Шыяан ам. Сүт-Хөл шалбаа Сүмбер-Уула тей турар шаанда, Сүрүн далай шалбаа турар шаанда, Чиге-Башкы чуртту эжелей төрээн Далай-Бизен-Хаан чурттап чораан.
Ара-албатызы-даа, бар-чок чүвези чок, дески бай хаан чораан иргин. Хин-кадак дагылгалыг, хилиң-маңнык чуруктуг Калбак- Хая чурттуг чүвең иргин.
Тос кырлыг тозан дугай баглааштыг, чеди каът шой хүлер бажыңныг, аза-четкер хорлавазын дээш. Үстүнден чаңнык дүшпезин дээш, тос каът шой хүлер бажыңныг. Уулбас болзун дээш, улу сөөгү-биле чавылаан, чарылбас болзун дээш, чандан ыяш-биле чавылаан, кадыг кара, чаңгыс карыш бистиг каң казындактыг.
Хову болган чонактыг, арт болган эзерлиг Калчан-Сарыг аъттыг.
Далай-Бизен-Хаан аалының мурнунда Болчатылыг-Бора- Тейлиг аалын артында Сүмбер-Уула дагда куйда саадаан Арты- Соржу башкылыг.
Сесерликке деңнээр дег хоор тевелиг, Арзайтының аар ийинге деңнээр ала-була чылгылыг, Өвүрүнге деңнээр өле-була чылгылыг, делегейге деңнээр түмен-саая хойлуг чүвези-дир.
Бир эртен үнүп сидиктеп чорааш, көөрге, кода-сүмези бурунгаар үзейип, шилчий берген турган. Оон келгеш:
- Үш ада үезинде кода-сүме шилчип көрбээн чүве болгай, кадай. Чоп кода-сүме бурунгаар үзейип, шилчий берген чоор? - деп, кадайынга чугаалап-тыр.
Кадайы:
- Аалының артында ак ийде саадаан Арты-Соржу башкыңга барып авыралдавас сен бе? Аал иштин долгандыр бодаар, бүдүүлүк кадай менден айтырар сен бе? - деп-тир.
Айыжы кадакты* алгаш, Калчан-Сарыг аъдын мунгаш, Арты-Соржу башкызынга авыралдаар дээш, чоруп каап-тыр.
Чеде бергеш, башкызынга бараалгап тур. Башкызы хопчу-кара судурун ажып көргеш:
- Кода-сүме бурунгаар үзе берген. Чүү болду, хаан? - деп.
- Айның чаазында, хүннүң эртенинде дагылгалыг кара хаяның дагылгазы үрелгеш, үш чыл болган чүве-дир. Ону дагыыр чүве- дир - деп-тир.
Аалынга кээрге, кадайы:
- Чаа, чүү дээр чүве-дир? - деп-тир.
- Айның чаазында, хүннүң эртенинде калбак хая дагыыр чүве дидир - деп-тир.
- Улуг кеңгиргезин* каккаш, улуг кожуунда чыып, биче кожууннуң арага-хымызыңар чыңар - деп чарлык үндүрүп тур.
Айның чаазы үнүп, хүннүң эртени үнүп келген. Арага- хымызын улуг-биче кожууннары чыглып келген туруп-тур.
Ак ийде саадаан Арты-Соржу башкыны үжен дүжүмет, алдан хаа чалап эккеп-тир. Калбак хаяже арага-хымызын алгаш, чорупкан.
Калбак хаяга чедип кээрге, калбак хаяда чанагаш оол уштунуп келген, хирииде* ызырып берген, халаңайнып турган. Бир талазында хунан кара шары дег кара дес*, бир талазындан хунан ак шары дег дес адыштап төрүттүнген.
- Далай-Бизен-Хаанның дөрде ширээ иштинде каң болат доңгурак бар. Ону эккелиңер - дээш, алдан хааны чорудупкан.
