин.
 - Бир-тээ мындыг бак кара сагыштыг 
Кылган болган чүмеде,
Чанымга силер ийини олуртуп,
Шай-суксун хайындыртып олурганыныӊ 
Меӊээ бичии-даа херээ чок-тур — деп, 
Бокту-Кириш күзүр-казыр чугаалап-тыр.
 - Ай, Хүн-Хаан адаӊарга 
Дужаап бээр апаар-дыр мен — деп 
Сөзүн-даа чугаалап олуруп-тур.
Частыӊ ортаа айыныӊ он бештиӊ хүнүнде 
Үстүү орандан үш дээрниӊ кырындан 
Үш өӊнүг солаӊгызын тырттыргаштыӊ,
Ийи кадынны ону кырладып 
Чоргузупкан иргин ийин.
Ай, Хүн-Хаанныӊ ийи даӊгыназы-даа 
Ай, Хүн-Хаанныӊ ийи өргээзинге 
Чангылап келген мындыг туруп-турлар. 
«Аскаштыӊ, тенээштиӊ келген силер бе, 
Аалчы-шүүлчү бооп келген силер бе» — деп 
Ай, Хүн адалары айтырып олуруп-тур. 
Черле ыыт чок, арны-бажы хөлүе берген, 
Куду көрүпкек олурар
Мындыг-ла бооп-тур эвеспе. 
«Черле боларныӊ бо оранда
Үнүп келгени чүде ирги?» — дээш,
Үстүү оранныӊ үш улуг дүжүмедин
Чаладып эккелгештиӊ,
Ийи уругнуӊ аксы-сөзүн-даа
Айтырып туруп-тур эвеспе.
«Чүнүӊ ужурунда чанып келген силер?
Аалчы бооп келбээн-дир силер,
Азып-тенип келбээн-дир силер!» — деп
Байысаап эгелеп-тир.
Сөглевес-даа ужур чок бооп келгештиӊ,
Ийи даӊгына чугаалап турлар 
Алдыы оранга Бокту-Кириштиӊ 
Бора-Шээлей дуӊмазы бар,
Ону өлүрүп каан улус бис.
Силерниӊ херээӊер чок,
Чут бооп турган ажыыӊар чок» — дээш,
Үстүү орандыва бисти
Ойладып чоргускан чүве
Амытанга херээ чок болганда,
Ада-иелиг улус,
Ада-иезинге келбейн кайнаар баарыл?— деп
Өчээн туруп-турлар.
Үстүү оранныӊ үш дүжүмеди
Ийи даӊгынаны бир-тээ 
Ол өртемчейге айыыл херек 
Үүлгеткен чүме болганда,
Тос хонуктуӊ иштинде
Эрии шаагайны-даа көргүзүп 
Туруп-тур эвеспе.
«Мооӊ соонда чуладан чырык сагыштыг,
Сүттен ак сеткилдиг чоруӊар!» — дээш,
Салып чорудуп турган иргин ийин.
Алдыы оранда Бокту-Кириш, Бора-Шээлей алышкылар
Өзен черинге малын чалап,
Өлчей буянын делгередип,
Аргалыг черге малын чалап,
Албаты-чонун башкарып,
Үстүүртен үер чаӊнык дыынмас,
Алдыы оранныӊ аза-четкери 
Чагдап болбас
Каӊ демир дег күчү шыдалдыг
Алышкылар бооп,
Оюн оя, чигин чире
Чурттап-даа сала берип-тир эвеспе оо!