БОКТУГ-КИРИШ, БОРА-ШЭЭЛЕЙ

Шыяан ам!
Эртенгиниң эртезинде, 
Бурунгунуң мурнунда
Чиге соңгу чүктен бады келген
Элдиг-Кара хемниң белдирин чурттаан,
Эктин ашкан эттиг,
Бажын ашкан малдыг,
Назын дѳгүп, кырый берген,
ϴзен-Кула аъттыг,
Сулаапай дег кадайлыг,
ϴкендей-Мерген ашак
Чурттап турган чүве-дир эвеспе аан.
ϴкендей ашак аныяк чораан шаанда,
Үстүү сагында 
Үжен улу сиилип кылган,
Алдыы сагында
Алдан улу сиилип кылган,
Кадыг кара чалыг,
Хан хожуула октуг,
Тос чүстүг кара дуранныг,
Тойлу шил кѳрүнчүктуг,
Тос допчулуг,
Алдын согул иштинде чыдар
Хопчу кара судурлуг чүве-дир.
ϴзен-Кула аъды
Аныяк чораан шаанда
Хүлер, хүмүш
Чулар, чүгенниг,
Хѳл болган хѳлбең кара чонактыг,
Арт болган аңгайган-кеңгейген эзерлиг,
Үш дакпыр хѳмүлдүрге, кудургалыг,
Он алды колуннуг чүве-дир.
Алдан буур кежи калбак кара таалыңныг,
Ооң иштинде чер чоруур кижиниң
Ап чоруур хер-херексели,
Чеден кижи тѳтпес
Челгий кара паш,
Тозан ой те кежи чагы
База калбак кара таалыңның иштинде чыдар,
Аян-чорук кылырда чиир
Айда-чылда аштавас-суксавас
Аъш-чеми бүрүн белен
Чыдар чүве-дир эвеспе.
Аалының артында 
Эңгиргей, Кыңгыргай ийи тайгалыг.
Ол тайгаларын
Чыл чылдың чайның ортаа айда
Дагып чоруур.
Ону дагыырда, аалының артында
Ыдык бора тейниң бажында
Дѳрбелчин кара даш бар.
Ооң кырынга улуг одун ужуткаш,
Тос таңдының артыш, каңгы, агы, шаанак,
Чүзүн-баазын чечек-чимис
Саңын салыр чүве-дир.
Ол дагылгазынга салыр хамык чүвези
Кыжын-чайын хар-чаъс дүшпес,
Какпак хая баарында
Белен чыдар чүве-дир эвеспе.
Ол дагылгазын дагып турда,
Эңгиргейниң ээзи Эрээн-Улаат
Эр ала эзир бооп эргилип эртер.
Кыңгыргайның ээзи Кызыл-Улаат
Кыс ала эзир бооп эргилип эртер,
Мындыг чүве-дир эвеспе аан.
ϴкендей ашак аныяк чораан шаанда
Бир айда улуг аңын аңнаар,
Бир айда малын малдаар,
Бир айда эдин эмгелээр-маржалаар,
Бир айда уйгузун удуур
Мындыг чораан чүве-дир.
Ирей, кадайның
Мурнай тѳрээн акызы-даа чок,
Соңнай тѳрээн дыңмазы-даа чок,
Ийи-ле боттары мындыг улус чүве-дир эвеспе.
Ол-ла анчап
Та кажанга-чеженге чедир 
Чурттап келген чүве ийик.
Назы дѳгүп, кырып келгеш,
Кадай сааттангаш,
Бир чыл болганда
Оол божуп алган.
Дараазында чылын сааттангаш,
Кыс уруг божуп алган.
Ашак, кадай оларын
Азырап олуруп берген.
Оолду «Боктуум» дээр,
Кысты «Борам» дээр,
Мындыг чүве-дир эвеспе.
Боктуг, Бора ийи алышкы
Аалының соонче эртен ойнап чоруткаш,
Кара кежээ
Дүү тендиң дүжүп каап,
Бо тендиң дүжүп каап,
Элеңейнчип келир,
Келгеш, аъш-чемин чемненип алгаш,
Удуп чыткылап алыр.
Оюн биле уйгу
Мындыг чүве-дир.
Ашак бир хүн боданып олургаш:
«Мынча ботка азырап кээрге,
Айнывас, ѳспес, ѳѳнделевес
Чүү адам уруглар боор?
Боларның барып ойнап турар черин 
Барып кѳѳр-дүр» - деп бодааш,
Соондан кедеп чорааш,
Эдерип чеде бээрге,
Калбак эзимниң ортузунда
Ак чалым баарында
Сайзанак тудуп алган:
«Боозу мээң кадарчым,
Боозу сээң кадарчың,
Боозу мээң ѳѳм,
Боозу сээң ѳѳң» - дижип,
Ойнап хүнзээш,
Кежээ чана бээрге,
«Боларның боозун үреп каар-дыр» - дээш,
Чеде бергеш, кѳрүп турарга,
Балгаш-биле ѳг тудуп алган.
Ооң даштын хананың
Каас-чараш карты-биле каастаан,
Сайның улуг-биче дажын чыгган,
Ооң кадарчы-хавычызы деп улус деп
Шѳйбек даштар шашкылап каан,
Черле каас-чараш деп чүвези 
Үрээр-даа арга чок бооп-тур!
Уругларының ойнап турарын чарашсынгаш,
Соондан чанып келгеш,
Уруглар удуй бээрге,
Ашак чугаалап-тур эвеспе.
Уруг дыңнап чыдарга,
Ашак чугаалап-тыр.
Уругларынын оюнунуң чаражын чугаалааш:
«Мээң бо чаңгыс оглумнуң-даа кончуун кѳрем.
Кажан-чежен миннир кижи чүве ийик?
Мээң аныяк чораан шаамда 
Эдилеп чораан эр кижиниң,
Эр аъттын хер-херекселин
Эңгиргейниң хѳлеге чартыында
Ханы кара куйда 
Шыгжаан кижи болгай мен.
Ону та кажан, чежен
Ап эдилээр кижи чүве ийик?» - деп чугаалаан.
Кадай олургаш:
«Сээң ооң шын-на болгай харын,
Мээң бо чаңгыс уруумнуң кончуун кѳрем!
Мээң аныяк чорааш,
Кедип чораан хевим болгаш
Чоон, чиңге инемни
Алдын ховулуурумда суккаш,
Хачы, хыйырак хамык херекселим
Алдын хааржакта суккаш,
Кыңгыргайның хүннээр чартыында,
Кызыл чалым баарында
Ханы кара куйда 
Суккан болгай мен.
Бо уруг ону та кажан, чежен
Кедер, эдилээр кижи чүве ийик» - дижип,
Чугаалажып турганын дыңнааш,
«Эртен акымга чугаалап кѳрейн адырам» - деп
Бодап чыткаш, удуп каап-тыр эвеспе.
Боктуг, Бора алышкылар
Ол ынчап ойнап тургаш,
Бир хүн кээрге,
ϴг-даа чок, ѳѳнүң орну чыткан.
«Куйт» дээр кускун-даа чок,
«Сайт» дээр сааскан-даа чок бооп-тур.
ϴѳнүң орнунга ыглажып-сыктажып олургаш,
Хүлүн былгап кѳѳрге,
Бичии кѳс бар болган,
Ону кыпсып, дѳгеленип хонгаш,
Эртен ѳѳнүң орнунга
Сѳѳк чыып алгаш,
Ооң үзүн отка дыргырады дѳгеп-дѳгеп,
Чылгап хүнзээш,
Чээрген чыып чорааш,
Авазының ыяш чарып оккулуп турган
Дѳгей кара балдызын тып алган-дыр.
«Оон ыңай чүү бар ирги?» - дишкеш,
Дилеп турарга,
Хүл үндүрер челгий кара пажы,
Хүл узар казан кара хымыжы чыткан.
Оларны ап алгаш,
Сѳѳгүн хайындырып, изиг мүнүн ижип,
Тодуп олурганнар-дыр эвеспе аан.
Боктуг, Бора алышкылар
Ээн куруг чуртка
Ынчап-ла дилегзинип турда,
Бора бир-ле хүн:
«Чаа, акым, куруг ээн черге маңаа
Чеже мынчап олурар бис.
Үүргене, кичиген, ай, бес,
Кат, тооруктан чиили!» - деп сүмелээн.
«Шында-ла ала, дыңмам» - дээш,
Сайзанааның чанында
Сарыг алаакка баргаш,
Чер чеми-биле амыдырап,
Шеңне шайын хайындырып ижип,
Амыдырап туруп-турлар эвеспе.
Ол анчап тургаш,
ϴрге-күске, балык-байлаң,
ϴлүрүп чиир дишкеш,
Чылгы кажаазындан
Дузак кылыр хыл тып алыр дишкеш,
Чылгы кажаазынга чедип кээрге,
Кажаа иштинде чаш кула кулун
Элеңейнип кылаштап турган.
Чанынга чүгүржүп кээрге,
Оранып, эмиг дилеп кылаштап келген.
«Боок адаа хѳѳкүйнү!
База бис ышкаш ада-иезинден чарылган хѳѳкүйнү!
Эштен эш бо-ла-дыр» - дишкеш, сегирип алырга,
Чууй соп кааптар, мындыг болган.
«Yрде тѳрээн бе дээрге,
Челинде, хокпазында чаш шаразы ам-даа бар,
Чоокта тѳрээн бе дээрге,
Кажаа доразындан сиген үзүп чиптер,
Кижээ база күш четтирбес».
Кайгап, сүмележип тургаш,
Кажааның аксын дуглааш:
«Чылгы оъттар черде 
Мал дүгү бар боор.
Чыып алгаш, аргамчы эжип алгаш,
Ооң-биле баглап албас бе» - дишкеш,
Салчып чоруткаш,
ϴлген богба, чаваа
Чел-кудуруун ой-чикте бѳле шаап каан  болган.
Оон аргамчы эжип алгаш, шалбалааш,
Боой соп тургаш,
Эмеглежип, чуларлап алгаш,
Чедип чорааш, арай деп одаанга эккелген.
Суйбап, дырбап,
Оът-сигенниң экизин чулуп берип,
Боттарының ишкен шеңне шайындан сооткаш,
Аксынче кудуп:
«Чем-биле чем дѳмей-ле ыйнаан,
Чаш-биле чаш дѳмей-ле ыйнаан» - дишкеш,
Ишкениннен ижиртип,
Чээниннен чидиртип,
Дырбап-суйбап кээрге,
Боттарындан чарылбас,
Эдере чүгүрүп чоруур, четкеш,
Чүгүрерге, чүгүрүп.
Кылаштаарга, кылаштап чоруур,
Болу берип-тир эвеспе аан.
Боктуг-даа эр бооп, ѳзүп келген:
Кадыр хавактан ѳргезин-даа ѳлүрүп эккээр,
Кара суундан балык-байлаңын-даа ѳлүрүп эккээр.
Ынчап тургаш, балдызын чидиткеш,
Чарт ыяш чадыр тудуп алган.
Ол ынчап чорларда,
Кеткен хеви элеп, үстү берген-дирлер эвеспе.
Бир хүн Бора олургаш:
«Мен сеңээ чугаалаар дээш,
Кѳңгүс уткан чүвем бар,
Ам чаа сактып келдим, акым» - 
Деп-тир эвеспе.
Боктуг олургаш:
«Че харын, чугаалап кѳрем, дыңмам», - деп-тир.
Бора олургаш:
«Андыг болза, акым,
Бистиң ада-иелеривис чугаалажып органын
Дыңнаан мен» - дээш,
Ирей-кадайның чугаазын 
Бирден бирээ чок тѳѳгүлеп берип-тир.
Акызы олургаш:
«Чоп кончуг солун чүве боор, дыңмам.
Кедер хеп, эдилээр эт, чиир чем
Анда-ла чүве-дир, барып дилээли» - дээш,
Олче чоруп каап-тырлар эвеспе аан.
Шыяан!
Боктуг, Бора, кунну – үжелээ
Баштай Эңгиргейниң хѳлеге чартыын
Дѳзээлеп-дилеп тургаш,
Ханы кара куйну тып алганнар.
Куйже кире бээрге,
Калбак кара аптара чыткан.
Үжеп кѳѳрге,
Эр кижиниң хер-херексели бүрүн болган.
Аптараның бир чартыында – 
Эр аъттың хер-херексели бүрүн бар.
Куйнуң бир талазында
Кадыг кара ча, хан хожуула ок турган.
Алышкылар ѳѳрүп, амырап:
«Бистиң бо чаш куннувус
Кажан-на ѳзүп кээр ирги?» - дээш,
Хүлер чараш чуларын алгаш,
Куннунуң бажынга сугарга,
Оозу бир кулаш бедип,
Богба болган.
«Бо кандыг аайлыг чүвел, дыңмам?» - дээш,
Хүмүш чүгенин сугарга,
База бир кулаш бедип,
Хунан болу берген,
Хѳл болган хѳлбең кара чонаан салырга,
Дѳнен болган.
Арт болган аңгайган-кеңгейген
Эзерин салырга,
Сес диштиг мал болган.
Үш дакпыр хѳмүлдүрге, кудургазын болгаш
Он алды конун санап,
Таарыштыр тыртып кээрге,
Чедишкен сер-чалыы кула аът бооп,
Таңды дег сынныг,
Үжен кулаш дурттуг,
Үш куспак кудуруктуг,
Ийи кулаа ак, кара булутта четкен,
Кайгамчык кула аът бооп,
Оң, солагай холу-биле
Кара черни сиртиледир каккылап,
Девиржип турган-дыр эвеспе.
Эр-даа адазының аныяк чорааш, кедип чораан
Кара саар идиин,
Кара торгу тонун,
Кара киш кежи бѳргүн кеткеш,
Даржы торгу курун куржангаш,
Болат бижээн азынгаш,
Кадыг кара чазын чүктээш,
Хан хожуула огун хоюндуруктааш,
Олура кааптарга, дыңмазы кѳѳрге,
Бѳргүнүң дошказы
Эңгиргей тайганың бажы-биле деңнежип турар,
Хаваан кѳѳрге,
Кадыр тайга арны-биле дѳмей,
Хѳлчүк дег ала карактыг,
Кѳгей дег эр бооп,
Кѳстүп олуруп-тур эвеспе.
Эр-даа тура халааш,
Аъттаныр деп баарга,
Дыңмазы тургаш:
«Аъдың чоп оглаа хирелиг чүвел моң?
Ок-чаң дүжүрүп кагбас сен бе?
Малды канчап билир, акым» - деп-тир.
«Шын, ындыг-дыр але, дыңмам,» - дээш,
Ок-чемзээн дүжүргеш,
Алаңгы, соңгу эдээн
Авый-шавый азынгаш,
Чанынга чедип кээрге,
Ыңай-бээр девиржип хѳѳрээш,
Мундурбас боорга,
Демир кижен-биле киженнээш,
Дыңмазынга так кылдыр тудускаш, аъттангаш:
«Киженин адыр, дыңмам» - дээрге,
Бир холу-биле тудуп тургаш,
Адыра кааптар орта,
Эңгиргейниң алдыы куржаандыва
Шала кѳстү берип-тир эвеспе.
Бора ол ашкан уунче
Салып үне бергеш,
Харап кѳѳрге, чүү-даа кѳзүлбес болган.
Дедир келгеш, ол херекселин
Ол куйга дедир шыгжап кааш,
Чадырынга салып кээрге,
Келбээн бооп-тур эвеспе.
Аът-даа ол мѳггеш,
Бир айның үжен хонукта
Моѳп дывылап келгеш,
Хову черни оя-чаза тепкилеп кээрге,
Суг үнүп,
Хорум-дажын хоора-чаза тепкилеп,
Туруг хаяны тура-чаза тепкилеп,
Мѳѳп, дывылаарга,
Бузулган хая дажы
Шѳл черге хѳѳ-хорум бооп,
Дээрниң сылдызын черге тоглады,
Черниң довураан дээрге доозунналдыр
Мѳѳп, дывылап келгеш,
Тура дүжүп-түр эвеспе.
Эр-даа дүже халааш:
«Чоп-даа кончуг могавас,
Доктаавас кулугур боор!
Ам-на турупту бе моң?» - деп-тир.
Аът тургаш:
«Мен могаар, турар чүве кайда боор.
Сеңээ мен-даа эки аът бооп шыдаар-дыр мен,
Меңээ сен-даа эки ээ бооп шыдаар-дыр сен!» - 
Деп-тир эвеспе.
Эр тургаш:
«Ындыг-дыр харын,
Меңээ сен-даа эргелиг эки аът бооп
Шыдаар-дыр сен,
Сеңээ мен-даа эки ээ бооп
Шыдаар-дыр мен» - деп
Хѳѳреп туруп-тур эвеспе.
Эр-даа сагыш-хѳрээ ажып,
Аъдын эде чазап,
Эзертенгеш,
Хап чоруткаш,
Чарт ыяш чадырынга хап кээрге,
Дыңмазы ийи караан ыжыды ыглап алган,
Муңгараан-деңгерээн,
Будулган бук дег дүшкен олуруп-тур эвеспе.
Эр-даа келген.
Алышкылар хѳѳрежип, хѳглеп,
Акызы аъдының девиин, эрезин хѳѳреп:
«Ам эки аъттыг болган бис,
Ам энниир-торлур чүвевис чок, дыңмам,
Мен ол херекселим эккээйн,
Иевистиң суккан чүвезин база
Барып тып алыр бис» - дээш, хап чоруткаш,
Херекселин эккеп кааш,
Чоруп каап-тырлар.
Алышкылар ол чоруткаш,
Кыңгыргайның хүнгээр талазын 
Дѳзээлеп-дилеп чорааш,
Ханы кара куюн тыпкаш,
Кире бээрге, шынап-ла,
Алдын хээлиг хааржак бо-ла чыткан.
Үжеп кѳѳрге,
Авазының эдилеп чораан эди болгаш
Кедип чораан хеви 
Бүрүн бар бооп-тур.
Хѳорежип, хѳглеп, чадырынга эккелгеш,
Дыңмазынга хамык хевин кедиргеш,
Илчирбе, дергизин азындыргаш,
Акызы кѳѳрге, ыңай кѳѳрге – ай херелдиг,
Бээр кѳѳрге – хүн херелдиг,
Алдыы эрнинде аъш-чем сиңген,
Үстүү эрнинде үс-чам сиңген,
Үзескүүлең чараш
Алдын даңгына кѳстүп олурар бооп-тур эвеспе.
Боктуг-даа ок-чемзээн алгаш,
Аңнап-меңнеп,
Эъдин эът оваа,
Чаан чаг оваа кылдыр оваалап туруп берген,
Ол ынчап чурттап турган.
Эки адазының
Тайга-таңдызының дагылгазын сактып,
Тос допчулуг алдын согул иштинде
Хопчу каразының ишти-биле таныжып,
Ѳѳренир аргазын боданып келгеш,
Дыңмазынга чугаалап-тур.
Дыңмазы олургаш:
«Харын сээң ооң шын-дыр, акым.
Мен база-ла бодап олурар кижи мен.
Оран-таңдывыс дагыыр,
Сээң бодуңга, аъдыңга эки ат,
Меңээ база ат херек деп
Бодап олурар кижи мен ийин, акым» - 
Деп-тир эвеспе аан.
Акызы олургаш:
«Чаа, дыңмам, мээң, сээң болгаш аъдывыска
Эки аттан сен-не адап кѳр!» - дээрге,
Дыңмазы:
«Чаа, канчаар, адап-ла-тыр мен ийин, акым», - дээш,
Боданып олургаш;
Ада-иезиниң эргеледип адап чораан адын
Солууру берге хирелиг боорга:
«Акызының адын Боктуг-Кириш дээш,
Аъдының адын Аяң-Кула дээш,
Бодунуң адын Бора-Шээлей деп адаза
Кандыгыл, акым?» - дээрге,
Акызы:
«Шын, эки ат-тыр, дыңмам» - деп
Хѳѳреп олурган эр-дир эвеспе.
Боктуг-Кириш дээрзи
Чайның ортаа айда 
Адазынын ыдык бора тейиниң кырынга 
Халдып үне бергеш,
Дагылгазын дагып турда,
Эңгиргейниң ээзи эр ала эзир эргилип эрткеш,
Бир калбак даштың кырынга
Алдын сарыг чуве кузуп каггаш,
Бажын согаш-согаш кылгаш,
Эргилип эрткен.
Кыңгыргайның ээзи кыс ала эзир ужуп келгеш,
База бир даш кырырнга
Ак мѳңгүн ышкаш чуве кускаш,
Бажын согаш-согаш кылгаш, эргилип эрткен.
Боктуг-Кириш боданып тургаш:
«Бо-даа оран-таңдының ээлери боор бо,
Анаа чуве кайын ынчап турар» - деп бодааш,
Бир-бир кезиин чипкеш,
Бир-бир кезиин дыңмазынга эккелгеш,
Ол бүгүнү чугаалааш,
Чидиртип ап-тыр.
Ол дүне удуп хонгаш,
Даң бажында дыңнап чыдарларга,
Куштарның ыыдын кайызы-даа дыңнап каар бооп-тур эвеспе аан.
Боктуг-кириш, Бора-Шээлей алышкылар
Тос допчулуг алдын согулунуң иштинде
Хопчу кара судурунуң ишти-биле таныжып,
Чүвениң ужурун чайгаар-ла 
Биле бээр болу берип-тирлер эвеспе.
Олар ол ынчап чурттап турда,
Бора-Шээлей аң-меңниң кежи-биле
Эдик-хеп даарап,
Черле чүнү-даа кылыр
Уран-шевер болу берген.
Боктуг-Кириш-даа черниң аңын черге кырар,
Сугнуң аңын сугга кырар,
Эрес эр бооп ѳзүп келгеш,
Боду бир бажың,
Дыңмазынга бир бажың тудуп берген.
Бир айда аңын аңнаар,
Бир айда уйгузун удуур,
Мындыг чүве-дир.
Бир айда уйгузун удааш,
Улуг аңын аңнаар дээш, белеткенип олурда,
Бора-Шээлей кылаштап келгеш:
«Сен ам үш хонукта
Черле чүвээ барба, акым.
Мен кончуг багай дүш дүжедим» - деп
Ыглаңайнып олуруп-тур.
«Чаңгыс дыңмам, сен, чүве чугаалаарыңга,
Дыңнаар-ла мен ыйнаан» - дээш,
Ийи хүн хүнзээш,
Аңын аңнап чоруксааш,
Сыыңайндыр сыгырып, сырланып, ырлагылап,
Улуг бодал бодангылап олургаш,
Бажыңының кедээзинде
Мооруй кырлаң кырынга,
Базып үне бергеш,
ϴѳрү-куду кѳргүлеп,
Эзеп каап кылаштап турарга,
Сарыг туруг мурнунда ажыт черде
Арга, даг чаңгыланган,
Дааш эвес дааш
Дыңналып турган-дыр эвеспе.