Алдан хаа чеде бергеш, хааржакты хүн-даа кылайты көдүрүп чадап кааннар. Чадашкаш, дедир чедип келгеннер.
-Хааржааңар эккелдиңер бе? - деп, Далай-Бизен хаан айтырып-тыр.
- Чадап кагдывыс - дишкен.
- Чоп кончуг азарганчыг чүвелер силер! - дээш, Калчан-Сарыг аъдын мунгаш, чорупкан.
Далай-Бизен хаан баргаш, хааржаан дергилеп алгаш, хап чедип кээп-тир. Келгеш, хааржаан ажыткаш, доңгураан алгаш, оолдуң хирнин кезип ап-тыр.
Хаан:
- Бо оолдуң боду каң хая дег болзун, бо оолдуң назы-чүрээ бо каң доңгурак дег, быжыг болзун, назы-хары бо калбак даш дег болзун! - дээш, калбак хаяны дагып байырлааш, аал-оранынче чанып кээп-тирлер.
Оол уруг чаңгыс хонгаш, чаңгыс харлыг болуп, ийи хонгаш, «Ийи харлыг болдум» деп, эжиин орта долган*, үне-кире халып турган.
Черниң аңын черге кырар, сугнуң аңын сугга кырар оол бооп- тур.
Далай-Бизен-Хаан аалының мурнунда Болчатылыг-Бора тейге үнүп келгеш:
- Мээң оглум-биле от кожуп олурар уруг бар ирги бе? - дээш, тос чүгүндүве дураннап олурарга, чиге мурнуу чүкте Шаң-Хаан деп кижиниң ай-хүн херелдиг алдын даңгыназы бар бооп-тур.
Ынчангаш Далай-Бизен-Хаан Шаң-Хаанның уруун оглунга саналдап бээр ара-албатызыңга аскындан, көгээржиктиң хөрээнден арага-хымызын чыгдырып алгаш, чаңгыс көгээржикке тырып алгаш, Калчан-Сарыг аъдын мунуп алгаш, боду чорупкан-дыр.
Шаң-Хаанның аалынга чеде берген. Хаанның ыды ээре бээрге, хааларын:
- Көрүңерем - деп-тир.
Шивишкиннер:
- Калчан-Сарыг аъттыг кижи кел чыдыр - деп-тир.
- Аъдын баглаашка алыр силер - деп, Шаң-Хаан хааларынга чугаалаан.
Хаалары аъдын ап, эжикче киирип келген.
Ийи хаан каттыржып, мендилежип, бот-боттарынга бараалгажып, чолукшуп турганнар. Кадыг черни кажык дөске чедир, чымчак черни билек дөске чедир бараалгажып турганнар.
- Чаңгыс оолдуг кижи мен. Силерниң бедик эктиңерден даяндырып, элбек эдээңерден туттундуруп каар дээш, келген кижи мен, кудаларым - деп-тир.
- Даштын көгээржикте араганы эккелиңер! - дээрге, хаалар баргаш, көгээржикте араганы ууп чадап кааннар.
Далай-Бизен-Хаан боду баргаш, көгээржикти хааларга ап берип турган. Шаӊ-Хаан:
-Хензиг чүве-дир - дээн.
- Куда болган черге куй бооп чыглыр чүве дээн - дээш, ара- албатызын чыып эккелген.
- Куданың үш чоруун хары угда кылыр дээш, келген кижи мен дээш, хаан боду кудуп, сөңнеп эгелээн.
Чеди шивишкинни көрүп, «Аъш-чем кылыр силер» дээш, оон оскелеринге кудуп берип турганнар.
Улус шупту ушкан. Шаң-Хаан биле Далай-Бизен-Хаан ийилээн артканнар.
- Кандыг кончуг хоран арага эккелген кижи боор - дээш, чеди шивишкиннер салаазын суп амзааш, ында-ла барып дүшкеннер.
Каш хонганда, улус чаа-ла туруп келгеннер.