Кортпас боду коргуп,
Коваш дивес чүрээ коваш деп,
Сезинмес боду сестип,
Сертдивес чүрээ серт кыннып,
Арны, бажы адыңайнып туруп-тур.
«Чүү мында келгеш,
Чүү дааш үндүрүп турар чоор?» - дээш,
Ѳртей баглап кагган аъдын 
Чулары-биле аргамчызын сѳѳртү
Чавыдактай каапкаш,
Дааш чоогу дѳлем тейге
Үне халыдып кээрге,
Ийи ѳле кошкар үскүлежип турган.
«Бо кулугурлар арта 
Кижи коргудуп турар чүве-дир але» - дээш,
Ажынып, хорадап,
Кодан дег борбак дашты хоора соп алгаш,
Кагар орта,
Дедирленчип, чааланчып чораан
Кошкарларның аразын орта
Хайтыктыр кактынгаш, барып дүжер орта,
Кошкарнын бирээзи коргуп, дезип ыңай боорга,
Бирээзи сүрүп чоруп каап-тыр.
Эр-даа хорадаан хевээр 
Ийи кодан дег дашты хоора соп алгаш:
«Аяң-Кула силерни четпес болза,
Довук-дорзуу кестиргей аан.
Боктуг-Кириш силерни сокпас болза,
Амы-тынын оскунгай аан!» - дээш,
Аргамчызын сѳѳртпүшаан,
Чуларлыг аъды-биле ажынган хевээр
Сүрүп чоруп-ла каап-тыр эвеспе.
Аяң-Кула чедер, четпес,
Боктуг-Кириш кагар, какпас чорда,
Аргамчының доңнуг ужу 
Адыр даштың аразынга кыстына бээр орта,
Аргамчы дыңзыш дээр орта,
Аъттың бажы эглиш дээр орта,
Боктуг-Киришти чавак аразындан
Чара шелиптер орта,
Аъттың ажыргы чартыындыва чайылгаш,
Молдуруу оорлуп ѳлүп каап-тыр эвеспе аан.
Аяң-Куланың бажы ээлгеш,
Ойта дүжүп чорда,
Аргамчы үзүлгеш, ушпайн барган.
Аяң-Кула ээзиниң ѳлгенин билгеш,
Бора-Шээлейниң бажыңынга маңнап кээп-тир.
Бора-Шээлей аътты кѳре каапкаш,
Чаглыг чүрээ чарлы бер чазып,
Эът-сѳѳгү сиригейнип:
«Эки ээңден канчап, чооп чарылдың?
Эки ээң канчап, чооп баарды?» - деп
Айтырып-тыр эвеспе.
Аяң-Кула тургаш,
Ол бүгүнү чугаалаарга,
Бора-Шээлей сиригайнып-кавыгайнып тургаш,
Аъдын эзертээш:
«Акымның эки аъдын мунар ужур таварышкан,
Эки эзеңгизин тевер,
Эки эзеринге олурар ужур таварышкан-дыр» - дээш,
Аъттангаш, хап кээрге,
Кѳгей дег эр хѳртее берген чыдып-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей дүже халааш,
Ойтур, доңгайтыр тыртып,
Алгырып-кышкырып, ыглап-сыктап,
Туруп берип-тир.
Чеже ынчап турар боор,
Аъдын: «Чыт, чыт!» - дээрге, чыда дүшкен,
Акызын: «Үңгертин, үңгертин!» - дээрге, үңгертинип турган.
Үңгерип алгаш, эккелгеш,
Чайын чыдывас, кыжын доңмас
Эм-шагаан, дом-шагаан оъду-биле чаап-чаап,
Сериин черге каап алгаш,
Чежеге, кажага чедир
Ыглап-сыктап келген чүве!
Чеже анчап олурар?
Эргилдир-долгандыр боданып олургаш,
Акызының бир айда ашса ажар,
Ашпаза ашпас,
Тос допчулуг хопчу каразын
Ажып көрүп олурарга,
Эңгиргей, Кыңгыргайның алдын, мөңгүн эртинезин чээн болгаш
Чайын чыдывас, кыжын доңуп-даа бобас
Эр болган-дыр.
«Диргизип алыр дээр болза,
Чиге мурнуу чүкте
Хүн-Хаан, Ай-Хаан, Дээр-Хаан үш хаанның
Үш даңгыназында үш өң челбииш аржыылдар бар,
Оларны экээр болза,
Диргизип ап болур» - деп турар мындыг болган.
Ол анчап хайдынып-шүгдүнүп олурда,
Бир эртен имир-амыр чорда,
Эр ала эзир ужуп келгеш:
«Хүн-Хаанның, Ай-Хаанның, Дээр-Хаанның
Үш даңгыналарын чалап эккээр болза,
Дирлип-даа болур,
Өглүг-баштыг, ак малдыг,
Аал-чурттуг-даа болур чүве-дир ийин.
Мен аңаа бир дузаны көргүзер-дир мен ийин» - деп
Үш эргилдир ужуп эрткен.
Ам эртен бир ала эзир база-ла
Шак-ла ынчаар чугаалааш,
Ужуп эрткен.
«Бо үш чүүл сүмениң аайынга кирип,
Ооң уун углап,
Шиин шиглеп чорааш,
Улчуп-тояап чорааш,
Өлүр болзумза, өлүр-ле мен ыйнаан,
Өлбейн чалап эккэр болзумза,
Харын акымны диргизип ап,
Харын-даа аал-чурттуг-даа
Болуру чадавас-ла чуве-дир» - деп бодааш,
Аяң-Кулазын так кылдыр баглап,
Дага кылдыр соодуп кааш,
Бир айда ынаар баар арга-хоргазын
Боданып олуруп берип-тир эвеспе аан.
Айның чаазында, хүннүң экизинде
Аъттанып чоруур деп,
Аштанып-чемненип алгаш,
Акызының кирбей салдындан сал чарып,
Дүгүнден дүгүн чарып,
Караандан карак чарып,
Кежегезинден кежеге чарып,
Хей илби-биле каданып-төөренгеш,
Эдик-хевин кедип,
Ок-чемзээн азынгаш,
Тойлу шил коүнчүкке
Кордүнүп, шинчиттинип олурарга,
Хазы-биле дөмейи канчаар-даа арга чок
Бооп-тур эвеспе.
Боктуг-Кириш акызын
Эңгиргейниң чалым хаязынга апааргаш:
«Чалым хаям, чарлы берем,
Чаңгыс акым суп каайн,
Өндүр хаям, чарлы берем,
Өлген акын шыгжап каайн» - дээш,
Бир караандан чаш төглүлдүр,
Бир караандан хан төгүлдүр ыглап олурда,
Чалым хая «чалт» кылдыр
Чарлы берген.
Орзук-кержек ак бижээ-биле оюп,
Оргулап, чазап тургаш, таарыштыргаш,
Аң-меңниң илгин кежин
Кылыннай дөжеп чаткаш,
Хазын суп кааш:
«Чаңгыс акым шыгжап кагдым,
Чалым хаям, хаглы берем!» - дээш, ыглаарга,
Чалым хая «чалт» кылдыр
Хаглы берип-тир эвеспе аан.
Бора-Шээлей
Айның чаазында, хүннүң экизинде
Аян-чоруун чоруур дээш,
Хамык херекселин алырын алгаш,
Албазын калбак кара аптарзынга суккаш,
Кыңгыргайның хүнгээр чартыында
Кызыл чалым баарында
Кара куйга суп кааш,
Болчайтылыг бора тейниң кырынга
Халыдып үне бергеш,
Кара черин сириледи,
Хая-дажын чаңгыландыр
Кыпсынчыг кышкызын кышкырып:
«Мен Боктуг-Кириш мен,
Ырак-узак чорук кылыр апардым,
Меңээ дузалаар кандыг чүү барыл?» - деп
Олуруп-тур эвеспе.
Эңгиргейниң ээзи эр ала эзир ужуп келгеш,
Оң чартыкы эктинге хонуп,
Кыңгыргайның ээзи кыс ала эзир ужуп келгеш,
Солагай талакы эктинге хонуп,
Эвирип-чавырып олуруп-турлар эвеспе.
Бора-Шээлей олургаш:
«Экерлер, эрестер, меңээ канчаар дузалаар силер?
Эртем-шидигер чүл?» деп айтырып-тыр.
Бирээзи:
«Мен Эңгиргейниң ээзи Эрээн-Улаат мен,
Менде хөй эртем-даа чок.
Бир дүннүң иштинде
Чамбы-дипти бир долганыр мен.
Алдыы-үстүү дипте чүвени Дыңнап болур мен.
Карак чивеш дээр аразында
Таңдыдыва ажып бар чыткан окту
Тудуп ап болур мен» - дээн.
Кыңгыргайның ээзи Кызыл-Улаат:
«Менде-даа эртем-билиг чуга,
Мен сээң чарын аразынга кузар болзумза,
Бир кижи күжү,
Бел кежикке кузар болзумза,
База бир мөге күжү немээр мен.
Сыйда огум, сыра чам-биле
Чамбы-диптиң кыдыындан бээр чүвени 
Көрүп, часпас адар мен.
Бис оон ыңай чүнү-даа
Үреп, долап болур бис.
Сен черле муңгак, будулчак чуве бодава» - дишкеш,
Чалгыннарын далбаңнадыптарга,
Оттуг, сорлуг оолдар
Болу берип-тирлер эвеспе аан ам.
Бора-Шээлей-даа амырап, өөрүп,
Чиге мурнуу чүгүн шиглээш,
Хап-ла каап-тыр.
Аяң-Кула хоя-хоя дүшкүлээрге,
Кодан дег чери ойлуп, чаштап,
Дайзы-дайзы баскылаарга,
Даг даштар сөпкүненип бадып,
Булуттугнун адаа-биле,
Будуктугнуң кыры-биле,
Бедиииниң белинге дээп,
Чавызының бажын базып,
Хемчигештерни кеже халып,
Артчыгаштарны ажа халып,
Кургаг черин хуюксудуп,
Өл черин өртеңзиди ужугуп,
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей аян-чорук кылыр
Аян шинчи кире берген,
Сыыгайндыр сыгыргылап,
Сырланып, ырлагылап чоруп олургаш,
Бир боджанып чоруурга,
«Алаңгы эдээ аъдының аскынын көвүүнге
Ирип калыр чеде берген,
Черинден үнгеш, чем-даа ишпээн,
Чер аразы ырап-даа келген кылдыр боданып:
Аян-чорук ам-даа ырак болгай,
Аътты ынча кулумадып болбас.
Бо орта ал-бот, аът-хөл
Дыштандырып алыр-дыр» - деп бодааш,
Арга чартыын «айт» дээш,
Мээс чартыынга дүжүрүп,
Үжен-дөртен сыын-мыйгаан кыра хөмээлеп,
Мээс чартыын «айт» дээш,
Арга чартыынга дүжүрүп,
Алдан-чеден аргар-кошкарларын
Кыра дизе хөмээлеп экклгеш,
Арга-саяан аа-чаза соп эккелгеш,
Улуг одун ужуткаш,
Үстүү чартыынга үжен-дөртен сыын-мыйгаан,
Алдыы чартыынга алдан-чеден аргар-кошкарларын 
Сыра сыраның дургун дургунунче шиштегилеп алгаш,
Аяң-Кулазын салгаш,
Чонаан дөженгеш, эзерин сыртангаш,
Ооргалап чыдып ап-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей бир айның үжен хонукта удааш,
Тура халып келгеш,
Үстүу чарыындыва көрүнгеш,
Үжен-дөртен сыын-мыйгактарын
Ажыра-сыыра каггылап,
Алдыы чартыында
Алдан-чеде аргар-кошкарларын
Ажыра-сыыра каггылап,
Кадыг сөөгүн каккыргылап,
Чымчак сөөгүн симгиргилеп, чип алгаш,
Аяң-Кулазын баглап каггаш,
Чеден кижи төтпес
Челгий кара пажынга,
Чиң шайын хайындыргаш,
Аян-чорукка чиир аъш-чемин
Он беш хонукта чемненип алгаш,
Узун чоруун улаштыр хап чоруткаш,
Чылдык черни айлык бодап,
Айлык черни хонук бодап, хап чорааш,
Бедик кара таңды кырынга үне хап кээрге,
Ындында улуг ак хөл чыткан.
Тос чүстүг кара дуранын ушта соп эккелгеш:
«Бараан-сараан чүү көстүүр эвес» - дээш,
Көрүп олурарга,
Даады-ла ак мал хөй бооп-тур.
Эң бетинде ак тевелер чораан.
«Мооң кадарчызындан
Бир чүвениң уун айтырып албас бе?» - деп
Бодааш, хап орда,
Аъды тура дүшкен.
Дүже халааш:
«Арбас-турбас Аяң-Кулам,
Чоп турдуң?» - деп-тир.
Аъды тургаш:
«Кижи черинге бо-ла хевээр
Чоруур сен бе?» - деп-тир эвеспе.
«Шынап-ла ындыг чүве турганы чүл» - дээш,
Таагылыг кула чаваалыг,
Кидис хевенектиг,
Ыңгыржак эзерлиг,
Ыяш эзеңгилиг
Балдыр-бээжек оол бооп алгаш,
Хөкпеңнеди шошкудуп чоруп олурда,
Теве кадарчызы көрүп каггаш,
Доза хап кээп-тир.
Дүже халааш,
Ашактын амырын айтыргаш турда,
Ашак мендиниң харыызын бергеш;
«Аал-чуртун кайдал? 
Аъдын, бодуң ады кым боор?
Кайы углап-шиглеп,
Кандыг аян-чорук кылып чор сен, оглум?» - 
Деп-тир эвеспе.
Оол тургаш:
«Менде аал-чурт-даа чок,
Аът, ботта ат-даа чок,
Арызыннан аштаан,
Өвүрүннен элээн,
Өскүс-чаңгыс кижи мен, ирем,
Бора быдаа, божа-хойтпак
Сактып чоруур кижи мен.
Бо сүрүг кым деп хаанныыл?
Силерниң ат-шолаңар кымыл?
Кым деп хаанның
Кадарчы-хавырчызы силер, кырган?» - деп
Айтырып-тыр эвеспе.
«Мен Хүн-Хаанның тевезиниң кадарчызы
Ак аъттыг Агылдыр ашак деп
Кижи мен, оглум» - деп-тир.
«Силерниң хаан чонунга
Кадыг халанчызы кайы хирелиг хааныл?
Бора быдаа, божа-хойтпаа
Кайы хире элбегил?
Мен ышкаш багай кижи
Бараалгап болур ирги бе,
Болбас ирги бе, ирем?» - деп-тир эвеспе.
Агылдыр ашак тургаш:
«Хаан кижи кадыг халанчыг-ла чүве болгай.
Бора-быдаа, божа-хойтпак-даа бар-ла ыйнаан.
Ындыг-даа болза,
Чүве кыла албас кырган улус база-ла 
Аштап-суксап, элеп-түреп-ле чоруур чүве болгай.
Силер ышкаш аныяк улус 
Ажырар боор бе.
Кадыг, чымчак чувени
Аа-чаза кылып бээр,
Эдик-хевинге-даа ажырбас,
Ишти-хырнынга-даа ажырбас-ла болгай.
Хаан кижиге эр кижи
Бараалгавас боор бе, оглум?
Бистиң хаан ай хиреде
Бис ышкаш улус
Бараалгаар чай шөлээн чок боор» - 
Деп-тир эвеспе.
Оол тургаш:
«Хаанның алдын даңгыназын алыр дээн,
Алдайның Алдын-Мөгезиниң 
Адыын көөр дээн,
Он чүктүң он экерлери,
Тос чүктүң тос экерлери чыылган.
Ооң магазын көөр дээн
Хамык хайынган, дүп дүвүрээн
Турар чүве болгай.
Хамыкты хаан баштаан чүве диди,
Ынчангаш хаан-даа чай чок боор ийин» - 
Деп-тир эвеспе аан.
Шыяан! Бора-Шээлей:
«Андыг-дыр, ирем,
Хаанның аалы
Моон кайы хире ырагыл, кырган?» - дээрге:
«Бо хемни куду бадып чыдарыңга,
Хөй малчыннар орууң  аксында чүве.
Ооң адаанда улуг сарыг ховунуң ортузунда
Чүве» - деп-тир.
Эр-даа дөъш черге чортуп,
Дөвүнчүк черге шошкуңгуурлап чорааш,
Хөй малчыннарга доозазынга ужурашкан,
Ол-ла айтырыгларын айтырарга,
Дооза дөмей харыылап-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей ол-ла каккаш,
Хүн-Хааннын аалынга чеде бээрге,
Аът бажы-даа козурт,
Кижи-даа кара сээк-ле болган.
Карак чиңгиртиленип турар
Кода-сүмениң соонда
Тозан аът долганып четпес
Докулчак ак оргээниң мурнунда
Бир болүк эмээш майгын бар болган.
Адаанда бир бөлүк,
Оон арай көвей майгын бар болган.
Үстүнде хөй чон
Майгын-балгат-даа чок,
Өөрү-куду көжүп турар бооп-тур.
Шинчип көрүп, чортуп олурарга,
Мурнунда майгын аразындан
Алдын хээлиг сарыг майгын ылгалып турган.
Ооң чанында алдын сарала аът
Ылгалып турар болган.
«Алдайның Алдын-Мөгези бо-ла боор» - деп
Чортуп олуруп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей ол чорткаш,
Хөй чон аразынга келгеш,
Чаваазын баглап каггаш,
Өөрү шувушкан-биле өрү кылаштап,
Куду шувушкан-биле куду кылаштап турарга,
Ээ көөр чуве-даа чок.
Ол ынчап улус эдерип чоруурга,
Назы дөгүп кырый берген бир ашак:
«аал-чуртун кайдал,
Ат-шолан кымыл?» - Деп-тир эвеспе.
«Менде аал-чурт-даа чок,
Ат-шола-даа чок,
Арызындан аштаан,
Өвүрүнден элээн,
Аал кезип, аъш-чем дилеп ижип,
Чсер кезип, чем сураглап
Чоруур кижи мен, ирей.
Бо хөй чон чоп мынчап чыглып турар чон боор?
Кым деп хаанның
Кода-сүмези боор, кырган?» - 
Деп айтырп-тыр эвеспе.
Ашак тургаш:
«Бо Хүн-Хаан деп кижиниң
Кода-сүмези-дир.
Бо чон болза,
Хүн-Хааннын алдын даңгыназын
Адаан-мөөрей алган эрес эр алыр деп,
Моөрей чарлаан чүве-дир.
Ооң шүүлдезин көөр,
Мөөрейге-даа киржир
Мындыг чүве ыйнаан, оглум» - джеп-тир эвеспе.
«Кандыг мөөрей чарлаан чүвел?
Кым деп эрес эр шүүлдени алган чүвел, ирем?» - деп,
Оол айтырып-тыр.
«Ам эртен тевениң үттүг-чарнын өттүр,
Дилгиниң үттүг-чарнын чире,
Мөңгүн тевенениң үдүн чире,
Чус шары чүъгү ыяшты өрттендир,
Демир көжээни тура аткан эр
Шүглүп үнгеш,
Ай-Хаанның алдын даңгыназын алыр чүве-дир» -
Деп-тир эвеспе.
Эртенинде «Адыг эгелээр!» деп
Ыыт үнген соонда,
Карак четпес сарыг оорганын кырынче 
Чон-даа көжүп-ле үнген.
Оорганың кырында
Ийи ак өгнү тиккен.
Бирээзиниң эжиинде
Сес буттуг ширээ кырында
Сес каът олбук салган.
Ооң кырында ак салдыг
Ак тоннуг Ай-Хаан деп кижзи олурган.
Бир ак өгнүң эжиинде
База-ла сес каът олбук салган
Сес буттуг ширээ турган.
Оон кырында сарыг эр олурган.
Улус-даа адып эгелээн,
Чер ортузу чедирер-даа кижи бар,
Чедирбес-даа кижи бар болган.
«Алдын-Мөге адар-дыр!» - дээн соонда,
Алдын сарала эр ширээ кырыннан дүшкеш,
Кашпал кара чазын чоруй аштап,
Хан хожуула огун чоруй шалып,
Болчайтылыг бора тейнин кырынче
Кылаштап үне бергеш,
Эртен тырттынган боду 
Кежээге чедир тырттынып,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир тырттынып кээрге,
Ок туткан холунуң
Оду буругайнып,
Чат уткан холундан
Чалбырааш чайыгайнып келген.
Чазының ужу-бажындан
Ыш буругайнып кээрде,
Сала каар орта,
Тевенин уттуг-чарнын өткеш,
Дилгиниң үттүг-чарнын чире,
Мөңгүн тевенениң үдүн чире,
Чүс шары чүъгү ыяшты
Өрттендир деггеш,
Демир көжээни бир карыш кирген,
Огу кээп дүшкен.
«Мөөрей мээңии болду!» - деп кышкы салган.
Хөйден:
«Демир көжээ одурулбаан!» - даа дээр кижи бар болган,
«Болган!» - даа дээрлери бар,
Мындыг болган-дыр эвеспе.
Багай оол тургаш:
«Болбаан, болбаан!
Мен атпаан мен, мен атпаан мен!» - деп
Алгырып-тур.
Алдын-Мөге тургаш:
«Дем-не чоп атпаан сен?
Ынаар углааш адывыт, кулугур!» - деп
Хорадап туруп-тур.
«Черле адып көрейн, хааным?» - дээш,
Чаннып туруп берген.
Хаан-даа ыыттаалакта,
Алдын-Мөге ургаш:
«Бо чүвээ белеткеп беригер,
Адып чадаза.
Бөрттүг бажын бөргү-биле,
Чеңниг холун чеңи-биле кезер чүве» - деп-тир.
Оол тургаш:
«Чаа, чөп-түр» - дээш,
Болчайтылыг бора тейниң кырынче
Багай чаваазын чедип алгаш,
Багай чазын чоруй чүлгүп,
Багай согунун чоруй аштап,
Үнүп каап-тыр эвеспе.
Чыылган хөйден:
«Соонда аткан кижи
Андыг чүве чорду деп бодаары ол-дур аа,
Чаржынчыг, чөгенчиг-даа кулугурнуң!» - дижип,
Ойта-доңгая дүжүп, каттыржып,
Олура дүжүп, тура халчып каттыржып,
Туруп-турлар эвепсе.
Бора-Шээлей:
«Адыг-тудуг
Адып көрбээн кижи болгай мен» - деп сактып,
Улуг бодал боданып,
Чоруп олуруп-тур.
Тейнин кырынга баргаш,
Боду бооп алгаш,
Кадыг кара чазынын кирижин
Кыңгылады дыңзыткаш,
Каң хожуула огун
Кадыг идииниң улдуңунга
Шалый-шулуй соп алгаш,
«Мен кезенмедим,
Боктуг-Кириш акым кезенди!» - дээш,
Кезенип, тырттынып туруп-ла берип-тир эвеспе.
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир тырттынып,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир тырттынып,
Ок туткан холунуң 
Оду буругайнып,
Чат уткан холунуң 
Чалбыраажы чайыгайнып,
Чазынның ужу-бажындан
Ыш буртугайнып кээрде,
Чазының алдыы сагында сиилип кылган
Алдан улу декпези арыгайнчып,
Үстүү сагында сиилип кылган
Үжен улу декпези үрүгейнип,
Декпезинде те-чуңмазы
Текпилежип-шашкылажып,
Баарында пар, арзылаңы
Барзайып-корзайып кээрде,
«Мен тыртпадым, 
Боктуг-Кириш акым тыртты!» - дээш,
Шып-шынап шыжыктыр тырттып эккелгеш,
«Мен салбадым,
Боктуг-Кириш акым салды,
Чүскүк туткан холумга шүңнүкпе,
Ине туткан холумга илдиртинме!» - дээш,
Ышкына чоруй сала каар орта,
Тевениң үттүг-чарнын өткеш,
Дилгиниң үттүг-чарнын чире,
Мөңгүн тевенениң үдүн чире,
Чус шары чүъгү ыяшты өрттендир,
Демир көжээни үзе деггеш,
Сарыг ховунуң ол чарты 
Бош дагның белиндиве огу кире берген,
Кези көстүп сиригейнип турган.
Карак чивеш аразында халыдып барып,
Ушта соп ап турган Бора-Шээлей-дир эвеспе.
Шыяан ам чүү боор!
Күжүр Бора-Шээлей: «Чүү-даа болза,
Бирээни аштым эвес бе» - деп
Бодап, хап келгеш::
«МээН адыым кандыг болду, эштер?» - деп
Чоргаар айтырып туруп-тур эвеспе.
Хөйден:
«Адыг-тудуг оон артык боор бе!» - деп турларда,
Алдайның Алдын-Мөгези тургаш:
«Адыг сээңии-даа болза,
Каш мөөрей-биле көржүүр бис.
Сен ышкаш чүвени 
Дээрдиве үндүр тевектеп-даа ыткай-ла,
Чердиве киир тепсеп-даа ытпас бе!» - дээш,
Удургузун улчуктур дайнап,
Даг дижин дайырады дайнап туруп-тур.
Бора-Шээлей тургаш:
«Мөорейни сен билир чүве болза,
Ам чүү кандыг адаан-мөөрей бар чүвел?» - деп
Хөлчүк болган ала караан
Хөлүңнеди көргүлеп,
Арын Хирээти болган ала караан,
Аңдара-дүңдере көргүлеп,
Ажынып=хорадап олуруп-тур эвеспе.
Алдын-Мөге олургаш:
«Ам даарта дан бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Сарыг ховунуң ол чартыынга сен,
Бо чартыынга мен белен турар эвеспе.
Иелерниң төрүп кагган
Дөрт мага эъди-биле
Көрүшкей бис аан» - деп-тир эвеспе.
Бора-Шээлей тургаш:
«Харын өлүр, дирлиир-даа болза,
Дүргени херек болгай» - дээш,
Хап чой барып-тыр эвеспе аан ам.
Бора-Шээлей сарыг ховунуң
Ол чартыынга баргаш,
Аяң-Кулазын демир кижен-биле киженнеп кааш,
Акызының сезен буур кежи 
Шодак-шудаан кедерге,
Ийи эмии черле чажынмас болган.
Оон аайын тып чадааш,
Аъдынга чүгүрүп келгеш:
«Мээң ием төрээн ийи эмиимни
Канчап алыр кижи боор мен, эки аъдым,
Арга-сүмеден кадып көр» - деп-тир.
Аъды тургаш:
«Ужуңган чүве-дир але!
Эзерниң ажыргы чарыккы
Оор көвенчииниң алдында
Оттуг хоран оъду бар боор,
Ооң-биле өгеп-дагап көрем» - 
Деп сүмелеп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей көвенчиин үжеп көорге,
Оттуг хоран оът бар болган.
Ооң-биле өгеп-дагаптарга,
Чыырлып чыпшына берген-дир.
А мол ынчап турда,
Алдайның Алдын-Мөгези 
Дагдынып, кеттинип алган,
«Боктуг-Кириш, канчалдын, чоондуң?» - дээн,
Кыйгы кышкызын салган,
Кара черин диртиледир,
Хая-дажын чаңгыландыр
Эвип-девип чоруп олуруп-тур эвеспе аан.
Бора-Шээлей тонун эзериниң кырынга салгаш,
Уткуй девип чеде бергеш,
Ийи эр-даа сезиниш чок,
Сегиржип ап-тырлар эвеспе.
Бора-Шээлей бир чай аразында
Карак уунда көөрге,
Эр ала эзир ужуп келген дег болган.
Чарын арызнче 
Эңгиргейниң ээзи Эрээн-Улаат
Эр ала эзир бооп келгеш, кузар орта,
Бир мөге күш хөрекке немежип кээрде,
Бир өде халааш, бир буттан алгаш,
Бир айнын үжен,
Ийи айның алдан хонукта,
Бөөлдеп келгеш, бир көөрге,
Алдын-Мөгениң чаңгыс будун тудуп алган бооп-тур.
Топтап, шинчип турарга, 
Алдын-Мөгениң ханы
Ыяш, хая, дашта чашканнанып калган
Бооп-тур эвеспе аан.
Шыяан! Бора-Шээлей боданып тургаш,
«Алдайның Алдын-Мөгезиниң
Ыяшта чаштаан ханы
Чөвүрээниң кызылы бооп сиңзин!
Дая-сөоскенге чаштааны
Дая-сөөскенниң кызыл карты болзун!
Хая-дашка чаштааны
Хая-даштың кызыл карты болзун! – деп,
Арткан чаңгыс буду,
Бо соңгу ачы-үрениң
Эт-сеп каастаарга,
Адырылбас, чыпшынчак алдынынга каттыш!» - деп,
Төөгүп-даа турган Бора-Шээлей-дир эвеспе аан ам.
Бора-Шээлей Аяң-Кулазынга келгеш,
Аъдын мунгаш,
Алдын сарала аътка келгеш,
Эзер, чонаан суккаш,
«Ак чылгы аразынга алдын сарала аът бооп,
Чаяаң чара, комуң хоора семирип ал!» - дээш, салгаш,
Хүн-Хаанның аалынга хап келгеш:
«Ам чүү адаан-мөөрейиңер бар чүвел?» - деп,
Хөлчүк болган ала караан
Хөлүңнеди көргүлеп олуруп-тур эвеспе.
Хүн-Хаан олбук-кудузун чадып,
Чиң шайын хайындыртып,
Хоо, домбузунга кудуп,
Чаглыг эъдин, чигир-боовазын салып,
Хүндүлеп олургаш:
«Ам адаан-мөөрей-даа чок-тур, оглум,
Ак өгнү тип,
Азыраан мал, ара эт, арты-хораам ортузундан үзүп,
Уруум-даа бээр мен, оглум» - деп,
Аянныг чугаазын чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей олургаш:
«Чаа, ындыг-дыр, хаан катым.
Мээң чоруум ам-даа элек.
Мен чоруум кылып алгаш,
Чоруй кээр мен.
Алырымны аайлап бериңер,
Белеткеп каар силер.
Арай саадай бээр боор мен.
Чанарымда далаш апаар боор мен,
Саат чүве кылбас силер» - дээш,
Аяң-Кулазын мунгаш,
Чиге мурнуу чүгүн шиглээш,
Узун чоруун улаштыр
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей ол чоруткаш,
Кыштын хыраазын хылырады,
Чайның шалыңын шалырады,
Бедииниң белиңге тепсеп,
Чавызынынбажынга бастырып,
Хемни кеже халыдып,
Арттарны ажа халыдып,
Хой дег дашты чуура бастырып,
Кодан дег черни оя тепсип хап олургаш,
Бир улуг таңдының кырынга
Үне халып кээрге,
Бир улуг сарыг хем,
Карак четпес сарыг хову көстүп чыткан,
Дүже халааш,
Тос чүстүг кара дуранын ушта соп алгаш,
«Бараан-сараан чүу көстүр эвес» - дээш,
Шинчип, көруп олурарга,
Даады-ла сарыг мал хөй болган.
Эң бетинде даң-на хоор сарыг теве чораан.
«Мооң кадарчызы бар-ла болгай,
Моон чувениң бир аайын айтырып албас бе? – дээш,
Чораан чоруктуң кандыызын канчап билир,
Маңаа аът-бот дыштанып алыр-дыр» - дээш,
Дедир ойтур тырткаш,
Алдайның артынче дүже халыткаш,
Арга чартыыннан «айт» дээш,
Мээс чартыынга дүжүрүп,
Алдан-чеден аргар-кошкарларны 
Кыра дизе хөмээлеп эккелгеш,
Арга-саяан аа-чаза соп эккелгеш,
Улуг одун салгаш,
Үстүү чартыынга үжен-дөртен сыын-мыйгаан,
Алдыы чартыынга алдан-чеден аргар-кошкарларын
Сыра сыраның дургун дургунунче шиштеп алгаш,
Аъдын салгаш, ооргалап чыдып ап-тыр эвеспе.
Күжүр Бора-Шээлей
Айда удуур уйгузун удааш,
Тура халып келгеш,
Үстүү чартыындыва көрүнгеш,
Үжен-дөртен сыын-мыйгаан
Ажыра-сыыра кагылап,
Алдыы чартыындыва көрүнгеш,
Алдан-чеден аргар-кошкарларын
Ажыра-сыыра кагылап,
Кадыг-кадыг сөөгүн каккыргылап,
Чымчак сөөгүн симгиргилеп,
Чий соп алгаш,
Аъдын баглай соп каггаш,
Чеден кижи төтпес
Челгий кара пажынга
Чиң шайын хайындыргаш,
Айда-чылда аштавас-суксавас аъш-чемин
Он беш хонукта чемненип алгаш,
Аъттангаш, теве чоогунга келгеш,
Таагылыг кула чаваалыг,
Кидис хевенектиг багай оол бооп хувулгаш,
Хөкпеңнеди шошкудуп,
Элеңнеди чортуп чорааш,
Теве кадарчызынга чедип кээрге,
Сарыг аъттыг, сарыг салдыг
Сарыг ашак уткуй шошкуп келген.
Оол дүже халааш,
Амырын айтыргаш турда,
Ашак тургаш:
«Аал-чуртун кайдал?
Ат-шолан кымыл?
Кай бар чор сен?
Кандыг аян-чорук кылып чор сен, оглум?» - деп
Чөөлең-чаагай чугаалап туруп-тур эвеспе.
Оол тургаш:
«Менде аал-чурт-даа чок,
Аът, ботта ат-шола-даа чок,
Арызындан аштаан,
Өвүрүнден элээн-түрээн амытан мен,
«Бора быдаа, божа-хойтпак кайда ирги?» - деп,
Оран кезип тояап-дожап,
Доктаар турар чер-даа чок
Амытан мен, ирем.
Силерниң аал-чуртуңар кайдал?
Аът, бодуң ат-шолаңар кымыл?
Бо кым деп хаанның каң сүрүүл, ирем?» - деп
Айтырып-тур эвеспе аан.
Ашак тургаш:
«менде аал-даа чок,
Хоор сарыг теве кадарган,
Хоор сарыг аъттыг
Хола-Сал деп кижи мен.
Бо сүрүг Ай-Хаан деп кижиниң
Каң сүрүү-дүр ийин, оглум» - деп-тир.
Оол тургаш:
«Ай-Хаан деп кижи
Чөөлең-чаагай кижи бе, кадыг-берге бе?
Бора быдаа, божа-хойтпак элбек бе?
Мен ышкаш багай кижи 
Бараалгап болур бе, болбас бе, ирем?» - деп
Айтырып-тыр эвеспе.
Ашак тургаш:
«Хаан кижи черле кадыг-берге
Болур чүве болгай.
Андыг-даа болза бистиң хаан албаты 
Чонунга чымчак кижи чүве.
Ам хиреде бис ышкаш улус
Бараалгаар чай чок-ла боор.
Хаанның алдын даңгыназын алыр дээн
Хүмүш-Хүлер мөгениң
Адыг-тудуун көор болгаш адыгга-даа киржир
Он чүктүң он,
Тос чүктүң тос эң экер эрлери
Чыылган турар чүве чорду, оглум» - деп-тир эвеспе.
«Ай-Хааннын аалы кайда чүвел, ирем?» - дээрге,
«Бо хемниң бо кыдыында
Хамык малчыннар ында чүве.
Оларны эрте бээриңге,
Анда чүве азар-эртер чериң-даа чок» - 
Деп-тир эвепсе.
«Чаа, андыг-дыр, ирем», - дээш,
Дөш черге чортуп,
Дөвүнчүкке хөкпээликтеди даалыктадып чорааш,
Хөй малчыннарга ужурашкаш,
Ол-ла айтырыын айтырарга,
Дөмей бооп-тур.
Хола-Салдын харыызы-биле.
Ол-ла чоруткашщ,
Ай-Хаанның кода-сүмезиниң чоогунга
Чедип кээрге,
Аът-даа кош арга-ла,
Кижи-даа кымыскаяк-ла бооп-тур эвеспе.
Хөй чоннуң аразынче,
Элеңнеди чортуп кирип келгеш,
Багай чаваазын хөй аъттар кыдыынга ылдыртып каггаш,
Хөй-биле кады өөрү-куду базып,
Чоруп-ла турган.
Ол ынчаар чоруп тургаш,
Кулак уунда дыңнап чоруурга,
Хүн-Хаанга адыг-биле
Адыы дөмей болган.
Боттарының чугаазын дыңнаарга,
«Бис ышкаш улус хей-ле адар чүве-дир ийин» - даа
Дижирлери бар.
«Чүвени канчап билир,
Келген херээн атпайн канчаар»-даа 
Дээрлери бар бооп-тур эвепсе.
Эртенинде карак четпес сарыг оорганың кырынче
Чон-биле кады үнүп каап-тыр.
Оорга кырынга үнүп кээрге,
Адыгга киржир экер эрес эрлер
Шагда-ла белен турган.
Хаан-биле хүрең аъттыг Хүмүш-Хүлер мөге келген,
Хаанның олурар ширээзи-биле
Хүлер-Хүмүш мөгениң олурар ийи ширээзи белен болган.
Олар келген соонда,
«Адыг-тудуг эгелээр!» - дээн
Ыыт-даа үнген.
Ок-даа сыыгайнып туруп берген,
Ча-кирижи-даа дыыгайнып-ла турган.
Чедирери чедирер-даа,
Чедирбези чедирбес-даа бооп-тур эвеспе.
Хөй адып төнген соонда:
«Хүлер-Хүмүш мөге адар!» - дээн соонда,
Хүлер-Хүмүш мөге хүрең аъдын мунгаш,
Болчайтылыг бора тейниң кырынче 
Хап үне бергеш,
Кезенип тырттынып чыдып-ла
Берип туруп берген.
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир тырттынып кээрде,
Ок туткан холунуң оду буругайнып,
Чат уткан холунуң чалбыраажы чайыгайнып кээрде,
Ышкына чоруй салыр орта,
Тевениң үттүг-чарнын өткеш,
Дилгиниң үттүг-чарнын чире,
Тевенениң үдүн чире,
Чүс шары чүъгү чырааны өрттендир деггеш,
Демир кожээнин бир чартыын чире деггеш,
Огу кээп дүшкен.
Хүлер-Хүмүш мөге хап баргаш,
Огун ала соп алгаш:
«Моөрей меңии болду аа!» - деп кыйгы салган.
Хөй чон:
«Болду!» - даа дээри бар,
«Бобаан!» - даа дээри бар болган.
Хаан олургаш:
«Ам адар сагышьыг кижи бар бе, чок бе?» - деп кыйгы салган.
Хөй чон:
«Чок, чок!» - деп-тир.
Багай оол тургаш:
«мен атпаан мен,
Мен адып болур мен бе?» - деп-тир эвеспе.
Хаан-даа ыыттаалакта,
Хүлер-Мөге тургаш:
«Дем-не чоп атпаан сен?
Дүү ховудува углааш, адывыт. Кулугур!» - деп-тир.
Оол тургаш:
«Куруг ховудува чүнү адар мен?
Мен база-ла хаан хавытызы
Силер ышкаш эр- кижи-ле-дир мен» - дээш,
Тоовас болган.
Хаан олургаш:
«Бо чүвээ белеткеп бериңер! 
Адып чадаза, мойнун кезип,
Хоойлу чозугаар шиидер чүве» - деп,
Чарлык бооп-тур эвеспе.
Белеткел улузу:
«Чүү мындыг кулугур боор?
Хей чүве кылдыртыыры ол-дур,
Бодундан чөгенмес, ам өлүрү ол-дур ийин!» - дижип,
Хыйланып белеткей берген.
Багай оол-даа:
«Хаан чарлыы күштүг-ле болгай,
Соонда аткан эр 
Дүгүүн адар чүве чорду» - деп каттыргылап,
Багай чаваазын мунупкаш,
Болчайтылыг бора тейниң бажынче
Өпээликтедип үнүп-ле каап-тыр эвеспе аан.
Хөй чыылган чон улуглары:
«Чүнү-даа билбес, көрем, хөөкүйнү!» - 
Дижип кээргеп турганнар.
Аныяктары:
«Өлүрүн билбес өөрүп бар чыдар
Чегенчиин-даа!» - дижип турарлары бар.
Чамдыызы шоодуп, кыжырып,
Ойта-доңгая дүжүп,
Олура-тура халчып,
Шоогайнып каттыржыры-даа бар.
Бүгү чоннуң караа-ла 
Ынаар туруп-турлар эвеспе аан.
Кужү бОра-Шээлей
Болчатылыгы бора тейниң бажынга
Боду бооп алгаш,
Кадыг кара чазынын кирижин
Хииледи, хаалады дыңзыдып алгаш,
Хан хожуула огун
Кадыг идииниң улдуңунга
Шалый-шулуй тырткылап алгаш:
«Мен кезенмедим,
Боктуг-кириш акым кезенди!
Мен тыртпадым,
Боктуг-Кириш акым тыртты!» - дээш,
Кезенип, тырттынып туруп берип-тир эвеспе аар.
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир тырттынып кээрге,
Ок туткан холундан от хып,
Чат уткан холундан
Чалобырааш чайыгайнып
Чазынын алдыы, үстүү сагындан
Ыш буругайнып кээрде:
«Мен атпадым, 
Боктуг-Кириш акым атты!
Ине туткан холумга илдикпе,
Чүскүк туткан салаамга шүңнүкпе!» - дээш,
Шып-шынап шыжыктыр тыртып эккелгеш,
Ышкына чоруй сала каар орта
Тевениң үттүг-чарнын өткеш,
Дилгиниң үттүг-чарнын чире,
Чүс шары чүъгү чырааны өртендир,
Демир кожээниң дал ортузун одура деггеш,
Кургаг  ховуже
Кулбурап бар чыткан огун
Карак чивеш дээр аразында
Халыдып баргаш сегирип турган
Бора-Шээлей-дир эвеспе.
Шыяан! Күжүр Бора-Шээлей:
«Бир бергени аштым эвеспе» - деп,
Боданып чоруп олуруп-тур.
Хап келгеш:
«Мээң адыым болган бе,
Бобаан бе, эштер?» - деп,
Чоргаар айтырып-тыр эвеспе.
Хөйден чүнү-даа чугаалаваанда,
Хүмүш-Хүлер мөгеден:
«Сенде-ле болду, андыг-даа болза,
Сен ышкаш чүве-биле
Каш-каш мөөрей-биле көржүр мен» - деп,
Удургузун улчуктур дайнап,
Даг дижин дайырады дайнанып,
Олурган-даа чүвең иргин ийин.
Бора-Шээлей олургаш:
«Мөөрейни сен билир чүве болза,
Хей, хоозун чүве кылбайн,
Бодуӊ келир кижи сен ыйнаан,
Чоруум далаш кижи мен,
Кажан, каяа көржүр бис?» - дээш,
Хөлчүк болган ала караан хөлүӊнеди,
Арын Хирээти болган ала караан
Аӊдара-дүӊдере көргүлеп,
Олуруп-тур эвеспе аан.
Хүлер-Мөге олургаш:
«Харын көржүр болза, көрүшкей-ле бис,
Ам эртен даӊ бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Карак четпес сарыг ховунуӊ ортузунга
Коржүүр бис:
Сен ол чартыындан кээр сен,
Мен бо чартыындан баар мен» - деп
Ажынып хорадап олуруп-тур.
Бора-Шээлей: «Мен-даа белен мен!» - дээш, хап чоруткан,
Сарыг ховунуӊ ол чартыынга
Аъдын киженнеп каггаш,
Даӊны аксы дагдынып,
Дүгдүнүп олура хонган.
Даӊ бажы шар-хере,
Даш бажы сарыг-шокар чорда,
Хүлер-Мөге белеткенип алган,
Дээринге чедир девип,
Чоруп олуруп-тур.
Бора-Шээлей уткуй девип чеде бээрге,
Бугалаштыр хыйыртап көөрге,
Удур хыйыртааш,
Соора-саара шелгилежип чоруй,
Кап-шак сегиржип алгаш,
Үш айныӊ тозан хонук доктаал чок
Бөөлдежип, тырыкылажып келирде,
Бора-Шээлейниӊ хөрээнде
Ийи мөге күжү кире хонуп кээрде,
Бир эптиг тудужу-биле,
Колдук алдындан часкааш,
Бир айда тырыкылап, тырыкылап,
Борбак тейниӊ бажын орта кагар орта,
Бели үзүлгеш, белде барып дүшкен,
Хос хөрээ холунда болган,
Арткан хос хөрээн
«Эки эрниӊ үрезинин үзерге
Кайыын боор!» - дээш;
«Соӊгу ачы үрениӊ 
Кудумал хүлериниӊ эгендизи болзун!» - деп,
Бели соӊгу ачы үрениӊ
Алгы хөм далгыыр
Адыр далгыы бошлзун!» - щдеп,
Үрүп, омнап-сомнап турган.
Бора_шээлей-дир эвеспе аан.
Күжүр Бора-Шээлей:
«База бир бергени аштым эвеспе!» - деп
Бодап, аъттангаш,
Хүреӊ аътка келгеш,
Херекселин суккаш,
«Сарыг чылгы аразынга
Чаяаӊ чара, комуӊ хоора семирип ал!» - дээш, салгаш,
Ай-Хаанныӊ аалынга хап келгеш:
«Ам чүү боор, кандыг
Адаан-мөөрейиӊер бар чүвел?» - деп
Кыйгы салган.