- Кандыг кончуг улус силер - деп, хаан, кадын шивишкиннерни кончуп:
- Кылган аъш-чемиңер кайыл? - деп туруп-тур.
Хаан, кадын кудазынга улуг ак шарыны бүдүнге салырга, чымчак сөөгүн чип, кадыг сөөгүн каккырып-дүкпүрүп, чип орган. Үш чоруун-даа бүдүрүп:
- Кернимни ам алыр кижи мен - деп негей берип-тир.
- Ындыг чүве кайыын боор, кудам. Дүктүг даванныг чүвениң дуюу дурлу бээр, чүглүг чалгынныг чүвениң чүү хыралы бээр чер аразы болза, ырак оран-дыр.
- Кернимни алыр мен - деп негей берип-тир.
Ара-албатызын чыып, мал-маганын үзүп эгелей берип-тир.
- Ара-албаты-даа ажырбас, уруг-дарыг боттары бир кээп, ап алгай аан. Кернимни ам алгаш, чоруур мен - деп, Далай-Бизен хаан чугаалап олуруп-тур.
Шаң-Хаан бир чартыынга он беш оол, бир чартыынга он беш уругну сыртык-дөжээ, тон идик-хеви-биле катай берип турган. Далай-Бизен-Хаан оларны улуг кара таалыңынче суп ап-тыр.
- Чер аразы ырак, кудам, уруум элеп-түрей бербезин! - деп, Шаң-Хаан чагып олуруп-тур.
- Че, кайыын эледир-түредир мен, кудам - деп-тир.
Далай-Бизен-Хаан кернин ап алгаш, чанып кээп-тир. Черниң ортузун оргулааш, он сес ханалыг, тос курлуг докулчак ак өгнү тип, оглун-кернин олуртуп каап-тыр. Боттары арага-хымызын ижиртип, оглун-кернин алгап-йөрээп, олуртуп каан-дыр.
Оглу бир эртен кирип келгеш: 1
- Мунар аът-хөлүм кайда чүвел, авай, ачай? Кедер идик-хевим кайда чүвел? - деп-тир.
Адазы бир бажыңны ажыдып көөрге, Алдайның алды, кара киш кежинден кылган бөрт, үш танныг* тербе* тон, кара булгаар кадыг идиктер бар болган.
- Эки оол хептиң экизин таптыг кедер. Мээң оглум хептиң экизин шилип кедер - деп, Далай-Бизен-Хаан чугаалап турган.
Бир бажыңны ажыдыптарга, торгун-чемзек, дошкун кара ча, хоюлдуруптар* турган. Оларны оол бодунга ап алгылаан.
Ам бир бажыңны ажыдып-тыр. Ында алдын-мөңгүн-биле кылган чүген, чулар, арт болган анай* эзер, хову болган чонак турган. Ону оол шилип ап турган.
Далай-Бизен-Хаан тургаш:
- Оглум илбилиг, эрестиг оол бооп-тур. Эттиң экизин шилип алыр эрниң эрези болуп-тур сен.
Демги мөңгүн чүген, чуларын, эзерин ап алгаштың, келген. Оон ам чанып келгеш:
- Мээң мунар аъдым-хөлүм кайыл, ачай? - деп адазынга кирип келип-тир.
- Шил дег тайганың соңгу өнчүүнде сувай, күштүг бе калчан сарыг кулун төрүп алган турар. Иезиниң адаа-биле өде халааш, кыры-биле үш арта халып турар эвеспе. Ону барып тудуп ал, оглум. Сээң аъдың ол боор - деп, Далай-Бизен хаан мону чугаалап-тыр.
Чаа, ам чүү боор, адазы алдын шалба берип-тир. Алдын шалбазын куржанып алгаш, оол шил тайгазының кырынче үне бергеш, соңгу өнчү оранынче үне бергеш, соңгу өнчү оранынче ыдып бады баарга, сувай, күштүг бе калчан сарыг кулун төрүп алган турган. Иезиниң адаа-биле үш өде халып, иезиниң кырын уш арта халып, ээп туруп-тур.