Ай-Хаан уткуй унүп келгеш:
«Аныяк кижи андыг далаш болбас, оглум,
Өгге кирип, аъш-чемден чемнен,
Адаан-мөөрей чок» - деп-тир.
Бора-Шээлей аъдын баглаашка баглап кааш,
Хаанныӊ өргээзинге кирип кээрге,
Сес каът сарыг олбуун чаткан,
Амданныг чаагай аъш-чемин салып хүндүлеп:
«Ак өгнү тип, азыраан мал,
Ара эт, ара-албатым ортузундан үзщүп,
Уруум-даа бээр мен, эки күдээм,
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде
Көжүп чоруур силер» - деп,
Хөөреп олуруп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей:
«Чаа, андыг-дыр, хаан катым,
Чоруум ам-даа элек кижи мен.
Мен чоруум кылып алгаш,
Чоруй кээр мен.
Саадай бээр боор мен,
Чанарымда далаш апаар мен,
Саат чүве кылбас силер.
Алырым аайлап бериӊер,
Белеткеп каар силер, катым» - дээш,
Аъштанып-чемненип алгаш,
Чиге мурнуу чүгү шиглей
Хап чоруп каап-тыр эвеспе аа нам.
Шыяан! Күжүр Бора-Шээлей
Ол-ла ужудуп, халыдып чоруп оргаш,
Үш улуг хемни кешкеш,
Үш улуг артты ажып чоруп орда,
Аяӊ-кулазы тура дүшкен, дүже халааш:
«Арбас, турбас Аяӊ-кулам,
Чүнү билдиӊ, чүге турдуӊ?» - деп айтырып-тыр эвеспе аан.
Аъды тургаш:
«Сээӊ ам чедер чериӊ ырак эвес,
Эӊ-не берге черге баар сен.
Эки кичээнгейлиг, бодалдыг чорбас болза хоржок боор.
Бо турган улуг таӊдыныӊ кырынга үнгеш,
Калбак кара таалыӊыӊ иштинде
Кара аржымакта
Тос таӊдыныӊ артыш, каӊгы чүзүн-баазын саӊы
Ында бар боор.
Саӊыӊ салып, чажыыӊ чажып турзуӊза,
Сээӊ ийи сайын Улааттарыӊ кээр боор» - 
Деп-тир эвеспе аан.
Бора-Шээлей:
«Чөп-түр» - дээш,
Ол орта бир ай аът, бот дыштандырып алгаш,
Айда-чылда аштавас-скусавас аъш-чемин
Он беш хонукта чемненип алгаш,
Улуг таӊдыныӊ кырынга
Ужудуп, халыдып үне бергеш,
Арга-саяан аа соп эккелгеш,
Аржымаандан чүзүн-баазын саӊын салып турарга,
Ийи сайын Улаат ийи эзир бооп ужуп келгеннер.
Олар-биле ол бүгүнү төөгүжүп, чугаалажып,
Бот-боттарын каяа, канчап,
Тыпчып алырын дугуржуп алгаш,
Бора-Шээлей-даа хап чоруп каап-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей ол каккаш,
Улуг хүреӊ таӊды кырынга
Үне халыдып кээрге,
Карак четпес сарыг хову чыткан, дүже халааш,
Тос чүстүг кара дураны-биле көрүп олурарга,
Мурнунда чүзүн-баазын эрээн-шокар мал-ла хөй.
Сарыг ховунуӊ ортузунда
Эрээн-шокар кода-хүрээ турган.
Ооӊ адаанда алаак долган аът,
Хову долган чон
Хат-салгынга эстээн
Оът-сиген бажы-ла болган,
«Бо-даа база-ла адаан-моөрей
Кылыр дээн улус болгай аан» - деп,
Бодап олурган.
«Бо малдыӊ кадарчызындан
Бир чувениӊ аайын билип албас бе?» - деп бодааш,
Эӊ бетинде таар-оъттуг ала ховуда
Хоор теве кадарган кара аъттыг кижиже
Хап кирип каап-тыр эвеспе.
Чоогунга чеде бергеш,
Таагылыг кула чаваалыг,
Кылбыш бөрттүг, кидис хевенектиг,
Шывык кымчылыг, кызытпа чалыг,
Сөөскен согуннуг
Балдыр-бээжек оол бооп хувулгаш,
Теве чоогунга дөлемнеп чортуп чоруурга,
Кадарчы көре соп каггаш, хап кээп-тир.
Дүже халааш, ашактыӊ амырын йөрээп турган.
Ашак амыр-мендизиниӊ харыызын бергеш:
«Аал-чуртуӊ кайдал?
Аъдыӊ бодуӊ ады кымылы?
Кайы углап-шиглеп,
Кандыг аян-чорук кылып бар чор сен, оглум?» - деп,
Ашак чөөлеӊ-чаагай айтырып-тыр эвеспе.
Оол тургаш:
«Менде аал-чурт-даа чок,
Аът, ботта ат-даа чок,
Арызындан аштаан, өвүрүнден элээн,
Түрээн чүве-дир мен.
Аал кезип, аъш-чем дилеп ижип,
Кодан кезип, хойтпак дилеп ижип
Чоруур кижи мен, ирем.
Бо кым деп хаанныӊ өткүн сүрүүл?
Силерниӊ аът, боттуӊ ады кым боор?
Чүү хаанныӊ малчызы силер, ирем?» - 
Деп-тир эвеспе.
Ашак тургаш:
«Бо Дээр-Хаанныӊ каӊ сүрүү-дүр.
Мен Дээр-Хаанныӊ теве сүрүүн кадарган,
Деге кара аъттыг,
Демир-Сал деп кижи мен, оглум» - 
Деп харыылап-тыр.
«Силерниӊ хаан кадыг бе, чымчак бе, ирем?
Мен ышкаш багай кижи бараалгап,
Божа-хойтпаан дилеп ижип болур бе?
Кандыгыл, ирем?
Арга-сүмеден айтырып берип көрүӊер, ирем?» - 
Деп-тир эвеспе аан.
Ашак тургаш:
«Анаа чораан кижиге
Хаан, кадын-даа кижи
Кадыг бооп канчаарыл, оглум.
Хаан кижиден аъш-чем дилээр боор бе?
Мал-маган болза,
Харын айтырып-даа болгай-ла.
Бистиӊ хаан ам чай, шөлээн чок боор,
Хааннын алдын даӊгыназын алыр дээн
Сылдыс-Шокар аъттыг,
Өӊнүг-Чүстүг Өӊ-Шара мөгениӊ
Адыг-тудуун көөр дээн, дүп дүвүрээн,
Хамык хайынган чүве ыйнаан, оглум» - 
Деп-тир эвеспе.
Оол-даа:
«Андыг-дыр, ирем» - дээш,
Хемни куду баткан,
Хөй малчыннарга дооза ужурашкан,
Ол-ла каккаш, аалга чедип келгеш,
Чыылган хөй чонга баргаш,
Багай чаваазын аъттар чоогунга
Сыӊныртып кааш,
Хөй-биле өөрү, куду эдерип чоруурга,
Ээ көөр кижи-даа чок.
Кулак уу-биле улустуӊ чугаазын дыӊнаарга:
«Он чүктүӊ он, тос чүктүӊ тос экерлерин көргеш чоор?
Ам эртен өӊнүг-чүстүг Өӊ-Шара мөге
Тевениӊ үттүг-чарнын өттүр,
Тевенениӊ үдүн чире,
Чеди сыраны одура,
Чус шары чүъгү ыяшта өрттендир,
Даш көжээни чуура,
Демир көжээни одура аткаш,
Огун карак чивеш дээр аразында сегирип алгаш,
Хаанныӊ алдын даӊгыназын
Алыр деп турар-дыр,
Ол магалыг адыгны 
Барып көөр чүве» - дижип
Олурганын дыӊнап чоруп-тур эвеспе аан.
Эртенинде хөй-даа сарыг оорганыӊ кырынче
Шуужуп үнүп кагган-дыр.
Ол хөй-биле чоруткаш,
Оорга кырынга үнүп кээрге,
Хамык чон чыылган,
Өӊ-Шара моге Болчайтылыг бора тейниӊ кырында
Кезенген, тырттынган бооп-тур эвеспе.
Өӊ-Шара мөге эртенден кежээге чедир,
Кежээден эртенге чедир тырттынып кээрге,
Ок туткан холундан от хып,
Ча туткан холундан чалбырааш чайыгайнып,
Чазыныӊ алдыы сагындан
Алдан улу алгыржып,
Үстүү сагындан
Үжен улу үрүгейнчип кээрде,
Сала каар орта,
Тевениӊ үттүг-чарнын өткеш,
Тевенениӊ үдүн чире,
Чеди сыраны одура,
Чус шары чүъгү ыяшты өрттендир,
Даш көжээни чуура,
Демир көжээни одура деггеш,
Сарыг ховуну өрттендир деггеш,
Огус арыг баалыкче ажып чорда,
Халыдып баргаш,
Ол соора ап чорда ажа хона берген,
Соондан каккаш, чедип алган.
Өӊ-шара мөге:
«Мөөрей менде болду!
Ам адар сагыштыг кижи бар бе?» - деп
Кыйгы салган.
Хөйден:
«Чок, чок!» - дишкеннер,
Самдар оол тургаш:
«Мен атпадым, мен атпадым,
Адар мен, ьадар мен!» - деп кыйга салган.
Өӊ-Шара мөге:
«Че, ынаар углааш, адыпсыӊза!
Алгырып канчаарыӊ ол?» - деп
Көскенип олурган.
«Чүнү адар мен?
Куруг ховуже атпас мен!
Адар чуведен белеткеп бериӊер!» - дээш,
Тоовас болган.
Хаан олургаш:
«Че, белеткеп бериӊер, адып чадаза,
Бөрттүг бажын бөргү-биле,
Чеӊниг холун чеӊи-биле алыр чүве,
Кезер-Кара маадырны эккелиӊер!» - дээш,
Улус чорудупкан.
Оол-даа:
«Чөп» - дээш,
Тейдиве кызытпазын колдуктааш,
Багай чаваазын мунгаш,
Өпээликтедип үнүп кагган.
Хөй чон, кырганнар:
«Хөөкүйнү, ам өлүртүрү ол-дур,
Өзе берген болза, эр-ле ыйнаан!
Чаваазы-даа аът-ла болур ыйнаан!» - дишкеннер.
Аныяктары шоодуп, ойта-доӊгая дүжүп,
Каттыржып, чиигейнчип, шооганчып
Туруп-турлар эвеспе.
Күжүр Бора-Шээлей тей бажынга баргаш,Кадыг кара чазыныӊ кирижин
Хииледи, хаалады дыӊзыдып алгаш,
Хан хожуулазын кадыг идииниӊ улдуӊунга
Шалый-шулуй тырткылап алгаш,
Аъдын сала соп каггаш:
«Мен кезенмедим – Боктуг-кириш акым тырттынды!» - дээш,
Кезенип, тырттынып туруп берген,
Эртенден кежээге чедир,
Кежээден эртенге чедир тырттынып кээрге,
Ок туткан холунуӊ оду хып,
Ча туткан холундан чалбырааш чайыгайнып,
Чазыныӊ ужу-бажындан
Ыш буругайнып кээрде
Чазыныӊ алдыы сагындан,
Алдан улу арыгайнчып,
Үстүү сагындан
Үжен улу үрүӊейнчип,
Декпезинде те-чуӊма дещкилежип,
Баарында пар, арзылаӊы
Барзайып-корзайып кээрде,
«Мен атпадым, 
Боктуг-кириш акым атты!
Ине туткан холумга илдикпе,
Чүскүк туткан холумга шүӊнүкпе!» - деп
Шишпип тургаш,
Шып-шынап шыжыктыр тыртып эккелгеш,
Ышкына чоруй сала каап-тыр эвеспе.
Огу тевениӊ үттүг-чарнын өткеш,
Тевенениӊ үдүн чире,
Чеди сыраны одура,
Чүс шары чүъгү ыяшты өртендир,
Даш көжээни чуура,
Демир көжээни одура деггеш,
Сарыг ховуну өрттендир деггеш,
Сарыг кестиве ажа хонуп чорда,
Карак чивеш дээр аразында,
Халыдып баргаш,
Огун сегирип алгаш, хап келгеш:
«Мөөрей меӊии болду!» - деп,
Чоргаар чугаалап туруп-тур эвеспе.
Өӊ-Шара мөге олургаш:
«Сенде болурун болду-ла.
Каш чүүл мөөрей-биле
Көржүүр-ле бис ыйнаан!» - деп
Хорадап, ажынып:
«Чүү мындыг кулуксаан теве дег,
Кулбураан согун дег чүве сен?
Аал-чуртуӊ кайдал?
Аъдыӊ, бодуӊ ады кымыл?
Кайы углап бар чыдар чүве сен?» - деп-тир эвеспе.
«Чиге соӊгу чүкте
Элдиг-кара хем чурттуг,
Эӊгиргей, Кыӊгыргайны эжелей төрээн
Өкендей-Мерген оглу
Аяӊ-Кула аъттыг
Боктуг-Кириш деп кижи мен.
Дээр-Хаанныӊ черинде
Тенек мөөрей бар деп дыннааш,
Адаан-мөөрейге киржир дээш келген мен.
Сен харын чүү мындыг,
Көскенген, хөректенген,
Хөӊнүӊ-тураӊ улуг көвенчик сен?
Аал-чуртуӊ кайдал?
Аъдыӊ, бодуӊ ады кымыл?
Кандыг аян-чорук кылып чоруур
Чолбуӊ боор сен?» - деп-тир эвеспе аан.
«Чиге мурнуу чүкте
Сайлыг-Хемни чурттаан,
Көгел тайганы эжелей төрээн,
Сылдыс-Шокар аъттыг,
Өӊнүг-чүстүг Өӊ-Шара мөге деп кижи мен.
Мен далай дег арагам,
Таӊды дег эдим,
Аът бажы дег алдын,
Бөрү бажы дег мөӊгүн
Суй-белээм сунган мен.
Сен адаан-мөөрей алган-даа болзуӊза,
Каш чүүл мөөрей кылыр бис.
Чеди хонгаш, мөөрей чарын үндүрер бис» - 
Деп олуруп-тур эвеспе аан.
Бора-Шээлей оон үнгеш:
«Мээӊ майгыным,
Хүреӊ таӊдыныӊ кырында чүве,
Мөөрей чарын чедирер улус силер ыйнаан» - дээш,
Хүреӊ таӊдыныӊ ооргазынче
Хап үне бергеш,
Хөлбеӊ көк майгынын каккаш,
Улуг одун салгаш,
Арыг-чаагай 

Ам кээп сактып келгеш,
Булак сугга булгай соп,
Одап-чадап чүгүрүп олурда,
Хат, чаъс, халап-шуурган дүжер орта,
Хей хоозун саазын шивишкиннер 
Хараган дѳзүнге сыңнып чыда-ла
Илчиреп, ылбырап каап-тырлар эвеспе аан.
Эрээн-Улаат бодунуң от-чадының 
Хат-шуурганынга девидеп, мѳгүдеп,
Чоруп оргаш, кадайларны кѳргеш,
Ам кээп сагыш-сеткили оожургап,
Какпак хаяа чаглактанып,
Одун-чадын чылыглап, аястырып алгаш,
Салып чедип кээрге,
Бора-Шээлей:
"Ийи мѳѳрей бистии болду аа?" - дээрге,
ϴң-Шapa мѳге:
"Силернии болду-ла,
Мѳѳрей ам-даа бар.
Ам бир ай болгаш,
Аът чарыштырар чүве" — деп-тир эвеспе.
Одаанга хап келгеш:
"Аяң-Куланы кым мунарыл?" — дижип сүмелешкеш,
Эрээн-Улааты олургаш:
«Кызыл-Улаатты, сен баргаш,
"Бис болза үш кижи
Узун чорукка ушкажып-диргежип келген,
Човаг аът болгай.
Кижи чаржып болур бе? — деп 
Акым айтыр дээрге, чор мен" — деп,
Барып кѳрем» — дээш чорудуп каап-тырлар. 
Кызыл-Улаат чеде бергеш, чугаалаарга;
ϴң-Шара мѳге:
"Аъттарны чамбы-дипти ийи долгандыр
Салыр чүве болгай,
Канчаар силер?" — деп-тир.
Кызыл-Улаат олургаш:
"Yш долгангай аан" — деп-тир,
"Харын ынчаңгай-ла,
Боттарыңар-ла билгей силер" — дээш,
Хүлүмзүреп олуруп каап-тыр эвеспе.
Кызыл-Улаат одаанга келгеш, ѳѳрүнге келгеш, чугаалаарга,
Эрээн-Улааты:
"Удуп дыштанып ал!" — дээрге, 
Бир айда удуп дыштангаш,
Туруп кээрге,
Аштавас-суксавас аъш-чемин чемненип алырга, 
Ушкарып алгаш, хап кээрге,
Сылдыс-Шокар шагда-ла
Чоруткан бооп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей Эрээн-Улаатты чорудупкаш,
Одаанче чанып келген.
Хаан олургаш:
"Аът-биле канчап чаржыр кижи боор?" — деп
Кайгап олурган
ϴң-Шapa меге олургаш:
"Човаг аът чедер эвес" — деп бодааш,
"Кижи-биле аът чарышкаш,
Мѳѳрей алдывыс" дээр деп бодаан болтай аан — деп
Хѳѳреп олуруп-тур эвеспе.
Эрээн-Улаат халывас халыын халып,
Чүгүрбес чүгүдүн чүгүрүп чорааш,
Чамбы-дипти ийи долганьш кээрге,
Шивишкин ийи долганып алган,
Аъдын тургускан, чадаг четкен.
Чоруп чораан, чедип кээрге;
"Чадаг кижи оңгаан-кагаан боор сен, оглум,
Бо сүттү пактап ал,
Мен шай хайындыра кааптайн" — деп
Кый деп-тур.
"Аът-хѳлүн тургускан кижи
Ам меңээ кайын чедер,
Мооң моозун ижип алыр-дыр" — деп бодааш, 
Келгеш, доңгада чүвени ижип алгаш,
Шагзырааш, хыйыжып чыткаш,
Удуп каап-тыр.
Шивишкин караан чыпшыр хырбалап каггаш, 
Доңгазын кулааның кырынга салып каггаш,
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Майгында олурган Бора-Шээлей;
"Кѳѳр-Мерген, чамбы-диптиң кыдыындан бээр 
Чүве кѳѳр болгай сен.
Эживис кайда чор, кѳрүп кѳрем" — деп-тир.
Хүрең тайганың шиш бажында
Куш хевин кеткеш,
Ужуп үне бергеш, кѳрүп каггаш,
Дедир келгеш, сѳглээрге:
"Шымда-декте! Доңгазын чуура адывыт!" — дээрге, 
Дедир баргаш, сыра чазын туткаш, 
Огун кезенгеш,
Шыгаап-шыгаап адар орта,
Ак доңга чарлыр орта,
Ооң даажындан атпаш, согаш тура халып келгеш, 
Караан ора, чаза соп алгаш,
Кѳрүп кээрге,
Эжиниң огу бо-ла чыткан,
Сегирип алгаш,
Чүгүрбес чүгүдүн, халывас халыын
Халып-ла, чоруп-ла каап-тыр.
Ол чоруп олурарга,
Шивишкини долганыр чеде берген бар чыткан. 
Оргу черде одагланып алган,
Казан пашта шайы хайны берген:
"Оңгаан, суксаан боор сен, оглум,
Шайлап ал" — деп кыйгырып-тур. 
"Авыяастыг, кулугур!
Оо-хоран чемиң бодуң иш!" — дээш,
Эрте халып алгаш,
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Аалда хаан,
ϴң-Шара мѳге тей кырынга хүннүң-не хүнзээр. 
Кѳѳр-Мерген бир хүн:
"Киживис дал дүъште чедип кээр-дир" — дээрге, 
Белектенгеш чедип келгеш,
Тей бажынга улус-биле кѳрүп олурарга,
Сарыг ховунуң бажындан куду,
Доозун-довурак аразында 
Маас дег бараан кѳстүп келген,
Довук дег чүве домуңайнып,
Кажык дег чүве караңайнып олурган.
ϴң-Шара мѳге:
"Мээң аъдымның доозуну-дур" — дээн. 
Бора-Шээлей:
"Бистиң чадаг эживис
Домуңайнып кел чыдары ол боор бе?" — дээш, 
Демир дегээзин ушта соп эккелгеш,
Демир илбээн дээктей соп чорда,
Чеде хонуп келгеш,
Эрте бар чорда,
Курдан илбектээш,
Хол башка тыртар орта,
Доңгайты соккаш, сѳѳртүп ыңай боорга,
Бирээзи база эжиниң белинден сегирип аарда, 
Ийи эжин чаваа чарыжы хирелиг черге,
Довуракка борай сѳѳртү бергеш, доктаап-тур.
Тура халышкаш: "Элезин дылдыг мал эвес,
Эът дылдыг кижи!
Чоп караа кѳзүлбес чоор?" — дижип,
Кактанып, силгинип туруп-турлар эвеспе.
Бора-Шээлей:
"үш мѳѳрей бистии болду аа?" — дээрге,
ϴң-Шара мѳге тургаш:
"Силернии болурун болду-ла.
Ам үш хонгаш хүреш-биле кѳржүр бис" — деп-тир.
"Андыг-дыр" — дээш, одаанче хап чанып кээп-тир эвеспе. 
Одаанга келгеш:
"Чүү дижип турлар, Дыңнаар-Мерген,
Дыңнап кѳрем" — дээрге,
Дыңнап, дыңнап туруп келгеш:
"Андыг болза Чалымның Чаргыраа-Мѳгезин чалап,
үш хаа чорудар дижип турлар" — деп-тир.
Эртенинде бир хаа келгеш:
"Ам эртен сарыг ховуга белен турар сен дидир" — деп-тир.
Күжүр Бора-Шээлей
Сарыг ховуже хап кире бергеш,
Аяң-Кулазын киженней соп каггаш,
Эзериниң кѳвүнчүүнүң алдында,
Сезен мѳгеден сезиглеп,
Алдан мѳгеден ажыглап туруп кылган,
Алдан-сезен буур кежи 
Шодак-шуудаан уштуп алгаш: 
«Мен кетпедим,
Боктуг-Кириш акым кетти,
Мен белеткенмедим,
Боктуг-Кириш акым белеткенди» — деп 
Дагдынып-шүгдүнүп туруп-тур.
Эртен даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар чорда,
Кара черин сиртиледи,
Кѳктүг шыктыын хѳлбеңнеди девээн,
«Меңээ кым, чүү келирил?» — дээн.
Чалым хаяны чаңгыландыр 
Чаргырады алгырган.

Теп-теп девиирге,
Бир чартыындан чалым-хая чарлып чаштаан,
Бир чартыындан туруг хаялар турлуп чаштаан, 
Кѳк кожагар дег чүве
Кѳргүткейнип кѳжүп чоруп олуруп-тур эвеспе аан. 
Бора-Шээлей уткуй девип бар чорда,
Аяң-Кула тургаш:
"Холга кирип болбас эвеспе!" — деп киштээн.
Ол-бо дезип тургаш,
Соонче халый бээр орта,
Чаргырт дээш ийи будун черже,
Чода чоонунга чедир киир баскаш,
Хая кѳрнүп, эглип чадап чорда,
Эгин-шодаандан сегирип алгаш,
Долгай согар орта,
Ийи чода чүзүнден казырт дээш,
Оорлу бээр орта,
Бир долгай согарга,
Чүстен үстү берген.
Бора-Шээлей боданып туруп-туруп:
«Чалым ээзи чалымынга турар боор,
Чалалгага келген шоруу-дур ийин!" — дээш,
Хос хѳрээн чара соккаш,
Чалымче үрүп,
"Соңгу ачы үрениң чалап ижер 
Хая чугу деп эми болзун!
Ону чээн кара күскениң мыяа,
Эъди база-ла эм болзун!" — дээш,
Чалымче караңнады үрүп чорда,
Ийи бутче кылчаш дээш,
«Соңгу ачы үрениң кѳрүп чоруур
Кѳк кѳжээлериниң ѳѳрү бол!" — деп,
Номнап үрүп турган Бора-Шээлей-дир эвеспе аан ам.
Бора-Шээлей одаанга хап келгеш,
Кызыл-Улаатты чоруткан.
Улаат баргаш:
"Дѳрт мѳѳрей бистии болду!" — деп-тир.
ϴң-Шара мѳге олургаш:
«Силернии болурун болду-ла,
Ам үш хонгаш база хүреш болур чүве!» — деп, 
Ажынып-хорадап олуруп каап-тыр.
Улаат одаанга келгеш:
«үш хонгаш хүреш болур дидир» — дээн. 
«Дыңнаар-Мерген дыңнап кѳрем,
Чүү дижип олурлар» — деп-тир.
Чыда дүшкеш, дыңнап чыдып-чыдып туруп келгеш: 
«Черниң Черзи-Мѳгезин чалаар 
Беш кижи чорудар дижип турлар.
«Ол болза чер ээзи болтай,
Арагы-дарылыг аянныг барбааже хоржок
Дижип орлар» — деп-тир.
Күжүр Бора-Шээлей боданып-ширенип олурда,
Бир хаа келгеш:
«Ам эртен сарыг ховунуң бажынга 
Белен турар сен дидир" — дээш, чой барган.
Бора-Шээлей чазын каггаш,
Огун-бижээн азынгаш,
Ижи сайын Улааттарын эдерткеш,
Хап чорткаш, белеткенип турда,
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар чорда,
Кижи-даа тудар эннежиир, деңнежиир арга чок, 
Бир чартыы хѳѳ хорум-биле бүткен,
Бир чартыы арга-саяк-биле бүткен 
Кѳк тайга кѳжеге хѳѳгейнип кѳжүп чоруп олурган.
Күжүр Бора-Шээлей-даа чүзү боор,
Ийи сайын Улаадын:
«Хѳѳ хорум чартыын силер 
Соңгу ачы урениң оюп-кыйып эртер 
Хѳѳ хоруму кылдыр үрегер!" — дээш чоруткаш,
Боду арга-саяк Талазынче чоруткаш
«Арга-саяан мен үреведим,
Боктуг-Кириш акым үреди!" — деп, —
Соңгу ачы үрениң оюп-кыйып эртер 
Озаң чудуу болза-даа болгай аан,
Болбаза-даа болбаай аан» — дээш,
Ок-бижек-биле үреп-далап кээрде,
Кѳк тайганың ийи чартыы 
Yрелип-далалып кээрде,
Болчайтылыг тей хирелиг кыннып кээрде:
«Черниң ээзи черинге-ле турар боор,
Чалалгага келген шоруң-дур.
Мооң соонда чер ээзи болбас сен!
Калчаа далайның иштинге
Хая, даш бол, кулугур!" — дээш,
Бѳле хаара туткаш,
Далайже киир октапкан-даа чүвең иргин ийин оң. 
Бора-Шээлей олар одаанга келгеш, 
Кызыл-Улаатты чоруткан.
Кызыл-Улаат баргаш:
«Беш мѳѳрей бистии болду!» — дээрге, 
ϴң-Шара мѳге олургаш:
«Силернии болурун болду-ла,
Ам тос хонгаш база хүреш болур" — деп, 
Улуг-улуг тынып,
Удургузун улчуктур дайнап,
Дарый-дарый тынып,
Даг дижин дайырады дайнанып,
Олуруп каап-тыр эвеспе.
Сайын Улаат ол бүгүнү чугаалаарга, Бора-Шээлей:
«Дыңнаар-Мерген, дыңнап кѳрем» — дээрге, 
Эрээн-Улаат чыда дүшкеш,
Дыңнап чыдып-чыдып туруп келгеш:
«Бо хаан күрүнүң
Чеди казак терге ишти
Каң демиринден бѳлгеш,
Кажыр кара дарганга Каң-Мѳгеден соктургаш,
Аңаа ѳрттедип каар чүве дижип турлар" — 
Деп-тир эвеспе.
Олар ооң арга-сүмезин чугаалажып,
Аайын тыппайн олурларда,
Аяң-Кула тургаш:
«Ында чуу боор!
Тозан ой те кежи чагың
Калчаа кара далайга суп каг,
Ону кеткеш барып тут!" — деп 
Сүмелеп-тир эвеспе.
Бора-Шээлей аъдының чагыын
«Чеп» — дээш, доп-дораан суп кагган.
Сес хонганда, бир хаа келгеш
«Ам эртен элезинниг кургаг ховуга 
Белен турар сен,
Каң-Мѳге-биле хурежиир сен» — дидир дээш, 
Хап чой барып-тыр эвеспе.
Күжүр Бора-Шээлей
Элезинниг кургаг ховуга кага бергеш,
Белеткенип турда,
Эртен имир-амыр чорда,
Кургаг ховунуң бажындан 
Сыр оду сырылаан 
Кызыл демир кижи 
Холу, буду карбаңнаан 
Девип чоруп олуруп-тур эвеспе.
Чагызын ушта соп кеткеш,
Доза чүгүрүп кээрге,
Кижи чагдаар арга-даа чок.
Холу-буду карбаңнаарга,
Ийи колдуундан үнген сыры
Дооразындан чоокшулаар арга чок.
Мурну-соондан баар дээрге,
Аскы, ужазындан үнген сыры 
Чагдаар арга чок 
Ак-кызыл демир кижи бооп-тур.
Бора-Шээлей-даа чүзү боор,
«Бо кызыл демир-ле болгай» — дээш,
Эдере чүгүрүп чорааш,
Сырның хостуг черин бодап чорааш, ѳл чагы-биле 
Бир эдээ-биле бир колдуун "шайыт" кылдыр хап,
Бир эдээ-биле бир колдуун "шайыт" кылдыр хап чорааш, 
Колдук сырызы чүкү-ле кызаңнааш болу берген.
Чагызын ушта соп алгаш,
Аакы, ужазының сырызын 
ϴжүр шаап алган.
Ол ынчап турда,
Хүрең кызыл бооп чорда, чагызын кеткеш;
«Соңгу ачы үрениң
Сугга суп кадырар каңының балазы 
Болза болгай аан,
Болбаза болбаай аан!» — дээш,
Бѳле хаара туткаш,
Далайже шойлаады октап-тыр эвеспе аан.
Күжүр Бора-Шээлей 
Ажынмас боду ажынып,
Хорадавас боду хорадап келгеш,
Эки аъдын мунгаш,
Хаанның аалынга 
Эзеңгизин хере теп алгаш,
Эжиктеди хап келгеш 
«Хаанның уруу дээш,
Адаан-мѳѳрей кылып турар чүве дээним,
ϴңнүг-чүстүг ϴң-Шара мѳге сен мендиве 
Чүү мындыг чүвелериң ыдалап тур сен?
Келир болза бодуң кел,
Келбес болзуңза орук чайла!» — деп 
Кыпсынчыг кышкызын кышкырар орта,
Кѳк дээри хѳлбеңейнип,
Кара чери сиригайнып,
Дыка-дыка алгырарга,
Туруг-хая турлуп чаштап,
Аяар-аяар ыыттаарга,
Арга-саяа углуп-чаштап 
Турган чүвең иргин ийин ам.
ϴң-Шapa мѳге
Уткуй үне халып келгеш:
«Сен ышкаш чүвеге 
Орук чайлап бербес мен.
Ам эртен харагандай сарыг ховаа 
Таваржыр бис.
Сен ол чартыынга,
Мен бо чартыынга белеткенир бис» — деп 
Улуг-улуг ыыттаарга,
Туруг-хая турлуп чаштап,
Арга-саяа углуп чаштап туруп-тур.
Ийи эрниң ыыдынга, сүр күчүзүнге 
Хаан, кадын болгаш ара-албаты чон 
Коргуп, сүртеп, дезип, чаштып туруп 
Турган чүве-дир эвеспе аан.
Бора-Шээлей-даа:
«Мен белен мен» — дээш,
Одаанга хап келгеш,
Ийи сайын Улааттарынга 
Чагыг сѳзүн чагааш,
Харагандай кара ховунуң ол чарыынга баргаш, 
Аъдының эзер, чонаан сойгаш,
Киженнеп каггаш,
Шодак-шудак кеттинип,
«Эң-не бергээ таварышкан эвес мен бе?» — деп,
Сактып, дагдынып, шүгдүнүп туруп-тур эвеспе. 
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар чорда,
ϴң-Шара мѳге:
«Боктуг-Кириш, кайда, чүде сен?» — дээн,
Алдай таңды бажынга чедир
Алчаңнады-келчеңнеди девип чоруп 
Олуруп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей уткуй девип чеде бергеш, 
Бугалаштыр хыйыртажып,
Буланнады кайгажып туруп-туруп,
«Кап-шак» сегиржип алгаш, 
үжен хонук үргүлчү,
Алдан хонук амыр чок,
Тозан хонук доктаал чок 
Бѳѳлдежип, тырыкылажып келгеш,
Чадажып кагган.
Та чежеге, кажага чедир тутчуп келген чүве,
Кыш болганын хыраазындан билип,
Хылырады хүрежип,
Чайның шалыңындан билип,
Шалырады хүрежип турда,
ϴң-Шара мѳгениң ийи колдуундан 
Хунан инектер хире ак кѳвүктер 
Уштунуп чаштап,
Хаваандан, тѳжүнден кара суг 
Шаагайнып турар болу берген.
«Бо чүң боор, эжим?» — дээрге,
«Эки эрниң эъди чаа изип келгени ол-дур, 
Бектенип тур!» — дээн соонда,
Бедииниң бели-биле,
Чавызыныц бажы-биле,
Бир айда бѳѳлдеп келгеш,
Чан башка шала каккаш, дүжүрер орта,
Тура душкен.
Оң салаазының он дыргаа
Он демир хүүректер ышкаш болу бээрде,
Чарын аразындан чары дегни чара соп октап, 
Кондаалайдан хом дегни оора соп октап 
Туруп-тур эвеспе.
Кыңгыргайның ээзи кыс ала эзир 
Бора-Шээлейниң хокпалдайында 
Хем дег ойбаандыва кузар орта,
Бир мѳге күш немежип кээрде,
Хамык эъди хайнып,
Хан-дамыры дапыгайнып,
Шупту боду сиригейнип,
Судал-дамыры суртугайнып кээрде,
Ийи колдуундан
Ийи хунан инек дег ак кѳвүк уштунуп чаштап, 
Тѳжүнден, хаваандан кара суг шаагайнып кээрге, 
ϴң-Шapa мѳге:
«Ол чүң боор, эжим?»— дээрге,
«Эки эрниң эъди изип-тур деп чүң ийик, 
Кичээнип тур!» — дээн соонда, Бора-Шээлейниц 
Хѳрээнде бир мѳге,
Белинде бир мѳге күштери 
Оон-моон демнежип кээрде,
ϴң-Шара мѳгениң ийи колдуундан часкааш,
Каптагайны хайындыр,
Делегейни дээскиндир 
үш айның тозан хонукта 
Бѳѳлдеп, тырыкылап эккелгеш,
«ϴң-Шара мѳгени 
Мен дүжүрбедим 
Боктуг-Кириш акым дүжүрдү!» — дээш,
Иеден тѳрээ-ле чүве каап кѳрбээн
Эмдик чанынга чайлыг салгаш,
Кѳп-белдирин уу чоруй дүжүрер орта,
Кѳп-белдири уулгаш,
Уг-биле ѳлүп каап-тыр эвеспе аан.
Бора-Шээлей боданып туруп-туруп:
«ϴжежип чорааш, ѳлген бодуң шоруң,
Эът боду ѳлзе-даа,
Соңгу ачы үрениң чошкуп чоруур 
Тас сарыг арызының ѳѳрү бол!» — дээш,
Ууштай соккаш, эстеди үрүп чорудупкаш,
Эки аъдын эптиг чаагай эзертеп мунгаш, 
Сылдыс-Шокар аътка келгеш,
Херекселин суккаш,
«Эрээн-ала чылгының аразынга Шокар аът бооп
Комуң хоора, чаяаң чара семир!» — дээш, салгаш,
Хаанның аалынга хап келгеш,
Аът кырындан:
«Аал-чуртум ырак кижи мен,
Ам чүү кандыг адаан-мѳѳрейигер бар чүвел?» — деп, 
Алгыра каггылап, арны-бажы хувулуп,
Азыг-дижи арга, дагны чаңгыландыр,
Кайырады дайнагылап,
Арын Хирээти болган ала караан 
Аңдара-дүңдере кѳргүлеп,
Хѳлчүк болган ала караан 
Хѳлүңнеди кѳргүлеп, чоргаар чугаалап 
Туруп-тур эвеспе.
Хаан, кадын ыытты дыңнааш,
«Чаа-чапкыңга чораан
Шугул кижини канчар билир?» — дишкеш,
Уткуй үнгүлеп келгеш
«Аныяк кижи андыг дүрген болбас, оглум. 
ϴгге кирип, аъш-чемден амзап чооглаңар.
Ам адаан-мѳѳрей чок-тур.
Ак ѳгнү тип, азыраан мал, ара эт,
Ара-албатым үзүп, уруумну бээр мен, оглум» — деп, 
Арай оожургады чугаалап-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей ол чугааны дыңнааш,
Ам кээп оожургап, дүже халаан.
Ийи хаа аъдын алган.
Хаан, кадын ѳгже чорупкан.
Соондан кирип келгеш,
Магалыг бараалгажып,
Чозулуг чолукшуп, ѳѳрү олуртуп,
Олбук-ширээзин салдырып,
Амданныг чаагай аъш-чемин салып,
Хүндүлеп олуруп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей олургаш:
«Чаа, хаан катым,
Мен черимден үнгеш, бир үе эртим.
Адаан-мѳѳрей тѳнген чүве болза,
Чанар апаар болтай мен.
Алырым аайлагар, бээриңер белеткеңер» — деп-тир.
Хаан олургаш:
«Чаа, эки кудээм, сээң ооң чѳп болгай 
Силер ийи мѳѳрей кыльш чоруткан соонда
«Кайы тиилээни алыр апаар болгай» — дээш,
Хамык чүвени дѳгерип каан мен,
Айның чаазында, хүннүң экизинде 
Кѳжүп чоруур силер.
Ак ѳѳңге дыжың дыштанып ал, оглум» — деп,
Шынын чугаалап олурган Дээр-Хаан-дыр эвеспе.
Бора-Шээлей олургаш:
"Чаа, хаан катым, кадын кат-ием,
Ак ѳг мээңии чүве болганда,
Мээң аңаа дыштаныырым кай баар,
Одаамда багай дыңмаларымга 
Бо бүгүнү сонуургадыр мен» — дээш,
Одаанче хап чоруп каап-тыр.
Одаанга келгеш,
Айда удуур уйгузун удааш, туруп кээрге,
Ийи сайын Улааттары:
«Андыг болза хаанның элдии чарыын ээлээн,
Эргин аксы турлаглаан
Билдилиг Узун-Кара шивишкини билип каап:
«Херээжен кижи чорду, хайыраан даңгынаны,
Малды, этти, ара-албатыны!» — дээш,
Хаанның кулаан амыратпас апарган турар-дыр» — 
Деп-тир эвеспе аан.
Бора-Шээлей ону дыңнааш, кайгап-харап:
«Ам канчаар, чоор ирги мен?" — деп 
Дүвүреп кайгай бергеш,
«Дыңнаар-Мерген, дыңнап кѳрем» — дээрге,
Чыда дүшкеш, дыңнап чыдып-чыдып, туруп келгеш:
«Ам эртен сени шайла деп эккелгеш,
Орук аксында ак ѳгге эдертип киирер.
Ол ѳгге бир чартыынга беш оолга согун чазадыр чүве,
Эң эки шеверин ортузунга олуртуур.
Бир чартыынга беш кыска маңнык бергеш,
Тонну быжарын,
Маңныктың бажын, ѳңүн маргышкан бооп олуртуур чүве. 
Херээжен кижи болза,
Ол маргышкан уругларже
Черле бир чүве чугаалай-ла дижип турлар» — деп-тир. 
Бора-Шээлей:
«Ол-даа чайлыг ыйнаан» — деп хѳѳреп олуруп-тур эвеспе. 
Эртенинде үш хаа келгеш:
«Силерни хаан катыңар шайлагар дидир» — дээрге,
«Че харын баар мен.
Мени манагар, оолдар!» — дээш,
Аяң-Кулазын мунгаш,
Оолдар-биле хап чоруп олурарга,
Орук аксында шѳлээн бир ак ѳг турган.
Оолдарныц бирээзи;
«Бо ѳгге кирээлиңерем, честей» — деп-тир.
«Киргей-ле бис» — дээш, кирип кээрге,
Шында-ла Дыңнаар-Мергенниң чугаазы 
Шын бооп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей оолдарның мурну-биле эрткеш,
Беш оолдуң согуннарын бажындан куду 
«Дырыгыйндыр» согуп-согуп,
Ортузунда оолду:
«Чогум шевер эр бо-дур,
Кезип алган согунунуң уну 
Сайдан үнген ѳзек чок,
Кызыл будуктуг ак тал, кѳрбес силер бе?» 
Уругларже кылчаш-даа дивейн үнүп чорупкан.
Ол бүгүнү хаалары хаанга чугаалап-тыр. 
Бора-Шээлей чаа ѳгден шайлап, чемненип алгаш, 
Одаанче чой баргаш,
ϴѳрү-биле хѳѳрежип олургаш:
«Дыңнаар-Мерген, дыңнап кѳрем» — дээрге,
Чыда дүшкеш, дыңнап чыдьш-чыдып,
Туруп келгеш:
«Хаан, кадын шивишкинни эттээр, хыйнаарга-даа, 
«Черле херээжен кижи-дир!» — дээш, 
Хомудавышаан чыдар боорга,
«Ужур арага ижирткеш кѳѳр 
Дижип турлар» — дээрге,
«Ам канчаар чоор мен» — деп 
База-ла кайгай берген.
Аяң-Кула тургаш:
«Ында чүү боор, мен билгей мен аан.
Сен ынавазыңга-даа, черле ижиртир апаар болгай
«Мээң аъдым хѳй кѳргенде хѳѳрээш,
үзе соп аппаар мал чүве" — дээш,
Улус кыдыынга тынымны тудуп алгаш,
Ишкен саныңда-ла тының ужун ызырып каап,
Коъш арганы хоолады үрүп каап олурар сен» — деп 
Сүмелеп-тир эвеспе.
үш хонганда база үш хаа келгеш:
«Силерни, ак ѳгнүң дою бѳгүн чүве-дир,
Келиңер дидир» — деп-тир.
Бора-Шээлей:
«Чаа, оолдар, силер майгынывыс ээлеп олуруңар. 
Кежээ чанып кээр мен» — дээш, чой барган.
Чеде бээрге, хоор чон хову долган бооп-тур. 
Бора-Шээлей аъдын-даа салбас,
Хѳй аразынче кирбес-даа мындыг болган.
«ϴгге кирип, шайла» — деп чалаарга,
«Ак ѳгнүң найыры болур дээрге, ѳѳрээш,
Чаңы багай аъдымга шаап келген мен.
Хѳѳрей берген-дир.
Мынчап барганда баглап каар болза,
үзе соп алгаш баар мал чүве,
Чемни чон-биле кады
Даштыгаа-ла чемненип кѳрейн» — деп
Чугаалап-тыр эвеспе.
Хаан, кадын: 
«Харын эки-дир, эргин чаагынга
Олбук ширээгер салыңар!» — дээш, салдырган, 
Бора-Шээлей аъдын тудуп алгаш,
Олбук кырынга олуруп алган.
Аъш-чемин салган —
Арылдыр чээш олурган.
Арагазын куткан:
«Мен арага черле ижип кѳрбээн мен,
Иже албас мен ийин, хаан катым, кат-ием» — деп-тир. 
Хаан олургаш:
«Харын эки-дир, оглум.
Ак ѳѳң доюн ижериңге,
Сеңээ, меңээ оон солун чүве кайдал!
Ажырбас иш-иш, оглум» — дээш,
Хаан боду кээп туткан.
Бир ак баштыг ашак оргаш:
«Сээң чорууң черле чогуур, оглум, иживит» — дээн.
«Ижип-ле-дир ийин» — дээш,
Хаан катының ак кадаан алгаш,
Алды кижи аргашкан,
Алдын сарыг хувада куткан,
Ширээ кырында кылаңайнып турган араганы 
Чаңгыс холдап алгаш,
Чаңгыс пак кылгаш,
Кош аргаже хоолады үрүп олуруп,
Аъдының тынын аксынче суп,
Ажырганган кижи бооп олуруп-тур.
Ооң соонда: «Ажыг-даа болза,
Ам-даа эккелиңер!» — дээш,
Аргактыгның аскындан-даа эккээрге,
Арылдыр ишкеш олурар,
Кергектигниң хѳрээнден-даа эккээрге,
Кѳңгейти ишкеш олурар болган.
Аяң-Кула аксындан ишкеш,
Думчуундан те былгырып туруп-тур эвеспе.
Чон-даа турган.
Хүн-даа ашкан.
«Ам бар бе, моогар?» — дээрге,
Чок бооп-тур эвеспе.