Оол-даа чүзү боор, каңмыыл бооп хуулуп алгаш, чеде бергеш, калчан сарыг кулунну шалбалап-даа берип-тир.
Чаа, оолду кээп сөөртүп чоруп-даа берген. Оол-даа чан баштап* олурупкан. Черни чара, андазыннай сөөртүп тургаш, доктааган-дыр.
Чүген, чуларын суккаш, чүгеннеп, чуларлап алгаш, демги чаш кулунну чедип алгаш, чанып кээп-тир. Иези четпейн барган.
Ам хой одазын тозан агай*, тос кырлыг ол агыйжын* баглаашка калчан сарыг кулунну баглааш, эзер-чонаан эзертээш, олуруп-тур.
Дээринге кончуг Калчан-Сарыг аът бооп, силгиленип турар бооп-тур.
Чаа, оон-даа канчаар боор, ам каңгай-киргеш*, кадыг эзер билбес эмдик чугаалаан-дыр:
- Огун-чемзээн алгаш, черге аскаш, аътты аъттанып, аскын чайып, мунуп аар чоор.
Демги оол өөнге-даа шоолуг орбас, кудалап эккеп берген кадайынга-даа шоолуг хонмас, чоруур деп барып-тыр. Калчан-Сарыын мунуптарга, аъды сылдыс санап, мөөп туруп-тур.
- Өкпе-чүрээң чара кызыптайн дээш, кээргедим. Чаңгыс кижиге эш болур чүве ирги бе дээш.
- Көк инек хемирер сөөк чок, дилги чиир эът чок кылдыр октаптайн дээш, арай соксадым. Чаңгыс кижиге ээ болур чүве ирги бе дээш - деп, аът чугаалаан.
- Чаа, ындыг-дыр - дээш, оол-даа адазынга кылаштап келип-тир.
- Чаа, ачай, чиге соңгу чүктү эжелей төрээн Ыңгыр-Шыңгыр-Хаан деп кижиниң кызы бар чүве-дир. Аңаа сен аът бажы дег алдын, бөрү бажы дег мөңгүн суй-белек берген-дир сен. Мен чок шаамда, куда кылып турган-дыр силер. Ол кадайым барып негеп алыр кижи мен, ачай - деп-тир.
Ашак кадайындан айтырган.
- Шын-на болгай харын. Шагда-ла куда кылып турар улус чорааныңар, оол, чүү-даа чок турар шагда. «Сенден уруг төрүттүнер болза куда болуулу» дээш, бөрү бажы дег мөңгүн, аът бажы дег алдын берип турбажык сен бе - деп, кадай харыылап дүжүрген.
-Оо, ындыг болган чүве. Ындыг болза, ам канчаар - дээш, чөпшээреп-даа турган Далай-Бизең-Хаан чүвең иргин.
Оол-даа канчаар боор, ам чоруп берип-тир. Идик-хевин кеттингеш, эзер-чонаан эзертээш, Калчан-Сарыг аъдын мунгаш, оол-даа каккаш, чорупкан.
Та чежеге чүве, бир айның үжен, ийи айның алдан, үш айның тозан хонуунда чоруп келген. Чоруп-чоруп келирге, көк-бора аът мунган эр хап олуруп-тур, каргыраалап, хөөмейлеп:
- Ол чүү кончуг чүвел, кай баарың ол? - деп айтырып-тыр.
- Чүге башкы чүктү эжелей төрээн Далай-Бизен-Хаанның оранынче баар дээш, бар чыдыр мен - деп, демги көк-бора аъттыг эр мынча деп-тир.
- Чүү деп кижи сен? Аал-чуртуң кайдал? - деп, оол айтырып- тыр.
- Чиге соңгу чүктү эжелей төрээн Ыңгыр-Шыңгыр-Хаан деп кижиниң эр күдээзи кижи мен - деп-тир.