Бора-Шээлей:
«Хей-ле чүве-дир але.
Багай дыңмаларым коргуп олур боор,
Мен-даа чоруп кѳрейн» — дээш,
Чоруп каап-тыр.
Ону кѳѳр дээн хаалар, 
«Ол хирелиг ишкенде
Кайы хирелиг эвес» — дижип кѳѳрлерге,
Кѳңгүс элээр кижи дег,
Даман-даяа безин 
Дендиш дивес болган,
Магадап туруп каап-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей одаанга хап келгеш,
Сайын Улааттары-биле хѳѳрежип олургаш: 
«Дыңнаар-Мерген, дыңнап кѳрем» — дээрге,
Чыда дүшкен, дыңнаалап чыдып-чыдып, туруп келгеш: 
«Хаан, кадынга сээң дугайыңны чугаалаарга, 
Шивишкинни эттеп, хыйнаарга-даа,
Эдээниң адаа эстеп чоруур
Херээжен кижиге адаан-мѳѳрейиңер алыскаш,
«Ооң эрин-кызын, алдын-үстүн кѳрбейн чыткаш,
Мени чүге эттеп, хыйнап турар силер?
Хаан бодуң эдертип алгаш,
Калчаа кара далайга эжиндирер болза,
Эри-кызы, алды-үстү кѳстү-ле бергей» — дээш, 
Алдырбайн турар.
«База сээң эр-кызың кѳѳр дижип турлар» —
Деп-тир эвеспе.
Бора-Шээлей:
«Ийи сайын Улааттарым биле Аяң-Кула аъдым силер турда,
Ол-даа бир арга бар-ла ыйнаан» — деп хѳѳреп, 
«Будулар-муңчулар хирелиг чүвелерден 
Эрткен-не болтай бис» — дээш,
Тоор-даа аргажок,
Оларынга ынанып олуруп-тур эвеспе.
Эртенинде үш хаа келгеш:
«Шайлагар дидир» — дээрге,
Эки аъдын мунгаш,
Хаалар-биле хап кээрге,
Аът алыр, эжик алыр улузу белен.
ϴгге кээрге, олбук-ширээзин салган,
Чүзүн-бүрүн аъш-чемин салган,
Аажок хүндүлеп олурган.
Аъш-чемин чемненип олурда,
Хаан чугаалап-тыр:
«Чаа, оглум, ам хамык чүвең белен болду.
Чанар, чоруур ѳйүң келген болгай. 
Адаан-мѳѳрей дээш,
Ханга-чинге борашкан кижи болгай сен.
Ам эртен Калчаа-Кара далайга 
Эштип, чунуп ал.
Мен, эки кудээм, силер-биле кады 
Каш ѳѳрлүг баар мен» — деп-тир эвеспе.
Бора-Шээлей олургаш:
«Мен сугга кирер болзумза,
Оъттуг, чаттыг кижи болгай мен,
Хей чүве боор ийин, катым» — деп-тир.
Шивишкин ону дыңнааш,
Кадынның чанындыва сойгулап:
«Кѳрдүң бе, кѳрдүң бе?
Билдингир, билдингир!» — деп 
Бижирткейнип олурган.
Хаан олургаш: «Хамаан бе, оглум,
Черле баар бис» — дээрге,
Бора-Шээлей;
«Че, андыг-дыр, кижи бак кижи дидигер» — дээш,
Хап чой барып-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей келгеш,
Ол бүгүнү чугаалааш,
Ооң арга-сүмезин айтырган.
Аяң-Кула тургаш:
«Бора-Шээлей, сен ооң аргазынга 
Хереглээр чүвең чүл ьшчаш?» — деп айтырган. 
Бора-Шээлей оргаш:
«Акымның эр эъдинден 
Эът чарып албааным 
Кончуг хомуданчыг болган-дыр.
Андыг-даа болза 
Аңаа кайыын ажырар мен,
Эрээн-Улаат, менээ эр ала эдиректен тудуп бер. 
Аяң-Кула, чат былгың былгырар сен,
Ооң соонда бодум билийн» — деп-тир.
Аяң-Кула тургаш:
«Сээц оттуг кара оъдуң-биле болза,
Эки боор, хамаан бе» — деп-тир.
«Чѳп» — дишкеш, ол бүгүнү дооза хүлээп турлар эвеспе. 
Бора-Шээлей эртен:
Эрээн-Улааты «Сен ужуп чоруп олур» — дээш,
Боду хаанның аалыңга кээрге,
Чүс кижини белеткээн, дүвүрээн туруп-тур.
«Че, эштер, дүрген чеде бергер!» — дээш, 
Хап чорупкан.
Далай кыдыынга чеде бээрге,
Эрээн-Улаат эр ала эдиректи тудуп алган 
Манап олурган.
Эдиректи белинге эптиг, чаагай кылдыр 
Таарыштыр баглааш,
Кыжын, чайын доңмас, чыдывас 
Эм оъду-биле чагдыргаш,
Аъдының эзерин сойгаш,
Белеткенип алгаш,
Оъттуг кара оъдун
Булак сугга былгай соп, одап чадап олурда,
Хаан баштаан чон чоокшулап келген,
Чоруп олурда, хайлыг халап,
Хат, чаъс, шуурган-даа келген.
Эдирээниц чалгыннарын шимчевес кылдыр,
Бѳле баглап алгаш,
Улус суг кыдыынга,
Ол-бо ыяш дѳзүнге-даа,
Бо оңгарга сыңнып турларда,
Соокка далай кыдыы чаактай берген.
Бора-Шээлей чанагаштанып каапкаш,
Аъдын чавыдактай соп алгаш,
Чаваан туттунуп алгаш:
«Че, эштер, чер кыры хат, соок-тур.
Суг иштинде хат чок чорду,
Шымдагар, дектегер!» — деп хап келген.
Аяң-Кула аскын тырттырбайн,
ϴѳрү-куду аскымнап, аадамнап,
Ийи буттап ѳрү халыгылаар орта,
Бирде чаваан сала каап,
Бирде сегирип ап туруп-туруп, сугдува,
Аъдының аскынга күш четпээн кижи бооп,
Сугнуң чаак дожун чара халыдып кире бергеш, 
Эдирээн чалгынында беле баглап кагган 
Удазынын үзе сопкаш, ойталап алгаш,
Улус кый дээн кижи бооп,
Кыйгы сальш бар чорда,
Эдирээниң чалгыны сугга малчыраарга,
Хаан болгаш хѳй чон:
«Мен кѳрдүм, мен кѳрдүм 
Белгези белгеден чаагай кижи-дир,
Мадыгайнып, медигейнип бар чор» — даа 
Дээрлери бар.
«Хат-чаъс аразында аъдының аскынга күш четпейн, 
Чаваан туткан холун сала кааптарга,
Соондаазы борбаңайнып,
Мурнундаазы шѳйбеңейнип турар чорду» —
Дижип-даа турарлары бар.
Ынчап тургаш, ээп чанып каап-тырлар эвеспе аан.
Күжүр Бора-Шээлей үнүп келгеш,
Хап чоруп олурарга,
Чүс кижиниң кезии арткан,
Чүс аъттың кезии арткан,
Бѳле хаара туттунган,
Ыглашкан-сыкташкан,
Аъттарын четкен чоруп олурган-дыр.
Эрте каккаш, кош арганы хоора соп эккелгеш,
Улуг одун салгаш,
Улус келгелекте,
Оттуг оъдун чылыдып шарып алган.
Чон кээрге, отка чылыдып,
Мурнундаазының сиртинден туткаш,
Артынга салып,
Артындаазынның сиртинден туткаш,
Мурнунга салып тургаш,
Чылыктырып каггаш,
Одаанга хап келгеш,
Ол бүгүнү ѳѳрүнге тѳѳгүп,
Хѳѳреп олурган Бора-Шээлей-дир эвеспе аан.
Хаан аалынга чанып кээрге,
Ара-албаты, азыраан мал ѳлген, читкен, 
Хор-хорамчалыг турган.
Кадайынга тѳѳгүп, хѳѳреп бергеш,
Шивишкинин аал мурнуу чуртунуң 
Кыдыг-кызыгаарынга бызаа кадарчызы кылып каан. 
Хаан коргуп, девидеп:
«Ам хорадаар болза,
Бо хаан күрнү чок-даа кылза хѳңнү» — деп 
Кош-комун белеткеп эгелей берген.
Дээр-Хаан уруунга Тел-Кара аъдын дерип белеткээш,
Бора-Шээлейни шайла дидиртип,
үш хаа чоруткан.
Хаалар баргаш:
«Шайлагар дидир» — дээрге, хап келген.
Чүзүн-баазын чемин салып,
Хүндүнүң хүндүзү-биле хүндүлеп,
Чамбының чамбызы-биле чамбылап олуруп-тур.
Бора-Шээлей чемненген соонда,
Хаан олургаш:
«Чаа, эки күдээм, ам мээң бээрим белен, 
Алырың ал» — дээш,
Ама саазынга долу сан бижиин тутсуп берген. 
Тура халааш, ийи холдап алгаш,
Омчуп* кѳргеш:
«Чаа, хаан-катым, кадын кат-ием,
Мээң сеткил-сагыш ханган-дыр,
Ам хамык чүвем хүлээп алдым.
Ынчаарга мен болза,
Адаан-мѳѳрей дыңнааш,
Аян-чорук кылып чораан кижи-ле болгай мен, 
Кижээ тудар актыг, кѳктүг эвес мен.
Он беш хонгаш,
Чонуңар чыып бериңер.
Арага-хымызым, аъш-чемим бар эвес, 
Тайга-таңдыдан ак-кѳк ышкаш,
Белек-селек тыптыр чүве ирги бе,
Сурагланып, хайдынып кѳрейн» — деп-тир.
Хаан:
«Чѳп-түр, оглум» — деп-тир эвеспе аан.
Бора-Шээлей одаанга хап келгеш, 
Улааттарынга тѳѳгүп, хѳѳреп бергеш:
«Экерлер, эрестер, силер ам 
Оран-чуртувусче менди-чаагай 
Саат-доктаал чокка 
Моорлап чана бериңер.
Мен-даа менди-чаагай чана бээр мен» — дээш, 
Ошкажып-ошкажып, чарлып 
Чоруп каап турлар эвеспе.
Бора-Шээлей оларын үдевишаан,
Хорумнуг ала тайгадыва 
Хап үне бергеш,
Киштиң каразын, үстүү эрээнин,
Бѳрүнүң кѳгүн, дилгиниң кызылын 
ϴлүрүп, кадырып,
Аъдының артынчаанга ѳйлеп,
ϴлүрүп кадырып алгаш,
Хонук, болчаа чедип кээрге,
Хаан далай дег араганы чыгган,
Таңды дег эътти быжырып белеткээн,
Эртен, кежээ келирин манаан бооп-тур эвеспе. 
Бора-Шээлей кээрге,
Хамык чону чыылган. 
Бодунуң хүлээп алган чонун 
ѳрү-куду айбылап тургаш,
Чыылган хѳйге хамык чүвезин үлээри-биле 
Эш-дем тыртып алгаш, ак энчек кырынга 
Бѳрүзүн адаанга,
үзүн ооң кырынга,
Дилгизин ооң кырынга,
Кижин эң кырынга салгаш,
Хаанның ѳргээзинге аппаргаш,
Бурган ширээзиниң баарынга салгаш,
Ооң артыын хѳйге үлээрге,
Чедер-даа эвес, четпес-даа эвес 
Чиң болган.
Ол найырга Бора-Шээлейни «Арага иш» дээр кым-даа чок болган,
Одаанга хап келгеш, олурган 
Хамык хайынган, дүп дүвүрээн 
Айның чаазында, хүннүң экизинде,
Эдин элейтир чүдүргеш,
Малын хаалады сүргеш,
Ара-албатызын эдерткеш,
Чиге соңгу-чүгүн шиглээш,
Кѳжүп чоруп каап-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей:
«Силер чоруп олуругар» — дээш, дедир хаккаш, 
Шыгжап кагган ϴң-Шара мѳгениң херекселин, 
Кажык, довук кылдыр хувулдургаш, 
Хоюлдуруктааш,
Шокар аътты тудуп четкеш, хап келгеш,
Ол чонну баштап чораан 
Кайгал Кара-Сал ашакка:
«Аяң-Куланың бажын черле доспагар.
Ол орук черле чандыр баспас,
Хамык малды ол баштаар эвеспе,
Мээң белеткээр чоруум бар,
Мурнап чоруптайн» — дээштиң,
Шокар аътты мунгаш,
Аяң-Куланы чагып салгаш,
Хап чоруткаш, Ай-Хаанның аалынга хап кээрге, 
Хамык чүвези белен турган-дыр.
Бора-Шээлейни
Дээр-Хаанга хүлээп алганы ышкаш,
Шак-ла ынчаар хүлээп ап,
Шак-ла ынчаар белек-селээн туткаш,
Дүймеп турда, 
Кѳшкен аалы чедип кээрге,
Чонунга чонну кадып,
Кожунга кожун кадып,
Малынга малын бергеш,
Дедир каккаш,
Хүмүш-Хүлер мѳгениң херекселин
Кадык, довук кылдыр тарбыдааш, таалыңнааш,
Шокар аътты салгаш,
Хүрең аътты мунгаш,
Ол чонну баштаан Хола-Сал ашакты 
База чагааш,
Ийи кырганга чагыын чагааш,
Мурнап чоруп каап-тыр эвеспе 
Хүн-Хаанның аалынга келгеш,
База-ла шак ынчаар эрттиргеш,
үш албатыны үш аңгы үш чүъктүг,
үш аңгы үш чүзүн малды 
үш аңгы үскеш,
Чиге соңгу чүгүн шиглээш,
Хоолады, чииледи кѳжүп 
Чоруп каап-тыр эвеспе аан.
Бора-Шээлей:
«Орук-чирик аштаарым ол» — дээш,
Бир айда келзе кээр,
Келбезе келбес мындыг.
Та чеженге, кажанга чоруп келген чүве.
Ол ынчап чорааш, чыл, хонук чоокшулап келген. 
Бир хап келгеш,
үш даңгына, үш ашакка келгеш:
«Ам мээң бажым аарааш,
Пат чор мен.
Силер чонну ээлеп, баштап чоруп, чеде бериңер, 
ѳг орну, хонар черлер таарыштырар мен. 
Малдың аажы-чаңын билир эвес,
Аъдым мунуп алыр мен,
Орук бапггаар чүве бар эвес,
Мээң узун дургаар шыйган черимге чоруп,
Доора шыйган черимге хонуп чорааш,
Чеде бээр силер!» — деп, чагыг-сѳзүн чагааш, 
Турган сыраны тура соккаш,
Соңгу дергизинге баглааш,
Чоруп каан-дыр эвеспе.
Бора-Шээлей хап келгеш, 
үш хемге үш ѳг орну оргулааш,
Ыдык бора тейниң кырынга хап үне бергеш,
Алдай-таңдызын дагааш,
Сайын-Улааттары-биле ужурашкаш,
Хѳѳреп, хѳглешкеш, манап турда,
Кѳшкен аалы чоокшулап кээрге,
Чалым-хаязының чанынга чеде бергеш:
«Чалым-хаям, чарлы берем,
Чаңгыс акым уштуп алыйн!» — дээш,
Бир караандан чаш,
Бир караандан хан тѳгүлдүр ыглап кээрде,
Чалым-хая "чалт" кылдыр чарлы берген.
Акызын уштуп алгаш,
Чалым-хаязын хаалдыр дуглап каггаш,
ϴѳнүң орнунга эккелгеш,
Чонаан дѳжээш, эзерин сыртааш,
Бѳргүн дуй баглааш,
Ама саазын долдур чагаа бижээш,
Эзерниң кѳвенчииниң алдынга суккаш,
үш хаанның берген бижиктерин база суккаш,
Оң холунга "кѳвенчик" деп үш катап бижип каггаш, 
Чыттырып каггаш,
Боду бора-тоолай бооп хувулгаш,
Кош аргаже кожаалыктап 
үнүп чой барып-тыр эвеспе.
Кѳшкен аалы чедип кээрге,
Боктуг-Кириш ѳлүп калган.
Даңгыналар чанынга чүгүржүп келгеш,
Ол-бо тыртарга-даа, шимчевес,
Эъдин тударга, үрде ѳлген хирелиг,
үрде ѳлген бе дээрге,
Аъдының ишти-хырны-даа тодуг,
Чем хайындырып ишкен хүлү чылыг.
Ашактар тургаш:
«Чоруурда, бажымайлап чоруткан кижи» — дижип хомудап, 
үш ашак, үш даңгына ыглажып, хомудап,
Дузалаар чүве сүмелешкеш,
Хун-Хаанның уруу тургаш,
Хойнундан ак торгу аржыыл ушта соп алгаш:
«Бокту-Кириш, мени деп бодаар болза,
Бир аңдарлып кел!» — дээш,
Арнын чода соккаш, челбий каккаш:
«Эр кижини херээжен кижи 
Артап болбас-ла чүве ыйнаан,
Сени артаар ужурга таварышкан-дыр» — дээш, 
Курлактан арта халый бээрге,
Бир аңдарлып чыдып-тыр эвеспе.
Ай-Хаанның уруу сарыг аржыыл уштуп эккелгеш,
Чода соп, челбий каап:
«Мени деп бодаар болзуңза,
Тынып чыт!» — дээш,
Чүвүр шазындан арта халый бээрге,
Тынып келген.
Дээр-Хаанның уруу кара торгу аржыыл уштуп эккелгеш, 
Аксын чодуп, челбий каккылап;
«Мээд ашаам Боктуг-Кириш шын болзуңза,
Туруп кел!» — дээш,
Майыктан арта халый берген.
«Оок кѳдек, угааным тениди,
Удуп калган-дыр мен аа» — дээш,
Атпаң-согаң тура хальш келген,
үш даңгына, үш ашак ам кээп 
Каттыржып туруп-турлар эвеспе аан.
Боктуг-Кириш чүнүң-даа ужурун билген эвес,
Кѳѳрге, үш даңгына-даа бар,
Мал-даа хѳй, кижи-даа хѳй.
Пат-ла кайгап, боданып туруп келгеш,
Тей кырынга үне бергеш,
Эргилдир, долгандыр боданып,
Топтап кѳрүп олурарга,
үш даңгына, үш ашак бир ѳгнү ѳглээн,
Ийи бѳлүк черде ийи ѳгнү бѳле дүжүрүп кагган,
Хамык чон дүвүрээн, дүймээн 
Туруп-тур эвеспе.
Бодун боданып олурарга,
Кошкар ойладып чорааш,
Аъдындан чайлып,
«Чык-чак» дээнин-не билир мындыг болган.
«Мээд дыңмам эрес кижи-ле болгай,
Бо хамык чүвени
Бо-ла канчап, чооп эккелген ийик!» — деп бодап, 
«— Кайда, чүде чагаа бижээн ирги?
Канчап, чооп билир ирги мен?» — деп,
Сактып арнын-бажын суйбанып олургаш,
Бир кѳѳрге, холунда "кѳвенчик", "кѳвенчик" дээн.
үш улай бижип кагган бижик чораан.
"Кѳвенчикте" — деп бодааш,
Эзериниң кѳвенчиин барып үжептерге,
Шында-да чагаа болгаш 
Хааннарның бижии чораан.
Чагааны омчуп танышкаш,
үш хемче үш ѳгнү, малды, чонну 
Таарыштыр хондургаш,
Сылдыс-Шокар аътты мунгаш,
Бир айда улуг аңын аңнаар,
Хүрең аътты мунгаш,
Малын бир айда малдаар,
Алдын сарала аътты мунгаш,
Бир айда эдин эмгелээр, чонун чоннаар,
Бир айда уйгузун удуур 
Мындыг чүве-дир эвеспе аан.
Боктуг-Кириш дыңмазын сагынгаш,
Ара-албатызын чыггаш:
«Кош арганың адаандан 
ϴѳрү аглап эккелиңер,
Дириг чүве черле ѳлүрбеңер!» — дээш,
Боду коъш арга бажынга,
Он сес ѳѳгүн чешкеш,
Хойнун ашкаш, манап олурарга,
Оолдар аглап, чоктап олурда,
Бора-тоолай кокпаны ѳѳрү 
Кожаңайнып чоктап келгеш,
Хойнундува кире берген.
Эргеледип, ошкап, чыттап,
Баарын чымчадып алгаш,
Хүн-Хаанның уруу
Улуг кадайынга аппарып бергеш,
«Оранның ыдык аңы-дыр,
Түретпейн, азырап олур!» — дээш,
Берип каггаш,
Аңын аңнап чой барган-дыр,
Боктуг-Кириш айда аңнаар аңын аңнааш,
Чанып кээрге,
Бора-тоолайын чудады ойнап каапкан боорга, 
«Оранның ыдык-дүлүк аңын 
Чоп чудады ойнап каапкан сен?» — дээш, 
Ортун кадайы Ай-Хаанның уруунга
Аппарып бергеш:
«Чудатпайн, эки азырап олур!» — дээш, 
Малын малдап чой баргаш,
Бир ай болгаш кээрге,
Биеэги-ле хевээр болган.
«Сен база-ла хоржок тур сен» — дээш,
Биче кадайынга аппарып бергеш, 
Бир ай болгаш кээрге,
Семис чараш, дѳжек кырынга чыдар болган. 
Боктуг-Кириш-даа дыңмазын кѳрүксээш,
«Ам болзун, оранның аңын
Оранынга аппарып салыр мен» — дээш,
Алгаш чоруткаш,
Эңгиргейниң эдээнге, ак чалым баарынга,
Шил бажың туткаш,
Дыңмазын олурткаш,
Алышкылар экизин чугаалажып, каттыржып,
Бакты чугаалажып, ыглажып олуруп-турлар эвеспе. 
Боктуг-Кириш дыңмазынга,
ϴлүрген аңының эъдинден 
Кезиин боду алыр,
Кезиин берип каар 
Мынчап-ла-турган.
Ол ынчап турда,
Боктуг-Кириштиң ийи улуг кадайлары:
«Боктуг-Кириштиң Сылдыс-Шокар аъдының
Ужу-бажы кѳзүлбес кылдыр арттынып эккеп турган.
Аң-меңининиң эъди чоп эвээштей берди?
Мооң бо аңнап турар черин 
Харап кѳрээли» — дишкеш,
Эңгиргей тайганың дѳлем дѳстээндиве 
Чүгүржүп үнүп кээрге,
Арга иштинде ак туруг баарында 
Шил бажың турган.
«Ол болбас бе?» — дижип, бады келгеш,
«Боктуг-Кириш ам аңнап чоруптарга,
Кедеп кѳрээли» — дижип,
Мѳңгүн тевене белеткеп ап-тырлар эвеспе. 
Боктуг-Кириш аңнап чоруп каарга,
Ийи кадайлары соондан кедеп чорааш кѳѳрге,
Ол бажыңда барган.
«Ол болбас ийикпе» — дижип,
Сыйтыгайндыр каттыржып, сымыражып;
«Чой баарга, бараалы!» — дижип олурда,
Чой барган.
Чүгүржүп бады келгеш,
Бажың чоогунга кел чорда,
Уруг үнүп кээрге:
«Ыдың бар бе? Ыдың ай де, дыңмам" — дижип, 
Чоруп олурган. 
Бора-Шээлей:
«Ыдым чок, ыдым, чок, 
Чаавайларым келди» — деп, 
Уткуй чүгүрүп, чолукшуп, 
Амданныг аъш-чемин салып, 
Чаглыг эъдин дүлүп салып, 
үжелээ шайлап алгаш,
Бирээзиниң дискээниң кырынга 
Чыда удуп калган,
Бирээзи тевенезин чулчургайже 
Киир шааптар орта,
ѳлүп каап-тыр эвеспе.
«Кулугурнуң артык кадайын
ѳлүрүп кагдывыс але» — дижип.
Чалчып чанып кээп-тирлер эвеспе.
Боктуг-Кириш чедип келгеш,
Эътти дүжүрүп алгаш:
«Дыңмам» — деп кый дээрге, сураг болган. 
«Дыңмам чоп читти?
Андыг эвес чүве эвекпе» — дээш,
Дүже халааш, кирип кээрге,
Дѳжек баарында чыда ѳлүп калган
Бооп-тур эвеспе,
Ыглап-сыктап, дыңмазының бажын
Хойнунга салып алгаш, олуруп бергеш,
Чеже ынчап олурар?
Дыңмазын ойнаар-кыс кылдыр хуулдургаш, 
Сырыглыг хааржак чазааш,
Ооң иштинге суккаш,
Кыжын доңмас, чайын чыдывас,
Оттуг хоран оъду-биле чаап-чаап,
Сыр мыйыстыг сыынны тудуп эккелгеш,
Мыйыс белдиринге баглааш:
«Кыжын, чайын кѳрүп чоруур мен,
Арыг — чаагай тайгаа чорзун, дыңмам» — дээш, 
Салгаш, элең-халаң чанып кээп-тир.
Ийи улуг кадайлары:
«Чүң-кандыың оскундуң, Боктуг-Кириш?» — дижип, 
Хыйланып, кындарланып олурганнар.
Биче кадайы чүнү-даа ыыттаваан.
Ол ынчап та чеженге, кажанга чедир
Чурттап келген чүве.
Сыр мыйыстыг сыыны читкен,
Черле тыл чадап кагган,
Алдай-таңды, арга-саяк, даг-хаяны дилээш,
Тып чадааш,
Кажан-чежен даргададып салган 
Аяң-Кулазын тудуп мунгаш,
Алдыы оранда чок кылдыр дилээш,
Чанып кээрге, ийи улуг кадайлары:
«Кайы, чүү оранга
Чүң-кандыың сураглап чордуң?» — дижип, 
Ажынып, хорадап олурган турлар эвеспе. 
Биче кадайынга кээрге:
«Сен чүге мынчап баардың?
Кижээ ишти-хѳрээң чоп сѳглевес сен?
Чүү кандыг-даа чүве болза,
Арга-сүме-ле херек болгай» — дээш, 
Ыглап-сыктап олуруп-тур эвеспе аан. 
Боктуг-Кириш:
«Шынап, арга-сүме дээри шын-дыр» — дээш, 
Ол бүгү бодунуң, түрегделин 
Бир-даа чүве арттырбайн чугаалап бээрге, 
Биче кадайы олургаш:
«Сен ышкаш эрес экер кижиниц 
Ажыын кѳѳр болгаш авыралдап айтырар 
Арга-сүме кылыр чүвең чок кижи сен бе?» — 
Деп-тир эвеспе.
Боктуг-Кириш ам кээп боданмасты бодап, 
Сагынмасты сактып келгеш,
Дыңмазының бижээн чагаазында,
Ийи сайын Улааттарын сактып,
Тос допчулуг алдын согулда
Хопчу каразын сактьш кээп-тир эвеспе.
Ол шагда чиге соңгу чүкке
Ак, Кара ийи хемниң белдирин чурттаан 
Бай Караты-Хаанның инээн кадарган 
Кара-Сагыл деп ашак 
Ак-Хемге инек кадарып чоруурга,
Эртен инек кадарып чораан черинде
Чыдыг кара балгашта 
Сыьш дүжүп чыдып-тыр.
Амырап, ѳѳрүп: 
«Мооң мыйызын хаанымга аппарып бергеш,
Эъдин, кежин бодум хереглээй мен» — дээш, кээрге, 
Кыжын, чайын дүшпес, дүк үнмес 
Сыр мыйыстыг, чѳнүк сыын болган.
Мыйызының белдиринде 
Сырыглыг хааржак чораан.
Чеже соп алгаш, хап келгеш,
Кадайынга эккеп берген.
Кажар аргалыг кадай пат бооп олургаш,
Аксын ажыдыптарга,
Ындын-бетин алдын-мѳңгүн-биле сыскып кагган, 
Кончуг каас эдик-хептиг 
Ойнаар-кыс болган.
«Бо-даа бо оранның кижизи эвес-тир,
Бүткен оранның ойнаар-кызы боор» — дижип, 
Магадап, чарашсынып
Бажының дүгүн суйбап,
Дырап олурарга,
Бир чарыккы чулчургайында 
Чүве ылдыртылаш дээрге,
Аксы аазадаш дээр орта,
Кадай меңнээш, дѳрже октапкан.
Ашак халып баргаш,
Сегирип алгаш:
«Ой, ой, кадай,
Аас-кежиин канчап билир,
Дириг бооп үре-тѳл-даа боорун канчап билир,
Канчаарыңга, аскы аазадаш диди?» — дээш,
Бажын дилей бээрге,
Мѳңгүн тевене үдү кѳстүп чораан.
Оозунуң үдүндүве чоон сиир сугарга,
Аксы база-ла аңгаш дээн. 
Хеп-хенертен шеле согар орта,
Уштунуп кээрге:
"Оок" — дээш, тура халып келзе-ле,
Ай, хүн херелдиг алдын даңгына 
Болу берген-дир эвеспе.
Ол ирей-кадай хоюг сарыг-шайын 
Хайындырып берип, чемгергеш,
"Уруум, чажым", — деп хүндүлеп,
Уруг-даа "авай, ачай" — деп олургаш,
Ол бодунуң акызы болгаш,
Чааваларының келгенин,
Чаавалары ѳлүрген-дир деп 
Тѳѳгүлеп бергеш:
«Мээң амы-тыным алган 
Кырган ада-ием силерден мен 
Кажан-даа чарылбас мен» — деп 
Идегедип олуруп-тур эвеспе.
Ынчап турда Караты-Хаанның 
Хѳй хоор тевезиниң баштыңы
Кажыр кара бууразы 
Кара-Сагыл ашактың
ϴѳнче үш хонукта кайгап кээп-тир эвеспе.
Хаанның чону:
«Ол буура ынаар чүге
Кайгап турар буура боор?» —
Дижип турар апарган.
Хаанның Кара-Бузур деп оглу,
Бир хүн ашактың кадарган инээн санап келгеш,
ϴг чоогунга кээрге,
ϴгден бир кончуг чараш уруг үнүп келгеш,
Чээрген чыып алгаш, кире бээрге,
Аъдын баглай соп каггаш, кирип келген.
От адаанда доңгая дүжүп,
Довурак пактап,
Күстүге дүжүп, күзүрүм пактап 
Туруп берген.
Уруг оргаш:
«Хаан кижиниң оглунуң чаңы ындыг чүве бе,
Карачал кижини чоп кыжырып турар силер?» — деп-тир, 
Эртен келген оол
Кежээге чедир кайгап келген.
Уруг оргаш:
«Келген аалчы чанар,
Чагган дээр аязыр чүве ыйнаан,
Чүнү кайгап хүнзедиңер?» — дээрге,
«Кежээ апарган бе?» — дээш,
Хап чой барып-тыр эвеспе.
Оол-даа чана бергеш:
«Кара-Сагыл ашактың уруун ап бер» — дээш,
Ээрежип туруп берип-тир.
Хаан олургаш:
«Кара-Сагылда кижи кѳрбээн 
Чүү уруг бар чүвел?
Чүнү ынчап турар кижи боор сен?» — дээш,
Черле тоовас боорга,
Оол оргаш:
«Бүзүревес болзуңза, 
Бодуңнуң хааларың бирээзин чоруткаш,
Мээң шын-мегем кѳрүп чор, ачай», —
Деп-тир эвеспе.
Хаан оргаш:
«Буура база үш хонукта
Кайгап келген чүве болгай» — дээш,
Бир хаа чоруткан.
Хаа баргаш, ѳгге кирип келгеш,
База-ла от адаанда
Доңгая дүжүп, довурак пактап,
Күстүге дүжүп, хүл пактап,
Туруп берген-дир.
Бора-Шээлей олургаш:
«Хаа кижиниң чаңы андыг чүве бе?
Карачал кижиниң ѳѳнге келгеш,
Чүге ынчап турар силер?» — дээш,
Чүскүк-биле домнай тырткаш,
От адаанга олурту соп кагган.
Хаа-даа хүнзеди кайгааш,
Олуруп берген.
Кежээ хап чана берген:
«Шынап-ла солун, чок дээн
Чараш уруг бар чүве-дир,
Оолдуң оозу шын-на чүве-дир, хааным» — деп-тир.
«Чүнү ынчап турар улус боор?» — дээш,
Эртенинде боду барган.
Хаан кээрге, ѳгден кижи-даа үнмээн.
ϴгге кирип келгеш база-ла
Доңгая дүжүп, довурак пактап,
Күстүге дүжүп, хүл пактап туруп берген.
«Канчап баардың, хаан?» — дээш,
Ине-биле домнай соккаш,
От адаанга олурту соп кагган.
Хаан-даа кайгааш, олуруп берген,
Кара кежээ болган.
«Хаан кижиниң чаңы андыг чүве бе?
Келген аалчы чанар,
Чагган дээр аязыр чүве ыйнаан,
Чүгер манап олур силер?» — деп-тир.
«Кежээ болу берген бе?» — дээш,
үнүп чоруткаш, кадайынга, оглунга:
«Шын чүве-дир» — деп-тир эвеспе.
Караты-Хаан Кара-Сагылды:
«Кел де» — дээш, бир хаа чоруткан.
Хаа баргаш: 
«Хаан сени кел дидир» — деп-тир.
«Инээм аал чоогунга аппарьш каггаш,
Чеде бээр мен» — дээш, чанып келгеш,
«Хааным мени кел дээн-дир, уруум» — дээрге, 
Уруг олургаш:
«Хаан кижи кел дээрге,
Барбас арга чок-ла болгай,
Баар-ла-дыр сен.
«Сен андыг чараш уругну 
Кайыын тып алдың? — дээр эвеспе.
«Кижи кижини кайыын тып алыр боор, хааным, 
Кадайым тѳрүп-ле берген чүве
Дээр сен, ачай» — деп-тир эвеспе.
Ашак хаанынга бараалгаан,
Хаан олургаш:
«Силер, ирей-кадай, андыг чараш уругну 
Кайыын тып алдыгар?» — деп айтырып-тыр.
Ашак оргаш:
«Кижи кижини кайыын тып алыр,
Кадайым-на тѳрээн чүве, хааным,» —
Деп-тир эвеспе.
Хаан олургаш:
«Сен үш хонук иштинде
Кара-Хемниң ак баштыг кара адыының
Хары кажыл,
Ак-Хемниң улуг ак коданының 
Хары кажыл,
Оларның харын айтырып эккел!» — деп, 
Дужаап-тур эвеспе.
Ашак-даа муңгарап-деңгереп 
Чанып кээп-тир.
Уруу:
«Хааның чүү дидир, ачай?» — деп айтырган.
Ол бүгүнү чугаалааш:
«Ат болдум» — деп, ыглап олуруп-тур эвеспе. 
Уруу оргаш:
«Кижи муңгараар чүве
Ол боор бе, ачай.
Ийи куу кижи бажындан тып эккел» — дээрге, 
Ашак ийи куу кижи бажын тып эккелген. 
«Баштарың ийи эктиңге даарааш,
Иштинге ийи борбак даш суккаш,
Кара-Хемниң кара ѳзениниң 
Кѳк ийге харап олур,
Ак баштыг кара адыг оъттап кээр эвеспе. 
Чоогуңга кээрге,
Ковайып келгеш,
Баштарын коңгурады силгиир сен.
Чүнү чугаалаар эвес,
Топтап, дыңнап ал!» — дээш,
Бир тавак дус чуургаш,
Бир хапка уруп берген.
«Ак-Хемниң мээзинде 
Кѳк дүвүрең бар.
Дузуң чажып алгаш, манап чыт,
Ак кодан келгеш,
Бир чүве чугаалаар» — деп чагааш,
Чорудуп каап-тыр эвеспе аан.
Ашак баргаш,
Кѳк ийге харап олурарга,
Ак баштыг адыг оъттап келген,
Ковайып келгеш, экти-мойнун силгиленирге, 
Адыг кѳрүп туруп-туруп:
«Арзайтының ары чарыынга,
Алдан чашты чажаан мен,
Бээр ийинге бежен чаш чажаан мен,
Адыр баштыг кижи-даа кѳрбээн мен,
Чүдек-чадак-даа чүве-дир» — деп, 
Киңгирткейнип чой барган-дыр.
Ак-Хемниң мээзинге келгеш,
Кѳк хайырга дузун тѳп алгаш,
Манап чыдарга,
Ак коданнар чыылгаш,
Былаажьш чылгап турда,
Бир улуг кодан келгеш:
«Мен Ак-Хемниң аргазынга
Алдан чыл болдум,
Алдан чашты чажаан мен,
Алдан ак оолдуг мен,
Мындыг чаагай чүве 
Чылгап кѳрбээн мен» — деп,
Тодугайнып чылгап олуруп-тур эвеспе.
Ашак уруунга келгеш, чугаалаарга,
«Хааныңга барып чугаалап бер, ачай» — дээрге, 
Ашак хаанга ол-ла хевээр чугаалаарга,
Хаан даартазында аг-шериин эдерткеш,
Аглап тургаш,
Ак баштыг адыгны тудуп алгаш, эрээдээрге, 
Ашактың аксы-биле дѳмей болган,
Ак кодан база-ла дѳмей болган, 
Хаан чанып келгеш,
База: «Кел деп эккел!» — дээш,
Бир хаа чоруткан.
Ашак кээрге:
«Иштинде 
Чин чок,
Даштында дүк чок,
Сѳѳгүнде сап чок кылдыр
Бүдүнге быжырып эккел!» — дээш,
Дѳңгүр ак шары тудуп берген-дир.
Ашак чажам дээр арга чок болгаш,
Мунуп алгаш чанып келгеш,
Муңгарап уруунга:
«Канчаар — чоор мен, уруум?» — деп-тир.
Уруу тургаш:
«Кижи муңгагдаар чүве ол боор бе, ачай?
Бир паш ажыг дустуг сугдан ижиртип-ижиртип, бош дагны долгандыр шаап-ла тур. 
Мыяа тѳнгеш, саптыг хан үнүп кээрге, эккел!» —
Деп-тир эвеспе.
Ашак уруунуң аайы-биле 
Ажыг дустуг суг ижирткеш,
Бош дагны долгандыр шаап турарга,
Адак соонда хан ѳдүп турар болу берген 
Эккээрге, ѳлүрткеш,
Элезинге хѳмдүргеш,
Кырынга улуг от ужуттуруп кагган.
Ашак ол ынчап одун салып турда,
Уруу бир келгеш: «Ам болган-дыр,
Ужулгаш, дүгүн чулуп каггаш 
«Шарыны быжырып кагдым,
Ашактар хемдиир аргактыг алды мойнунда 
Шыктыг боор,
Кадайлар карттаар каът сайгыраанда
Бичии чинниг боор» дээр сен, ачай» — деп-тир эвеспе.
Ашак хаанга келгеш,
Уруунуң чагыын хевээр чугаалаан.
Хаан шарыны эккелдиргеш,
Улуска үлеп кѳѳрге,
Шында-ла ашактар хемдиир,
Аргактыг алды мойнунда 
Бичии шык-шак бар, 
Кадайлар карттаар 
Каът сайгыраанда 
Бичии чин-чанныг 
Бооп-тур эвеспе.
Хаан пат-ла кайгааш,
Мыйыстыг ак шарыны тудуп бергеш:
«Эртен барып ижер мен,
Эр инектиң эрегей тарааннан —
Тарактап каг» — деп-тир эвеспе.
Ашак шарызын мунуп алгаш,
Чанып келгеш:
«Хаанывыс эртен моорлап кээр болду,
Мен эр инектиң эрегей тараан 
Тарактап каар болдум" — деп 
Хѳѳреп олуруп-тур.
Уруу оргаш:
«Эр инектен сүт үнер чүве бе ынчаш, ачай?» — деп-тир.
«Ой, та, уруум, шында-ла
Хаанымның ол чүү дээри ол чоор?» — дээш,
Ашак база-ла муңгагдай берген орган.
«Чаа, мен билгей мен аан, ачай» — деп-тир.
Эртен хаан хап олурган.
Адазынга:
«Сен ѳгден үнме» — дээш,
Эжик аскында бажын дырап олурган,
Хаан дүшкеш, ѳгже чоруп олурган.
«Ой-ой, хаан, ачам божуур кижи,
Эьди аарый берип-тир,
ϴгге кижи кирбес» — дээш,
Доза чүгүре берген.
Хаан тургаш:
«Эр кижи канчап божуур чүвел?» — дээн.
«Чѳп-түр. Эр инектен сүт канчап үнер чүвел, хааным?» — дээрге, 
Хаан чүү-даа дээр аайын тыппайн:
«Бажың дүгүн каш деп дырап олур сен?» — деп-тур.
«Силер аалыгардан бээр 
Аъдыңарны каш баскан деп 
Бодап тур силер, хаан?» — деп
Удур айтырып-тыр эвеспе.
Хаан-даа:
«Уругга аскым хактырдым*,
Мооң моозун билбедим.
Хамык ужур мында-ла чүве-дир,
Mooң-биле ам оралдашкан херээ чок тур эвеспе аан» — деп бодап 
Хап чанып кээп-тир эвеспе. 
Хаан кадайынга:
«Хамык чүве Кара-Сагылда эвес,
Уругда чүве-дир.
Хелин* кылып алыр-дыр» — дээш,
Аът бажы дег алдын,
Бѳрү бажы дег мѳңгүн 
Суй-белек сундуруп,
Арагалыг, ак кадактыг 
Ийи хаа чоруткан.
Хаалар ол белээн туткаш,
Ол чоруун чугаалаарга,
Ашак-кадай аайын тыппайн олурарга,
Уруу оргаш:
«Чүзүн ынчап олурар, ачай, авай?
Сунган ак белекти алгай-ла,
Куткан араганы ишкей-ле» — дээрге,
Ам кээп белээн алгаш,
Арагазын ишкеннер-дир эвеспе.
Хаалар:
«Чоруувус-даа чогаан-дыр» — дээш,
Хап келгеш, хаанга чугаалаан.
Хаан-даа ак ѳгнү, арага-дары,
Аъш-чемни белеткеп,
«Айның чаазында, хүннүң экизинде 
Хенним* алыр мен!» — дээш,
Улус чоруткан.
Уруундан:
«Ам чүү дээр мен?» — деп айтырып-тыр.
«үш хонгаш дойлаар-дыр,
Уруумну чедире бээр мен де-даан, ачай» — деп-тир. 
үш хонгаш чедире бээр болгаш,
Олуруп каап-тыр эвеспе.
Хаан каптагайны хайындыр,
Делегейни дээскиндир бижээш,
Келир орууңнуң аксынга 
Кѳк даш кежээ шашкаш,
Чыпшырып каггаш,
Ийи хааны оруктуң ийи чартыынга
Кедедип каап-тыр.
үш хонгаш, ирей, кадай, уруу үжелээ чоруп оргаш 
Уруг ол бижикти кѳргеш,
Омчуп кѳргеш:
«Делегейни дээскиндир бижээш,
Дээлдигенни чүге уткан хаан боор?
Каптагайны хайындыр бижээш, 
Хартыганы канчап кагган хаан боор?
Оруктуң бо чартыында чүү барыл?
Дуу чартыында чүү барыл?» — дээш,
Дуу чартыындыва булаңайнып,
Бо чартыындыва булаңайнып кѳргүлеп,
Ада-иезиниң соонче базып 
Чой барып-тыр эвеспе.
Хаалар уругнуң чугаазын хаанга чугаалаарга,
Шында-ла дээлдиген биле хартыганы 
Уткан бооп-тур.
Чадаг улусту уткудуп,
үш аътты чедискеш,
үш кижи чоруткан.
Кудалары кээрге,
Хей чонну чыггаш,
Бир айның үжен хонукта найырлааш,
Чон-даа тараан.
Ирей, кадай-даа чанып-тыр эвеспе.
Хаан бир хүн хеннин кел деп эккелгеш:
«Бо хүн хойну сен кадарар сен, уруум,
Сээң ойзуур чүвелериң болза,
«Хая» дивес сен, «суг» база дивес, «дыт» база дивес,
«Бѳрү» база дивес, «кускун» база дивес, «карак» база дивес. 
«Соктап» база дивес, «чип» база дивес,
«Хой» база дивес сен!» — дээш,
Хоюн кадартып чорудупкаш,
Ийи бѳрү тудуп эккелгеш 
«Хойдан бир хойну хая баарынга,
Суг кыдыынга, дыт дѳзүнге чип каггар!» — дээш, чоруткан. 
Ийи кускунну:
«Силер ол хойнуң карактарын 
Барып деже соктаңар!» — дээш,
Чорудуп каап-тыр эвеспе аан.
Күжүр Бора-Шээлей
Бир хоюн бѳрээ хунаап чидиртипкеш,
Кежээ чанып келгеш,
Бээниң ѳѳнге кирип кээрге,
Хаан оргаш:
«Хоюң менди кадардың бе, уруум?» — дээрге,
Бора-Шээлей оргаш, харыылап тур:
«Менди эвес ийин.
Мээң бир эдеримни ийи улуур 
Туругнуң баарынга үңгээш,
Дѳзүнге акканның кыдыынга 
Хунаап, хемдип каапты,
Ийи кышкырар кара
Эдеримниң ийи кѳѳрүн база
Дежип каапты» — деп ойзуп чугаалап-тыр.
Хаан олургаш:
«Мээң хенним черле берге-дир» — деп,
Сактып олуруп-тур эвеспе.