- Чогум эшке таваржып келген-дир мен, хаан* ам - дээш, кижиң дүже халып турар болуп-тур.
- Чаа, ындыг болза эш, мен аал-чуртка чедейн дээш эвес, сээң- биле адаан-мөөрей, адыш-чарыш кылыр дээш, бар чыдыр мен - деп-тир.
- Сээң адаң* Далай-Бизен-Хаанның оглу Хартыга-Далай деп кижи мен боор мен, эжим.
Ам канчаар, ийи кончуг эр таваржы бергеш:
- Че, дедир чоруур болуп-тур, ындыг болган төлээде. Ам канчаар боор - дээш, дагыл көк-бора аъттыг Дээр оглу Демир- Бургат дедир хап берип-тир.
Соондан хаккан аъды чок, чыдып калган.
- Чаңгыс аъдым шаа ол бе? - деп, хап-соп олургулаан.
Далай-Бизенниң оглу Хартыга-Далай аалга чедип кээрге, Ыңгыр-Шыңгыр-Хаанның күдээзи өөнге чедип келген орган.
- Чаа, хаан катым, кат-ием - деп, чымчак черни билек дөске чедир чире базып, кадыг черни кажык дөске чедир чире базып, бараалгап турар болуп-тур.
Чаа, ынчангаш ам:
- Чүү мындыг күдээвис боор? Мээң уруум бар эвес ам. Чаңгыс уруумну күдээм ап алганы ол-ла болгай - деп, мындыг чугаалап- тыр.
Ыңгыр-Шыңгыр-Хаан оргаш:
- Чаа, чүү болду бо, кадай? - деп айтырып олуруп-тур.
Кадайы олуруп-олуруп, чугаалаан.
- Ол шын-на болгай хан, ашак. Далай-Бизең-Хаан-биле шагда чоп куда кылып турар улус чордуңар. Оол-даа чок, уруг-даа чок шагда. «Сенден уруг төрүттүнзе, куда болуулу» деп, бөрү бажы дег мөңгүн, аът бажы дег алдын берип турар чоржук сеңээ - деп-тир.
- Богда, ындыг болза, мен уткан-дыр мен ам. Шын чүве-дир. Ийи күдээ ийи бодуңар-ла билиңер. Мен-даа билбес мен - деп- тир.
- Чаа, ындыг болза, кадайыңны бээр сен бе, бербес сен бе, эжим? - деп-тир.
- Ам канчап билирил? Адаан-мөөрейден кылыылы - деп-тир.
- Че, кылгай-ла бис - дишкеш, чер-дээрниң шыпшыындан ийи аъдын салган.
Калчан-Сарыын кээп, чер-дээрниң шыпшыындан салырда, кээп, чеди шивишкиннер чорудупкан. Шокар-Хөөрге деп кижи турган-дыр. Ону эш кылып алган, Далай-Бизең хаан оглу. Калчан- Сарыын ол Шокар-Хөөргээ мундургаш, чорудупкан.
Ол чоруп орда, чер-дээрниң шыпшыындан сарыг аътты салырга, Шокар-Хөөрге, иезиниң ийи эмии аажок саамчый берген болган, дүшкеш, ону эме берип-тир.
- Канчап бардың, чоону бердиң бо, Шокар-Хөөрге? - деп, Калчан-Сарыг аът мынчап чугаалаан-дыр.
- Аа, чүү чүвел? - деп-тир.
- Ынча дыка көгээржикти чоп ээп чыдар сен? Улустуң мунган аъды чер ортузун эрте берди. Шымда-декте - деп-тир.
Шынап-ла, топтап көөрге, көгээржик бооп-тур. Ойтур тепкеш, аъдын мунган. «Кууг!» дээш, аъдын каккаш, салыпкан.
Аъттың былгызынга улус азып, тенип, Калчан-Сарыгның былгызын дуй, туман дүжүп туруп берген.
Ол кээрге, чүү боор, чедип келген. Аътты эрткеш, Демир- Мөгениң аъдын мурнунга кииргеш:
- Дээр оглу Демир-Мөгениң аъды ындыг боор чүве бе, киирбес - дээш, даванының бирээзин кыргый тепкеш, халып кээп-тир.
Ол барып чеде бергеш, дээр-делегейни ээлеп алган Хартыга-Далайны кактызындан* каккаш, аал-коданын долгандыр, үш долгандыр сөөртүп келип-тир. Адаан күштүг, тамыга бооп*, туруп келип-тир.
Чаа, ам, адак күштүг*, тамыга улузуң дүжүп, өлүп туруп-тур.
- Аа, богда! Бо чүвеңни канчаар, чоор боор, дуңмам? Ат болду, уруг-дарыг, мал-маган кырылды. Бо чүвени дуглап көр, канчап көр - деп, Ыңгыр-Шыңгыр-Хаан мынчап туруп-тур.
Демгини дуглап чүвелээш:
- Чаа, бир мөөрей мээңии болду, хаан катым, кат-ием - деп-тир.
- Чаа, харын болду - дишкеннер.
Чаа, база бир көөрге:
- База бир мөөрей кылыр бис - деп-тир.
- Че, ындыг болза, канчаар, ам чүнү кылыр бис? - дээн.
- Ам чүнү кылыр боор ам? Чер-дээрниң кыдыында Өлешкин-Өле маңгыс деп чүвени өлүргеш, эккел, эжим. Ооң-биле ча биле хүреме* кылыр чүве, эжим - деп-тир, Ыңгыр-Шыңгыр-Хаан.
Ону өлүрүп эккеп бергеш, база туруп турган.
- Чаа, ийи мөөрей меңии* болду, катым, кат-ием - деп сөгүрүп- түр.
Эки кижиниң эктинден, багай кижиниң бажындан куду сөгүрүп тур.
- Ийи мөөрей болду-ла. Ам үш мөөрей - деп-тир.
Ийи кижиң-даа боттары сегиржип ап-тыр ам. Сегиржип алган соонда, тутчуп-ла турган.
Ол ынчап тургаш, кыш боорга, хыраазындан билип, чай боорга, шалыңындан билип ап турганнар. Та кажанга, та чеженге чедир тутчуп келген улус чүве, бир-ле тутчуп тургаш, Дээр оглу Демир-Мөгени час ойтур каап алгаш, чаагын адырар деп чыдырда.
- Өршээп көр, эш - деп-тир.
- Бо канчап баадың? - деп-тир.
- Алыр чүвең ап көр, чиир чүвең чип көр. Мен ажырбас мен, эш - дээрге, чыгаал-даңгырак кылгаш, салыптып-тыр.
- Чаа, ындыг-дыр, эш. Эшти канчаар - дээш, оон демги кадайын ап алган, демги кижиң чоруптуп-тур.
Ыңгыр-Шыңгыр-Хаан эдиниң ортузундан эт, малының ортузундан мал үскеш, уруун көжүрүп чорудуп-тур.
Калчан-Сарыын мунгаш:
- Доора шыйган черимге хонуп, дорт шыйган черимге чоруп оруңар - дээш, алдан хаазын чагааш, ам чоруп берип-тир.
Чаа, ам чоруп-ла, чоруп-ла оргаш, аалга чедип кээп-тир. Чедип кээрге, ада-иези-даа орган-на.
Дыныжын*, бажын углап, Шокар-Хөөргезин эдертип алгаш, чедип келген, мындыг бооп-тур. Улузу чанып келген, мындыг бооп-тур.
Дөң черге өөн тип, дөш черге малын чалап чүвелээш, демги Шаң-Хаанның уруун Шокар-Хөөргезинге берип, дуңмазынга аан. Оон демги кадайын боду ап алгаш, оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тырлар. Бо-ла-дыр бо.