Караты-Хаан оглу, хеннинге 
Эт-мал, ара-албатызыныуң ортузундан 
Деңнеп үскеш:
«Ак-Хемге чурттаңар!» — дээш,
Кара-Сагыл кудазынга база 
Ак ѳгнү тиккеш,
Эт-малды туразында хереглээр кылгаш,
Оглу, хеннинге хаан:
«Силер кырган ада-иеңер 
Азырап карактап чоруңар!» — дээш,
Кады хондуруп каап-тыр эвеспе аан.
Шыяан ам!
Боктуг-Кириш тайга-таңдызының 
Дагылгазын дагып турарга,
Эңгиргейниң ээзи Эрээн-Улаат 
Эр ала эзир бооп ужуп келгеш,
Оң талакы эктинге хонуп,
Эвирлип, чавырлып,
Кыңгыргайның ээзи Кызыл-Улаат
Кыс ала эзир бооп ужуп келгеш,
Солагай чартыккы эктинге хонуп,
Эвирлип, чавырлып туруп-тур-ла эвеспе аан.
Ол ийи сайын Улааттары-биле сүмележип: 
«Мен кызыл чалымда 
Хопчу карам бар болгай,
Оон бир кѳрейн,
Кѳѳр-Мерген кѳрүп,
Дыңнаар-Мерген дыңнааш,
үш хонгаш,
Меңээ бир сүмеден кадар силер» — деп-тир, 
Олары:
«Чѳп-түр» — дишкеш, ужуп чой барганнар. 
Боктуг-Кириш ол каккаш,
Кыңгыргайның хүнгээр чартыында 
Кара куйга келгеш,
Тос допчулуг алдын согул ипггинде
Хопчу каразын ажып кѳѳрге, 
Соңгу чүкте харын аал-чурттуг,
Мыргай ажы-тѳлдүг кылдыр 
Дүжүп турар мындыг болган,
Ону кѳргеш, бирде ѳѳрүп,
Хѳрек, чүрээ ажып,
Бирде кайгап, хайдынып-даа 
Олуруп-тур эвеспе.
Боктуг-Кириш ол ынчап,
Муңчулуп, будулуп орда,
Сайын Улааттары чедип келгеннер-дир.
Боктуг-Кириш олургаш:
«Экерлер, эрестер, чүнү билдигер?» — деп айтырып-тыр. 
Кѳѳр-Мерген оргаш:
«Бо турган улуг таңдының ындында 
Улуг хем бар-дыр.
Ол хемниң белдиринде 
Бир бай аал бар-дыр.
Бир чартыында Ак-Хемниң иштинде 
Бир бай аал тур.
Улуг ак ѳгде Бора-Шээлей ында 
үнүп, кирип тур» — дээн.
Дыңнаар-Мерген олургаш:
«Мен ол ѳгнү дыңнадым,
Солун чүве дыңнадым» — дээш, чугаалап-тыр. —
«Ында бир кадай уруг ѳпейлеп олур,
Мынчап ѳпейлеп олур» — дээш, ѳттүнүп-тур эвеспе:
«Сыр мыйыстыг сыынның
ϴпей-ааң, ѳпей-ааң, ѳпей-ааң,
Мыйызының белдиринге чораан,
ϴпей-ааң, ѳпей-ааң, ѳпей-ааң,
Сырыглыг хааржак иштинде чораан,
ϴпей-ааң, ѳпей-ааң,
Ойнаар-кыстыг уруум,
ϴпей-ааң, ѳпей-ааң,
Боктуг-Кириштиң чээни,
ϴпей-ааң, ѳпей-ааң,
Бора-Шээлейниң оглу 
ϴпей-ааң, ѳпей-ааң» деп 
Уруг ѳпейлеп олур» — деп-тир эвеспе.
Боктуг-Кириш ону дыңнааш,
Сагыш-сеткили оожургап,
Оларның эрес-эртемин магадап,
Хѳглеп, хѳѳрежип алган, 
Олары чанган.
Боктуг-Кириш чиге соңгаар 
Хап чоруп каап-тыр.
Ол каккаш, улуг тандының кырынга үне хап кээрге 
Ындында улуг хем чыткан, дүже халааш,
Тос чүстүг кара дуранын
Ушта соп алгаш, дураннап кѳрүп олурарга,
Ак, Кара ийи хем чыткан.
Ак-Хемде аалдыва хап олурарга,
Аал адаанда кезек оолдар 
Баг адып ойнап турган.
Бир оол:
«Кара-Бузур адалыг мен,
Боктуг-Кириш даайлыг мен,
Бора-Шээлей иелиг мен,
Меңээ чедер адар,
Мени удар шаагар бар эвес» — деп 
Адып турар бооп-тур эвеспе.
«Эр-хей-дир моң,
Кай, чүүже, оол?» — деп-тир.
Оол тургаш:
«Чүү-даа дизе сеңээ хамаан бе,
Сээң-биле ойнаан эвес» — дээш,
Тоовас бооп-тур.
Дүже халааш, чагаа бижээш:
«Мону аваңга аппарьш бер!» — дээш,
Тутсуп берген.
«Чүү адам ашак боор!» — дээш,
Ушта соп алгаш, салып чой барган.
Авазынга аппарып бээрге,
Омчуп кѳргеш, алгыра каапкаш:
«Кайда, чүдел, оглум?» — дээш,
Эдертип алгаш, салып-ла кагган-дыр.
Эдертип келгеш, акызын кѳре соп каггаш, 
Мойнундан куспактап, ошкажып, чыттажып,
Экини чугаалажып, каттыржып,
Бакты чугаалажып, ыглажып 
Туруп-турлар эвеспе.
Бора-Шээлей акызын ѳѳнге эккелгеш,
Чиң шайын хайындырып,
Амданныг чаагай аъш-чемин салып, 
Ашкарып-чемгерип каггаш,
Кылын дѳжээн чадып,
Бедик сыртык салып бээрге,
Айда удуур уйгузун удуп 
Чыдып ап-тыр эвеспе.
Бора-Шээлей Аяң-Куланың 
Эзер-чонаан союп алыр дээш,
Коннун чежерге, колун алды чыдый берген, 
Колун-чирим аайы-биле 
Колдук, тѳштүң кежи 
Ойлуп чой барган.
Эзерин соярга, чонак алды чыдый берген,
Чонаа-биле сойлу берген,
Аъдының дүгү чонаан ѳткеш,
Эзерде тутчу берген 
Мындыг бооп-тур эвеспе аан.
Бора-Шээлей акызының Аяң-Кулазын 
Чылыг суг-биле чуп, херекселин адыргаш, 
Мечигейниң эм шагаан,
Домчугайның дом шагаан оъду-биле 
Эртен эмнээш, кежээге чедир,
Кежээ эмнээш, эртенге чедир 
Эмнеп тургаш, эткеш:
«Комуң хоора, чаяаң чара семири!» — дээш,
Алгап-тыр эвеспе.
Боктуг-Кириштиң келгени 
Караты-Хаанның чонунга болгаш 
Хаанның кулаанга дораан-на дыңналы берген 
Караты-Хаан кудазын шайладыр дээш 
Амданныг аъш-чем, арага-хымызын
Чыгдырып туруп берген.
Кара-Бузур аңнап чой барган,
Келир ѳйү чедип чорда,
Оруунга хемге беш кижи достургаш,
Аалынга эккелдиргеш,
Мѳңгүн аастыг кѳгээржикке 
Аржаң-коржаң араганы белеткедип,
үш кулаш айыжы кадаан,
Хан сактыг кара кижин хойладып,
Кижээ тудар, чолугар арагазын 
Оглуңга чагып, белеткеп турда,
Боктуг-Кириш айда удуур уйгузун удааш,
Туруп кээрге,
Ийи хаа эдерткеш,
Барып чолук дээш,
Чорудупкан хаан-дыр эвеспе аан.
Кара-Бузур адазының чагыын чозугаар 
Катынга магалыг бараалгап, 
Чозулуг чолугуп турган-дыр.
Боктуг-Кириш кудээзиниң ак белээн 
Мѳгейип кээп ап, арагазын ижип:
«Эки кудээм, ѳрү олур!» — деп,
ϴрү олуртуп, хѳѳрежип,
Ийи катылышкы ынчап 
Танышкан чүве-дир эвеспе.
Караты-Хаан кудазын чалап эккеп,
Шайладып танышкан.
Боктуг-Кириш-даа ол бүгүнү билип,
Сагыш-хѳрээ ажып,
Дыңмазы, күдээзинге 
Кара-Сагыл ирей-кадайның
Аас-кежиктиин чугаалап,
Оларны камнап, карактап чоруурун база чагааш:
«Чаа, дыңмам, аалдап чеде бергеш,
Хүн-Хаанның ара-албатызын,
Ара эт, азыраан малын 
Ол-ла үзүп берген хевээр
Кѳжүрүп ал!» — деп чагааш,
Ам чанар болу берген.
Бора-Шээлей чугаалап-тыр:
«Чаа, акым, сен арай
Кылыктыг, дүрген кижи болгай сен.
Ийи улуг чааваларым мени ѳлүрзе-даа,
Сени база диргискен болгай 
Оларның үрезин үспес сен» — деп,
Чагып олуруп каап-тыр эвеспе аан. 
Боктуг-Кириш:
«Чѳп-түр, дыңмам» — дээш,
Хап чанып кээрге,
Ийи улуг кадайлары биче кадайын 
Чудады айбылап алган,
Ажынган, хорадаан,
Адыйган, хѳлүйген олуруп-турлар эвеспе. 
Боктуг-Кириш ажынмас боду ажынып,
Хорадавас боду хорадап келзе-даа,
Дыңмазының чагыын сактып,
Хүн-Хаанның уруун:
«Бо үеде мээң-биле
Ашак-кадай болбас сен,
Соңгу-ачы үрениң уруглары 
"Хоп-хоп" сүрүп тудуп ойнаар 
Ак ховаганы бол!» — деп, 
Ай-Хаанның уруун база-ла ынча дээш, 
«Соңгу ачы үрениң уруглары 
"Хоп-хоп" деп сүрүп тудуп ойнаар 
Сарыг-шокар ховаганы бол!» — дээш,
Ийи холдарындан сегирип алгаш,
Угаанын тениди бѳѳлдеп, бѳѳлдеп, 
Уйбалаштыр үрүп чоруткулап-тыр эвеспе. 
Боктуг-Кириш Аян-Кулазын 
Даргададып салгаш,
Сылдыс-Шокар аъдын мунуп,
Айда аңнаар аңын аңнап, 
Алдын-Сараланы мунуп,
Малын айда малдаар 
Хүрең аъдын мунуп,
Ара эдин, арга чонун 
Айда ончалап-ончалап, маржалап,
Биче кадайы-биле 
Элдиг-Кара хемниң белдиринге 
Чурттап турда,
Бора-Шээлей чедип кээрге,
Аргактыгның аскындан,
Кѳргектигниң хѳрээнден 
Далай дег арага,
Таңды дег эъдин белеткээш,
үш айда үзүк чок 
Улуг найырын кылгаш,
Дыңмазынга Хүн-Хаанның берген 
Эт, малы-биле
Агылдыр ашакты баштыңнаткаш,
Кожуп чорудуп каап-тыр эвеспе аан.
Шыяан ам!
Боктуг-Кириш дээрзи,
Кырган ада-иезин сактып,
Дүн болурга, дүштен ыравас,
Хүндүс сагыштан-даа ыравас бооп кээрге,
Кажан-чежен одарладып салган 
Аян-чорукка мунар Аяң-Кулазын кый деп эккелгеш,
Так кылдыр баглап,
Дага кылдыр соодуп,
Кадайынга:
«Аяң-Куланы ѳйлүг оъттан.
ѳйлуг сугдан берип,
Аян-чорукка хереглээр
Аъш-чем, күш-хүнезинден белеткээр сен» -  деп чагааш,
Айда удуур уйгузун
Удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Боктуг-Кириш айда удааш, туруп кээрге, 
Хереглээр хамык чүвези белен,
Аяң-Куланың ишти-хырны 
Чарап соодуу-даа таарышкан
Ийи кулаа-биле ак, кара булутту 
Соңгаар, буруңгаар кѳжүрген,
Девиржээн туруп-тур.
Боктуг-Кириш дээрзи 
Хереглээр чүвезин калбак кара таалыңга суккаш, 
Айда чылда аштавас-суксавас 
Аъш-чемин чемненип,
Кадайынга чагыг-сѳзүн чагааш,
Аяң-Кулазын эзертеп муңгаш,
Кадыг кара чазын чүктээш,
Хайбыр кара хожуулазын хоюлдуруктааш, 
Айның чаазында, хүннүң экизинде 
Ыдык бора тейниң кырынче 
Хап үне бергеш, дагылгазын дагып,
Ийи сайын Улааттарын
Кырган ада-иезиниң кайнаар барганын, 
ϴлүг-дириин сүмелеп бээрин дилеп,
үш хонгаш, дыңнадырын дилээш,
Боду хопчу каразынче хап бады кээп-тир эвеспе. 
Бир айда ашса ажар,
Ашпаза ашпас
Хопчу кара судурун ажып, тѳѳгүп олурарга, 
«Ырак эвес чѳѳн чүкте,
Тос хемниң, тос арттың ындында,
Узун-Кара-Хемде чурттап турар,
Элегдээн, түрегдээн дириг бар — деп 
Дүжүп турар мындыг бооп-тур.
Ол ынчап аштынып-шүгдүнүп олурда,
Сайын Улааттары четкилеп кээп-тирлер.
«Экерлер, эрестер, чүнү билдигер?
Уу-шии кайдал?» — деп айтырып-тыр эвеспе. 
Кѳѳр-Мерген олургаш:
«Чиге чѳѳн чүкте,
Чеди чылдык хире черде, чергелешкек 
Тос тайганың ындында,
Тос хемниң ындында,
Бир улуг хемде 
Улуг бай аалда
Бирээзи бызаа кадарып чор,
Бирээзи инек саап турлар» — деп-тир. 
Дыңнаар-Мерген олургаш:
«Ол аалды дыңнааш, дыңнааладым.
Сээң ада-иеңниң чугаазын дыңнаарымга,
«Бо кончуг хортан дайзын 
Сарыг-Шокар аъттыг Сараатайның 
Кадыг ажылындан,
Халанчы аскындан 
Чарлыр хүн бар чүве ирги бе,
Чок ирги бе?
Эдик-хеп элээн,
Эът-бот кыраан — дижип»,
Хыйланып турганын дыңнадым» — деп-тир эвеспе. 
Күжүр Боктуг-Кириш ону дыңнааш,
Сагьпп-хѳрээ дакпыжап,
Ийи сайын Улааттарынга:
«Мен-даа ада-иениң
Адаан-ѳжээнин негеп чоруптайн,
Силер оран-турлаагарже
Моорлап чоруп туруңар» — деп-тир эвеспе.
Боктуг-Кириш-даа чѳѳн чүгүн шиглээш,
Булуттуг дээрниң адаа-биле,
Будуктуг ыяштың кыры-биле 
Чылдык черни айлык кылып,
Айлык черни хонук бодап,
Бедииниң белин тепсип,
Чавызының бажын бастырып,
Аян-чорук кылыр 
Аян-шинчи кире берген,
Сыыгайндыр сыгырьш,
Сыгыртып, сырланып,
Ырлагылап каап чоруп орган.
Аян-Кула хоя дүшкүлээрге,
Кодан дег чер ойлуп чаштап,
Тайзы-тайзы баскылаарга,
Даг, дажы секпуненип чорааш,
Чеди чыл черни
Чеди ай болгаш хап чедип кээп-тир.
Чергелешкек тос тайганың баары-биле 
Тос артты ажып,
Тос хемни кежип келгеш,
«Бо орта аът, бот дыштандырып алыр-дыр» — дээш, 
Таңдының аар ийинден 
«Айт-дойт!» дээш, бээр ийге дүжүрүп,
Yжен-дѳртен сыын, мыйгаан кыра хемелеп,
Бээр ийинден «айт-дойт!» дээш,
Аар ийинге дүжүрүп,
Алдан-чеден аргар-кошкарларын 
Кыра хѳмээлеп эккелгеш,
Арга-саяан аа-хоо соп эккелгеш,
Улуг одун ужуткаш,
Сыра сыраларның дургун дургунунче 
үстүү чартыынга үжен-дѳртен сыын-мыйгаан, 
Алдыы чартыынга алдан-чеден аргар-кошкарларын 
Шиштегилеп алгаш,
Аъдын салгаш, чонаан дѳженгеш,
Эзерин сыртангаш,
Айда удуур уйгузун удуп 
Чыдып ап-тыр эвеспе.
Боктуг-Кириш айда удааш,
Туруп келгеш,
Ycтүү чартыындыва кѳрүнгеш,
үжен-дѳртен сыын-мыйгаан ажыра-сыыра каггылап, 
Кадыг сѳѳгүн каккыргылап,
Чымчак сѳѳгүн симгиргилеп,
Алдын чартыынче кѳрүнгеш,
Алдан-чеден аргар-кошкарын 
Ажыра-сыыра каггылап,
Кадыг сѳѳгүн каккыргылап,
Чымчак сѳѳгүн симгиргилеп чип алгаш,
Аъдын кый деп, баглай соп каггаш,
Айда, чылда аштавас-суксавас 
Аъш-чемин чемненип алгаш,
Улуг оорга кырынга үне хап кээрге,
Улуг хем чыткан, дүже халааш,
Тос чүстүг кара дураны-биле 
Кѳрүп олурарга,
Хову долган мал,
Улуг ховунуң дал ортузунда,
Булак сугнуң ол-бо чартыында 
Ийи ак ѳглер турган.
«Бо-даа Сараатай деп кижиниң 
Аалы бо-ла боор!» — деп бодааш,
Эң бетинде чылгы кадарган ашактың 
Чоогунга келгеш,
Таагылыг кула чаваалыг,
Ыңгыржак эзерлиг,
Ыяш эзеңгилиг, 
Шывык кымчылыг,
Сѳѳскен согуннуг,
Хараган чалыг,
Кидис хевенектиг,
Шылба курлуг,
Кылбыш бѳрттүг,
Балдыр-бээжек оол бооп хувулгаш,
Чортуп чеде бээрге,
Ашак доза хап кээрге,
Дүже халааш,
Амырын йѳрээш турарга,
Ашак мендиниң харыызын бергеш:
«Аал-чуртуң кайдал?
Аъдың, бодуң ады кымыл?
Кайы углап-шиглеп бар чор сен, оолак?» — деп 
Айтырып-тыр.
Оол тургаш:
«Менде аал-чурт-даа чок,
Чер кезип, чем дилеп ижип чорааштың,
Чемниг чер сактып чоруур кижи мен, ирем. 
Силерниң аът, бодугар 
Ат-шолагар кым боор,
Бо кым деп хаанның мал-сүрүү боор?» —
Деп айтырып-тыр
«Бо болза Сарыг-Шокар аъттыг Сараатай-Мегениң чылгы сүрүү-дүр.
Мээң адым Чылгычы деп кижи мен» — деп-тир. 
Оол тургаш:
«Сараатай-Мѳге деп кижи 
Чѳѳлең-чаагай кижи бе?
Кадыг-дошкун кижи бе?
Ам ѳѳнде бар бе?
Бо ийи аал турар,
ϴѳ кайызы ирги, ирем?» — деп 
Айтырып-тыр эвеспе.
Ашак тургаш:
«Чымчак деп чүү дээр, оглум,
Кадыг берге-ле кижи болгай аан.
Хорадаар болза,
Алдын допурзак кымчызы-биле 
Чаңгыс шашпыыр кижи-ле болгай.
Ол ийи аал мѳгениң 
Ийи кадайының аалы-дыр. 
Mѳre аалда чок,    
Бо хемниң бажынче    
Аңнап чоруткан чүве.
Ам келир ѳйү чедип келген» — деп-тир эвеспе.
Оол тургаш:
«Мѳгениң бодунга ужуражып кѳѳр-дүр» — дээш,    
Хемни ѳрү хѳкпеңнеди 
Шошкудуп чоктап каап-тыр эвеспе.
Ашак:
«Чүү адам дидим кулугур боор,
Орта эвес кижи эвес деп бе?» — деп,    
Кайгап туруп каап-тыр эвеспе.
Боктуг-Кириш ол хап чоктап олурарга,
Сарыг-Шокар аъдының ужу-бажы кѳзүлбес кылдыр    
Эъдин-хеңмезин, алгы-кежин арттынган,    
Хѳлчүк дег ала карактыг,    
Кѳгей дег эр хап олуруп-тур эвеспе.    
Доза хап келгеш.
Ала караан аңдара-дуңдере кѳргүлеп,    
Тоор-даа арга чок,    
Амыр-менди-даа чок:
«Аал-чуртуң кайдал?    
Аъдың, бодуң ады кымыл?
Кайы углап улчуп, тояап 
Бар чыдар чүве сен?» — деп 
Айтырып-тыр эвеспе.    
Боктуг-Кириш тургаш:
«Чиге барыын чүкте Элдиг-Хемни чурттаан,
Эңгиргей, Кыңгыргайны эжелей тѳрээн,
Аяң-Кула аьттыг
Боктуг-Кириш деп кижи мен.    
«Чѳѳн чүкте чурттап турар.    
Сарыг-Шокар аъттыг,    
Сараатай-Мѳге деп кижи-биле    
Адаан-мѳѳрей-даа кылза,    
Кандыг боор?» — дээш,    
Бар чор мен.    
«Сээң аал-чуртуу кайдал,    
Аъдың, бодуң ады кымыл?
Чүү мындыг чурук-күзүрүм
Халаңнадып, хоптактанып чоруур кижи сен?» —
Деп-тир эвеспе.
«Мен болза Узун-Кара-Хемни чурттаан,
Улуг-Кара-Тайганы эжелей тѳрээн, 
Эргектигге адаанын алзып кѳрбээн,
Эгин, чарын алдынга дүжүп кѳрбээн,
Эрниң эрези Сарыг-Шокар аъттыг Сараатай-Меге деп кижи 
Мен боор мен.
Ары-чаага ап чоруур херекселим аалда-дыр. 
Адаан-мѳѳрей күзеп келген чүве болзуңза, 
Иелерниң тѳрүп кагган
Дѳрт мага-эът боду-биле кѳрүшкей бис аан» — деп, 
Ажынып, хорадап турган-дыр эвеспе.
Боктуг-Кириш тургаш:
«Харын олут кижээ чугаа,
Чорук кижээ саат кылбайн,
Дѳрт мага-эът-биле 
Кѳрүшкей бис аан» — дээш,
Хѳлчүк болган ала караан 
Хѳлүңнеди кѳргүлеп,
Арын Хирээти болган ала караан 
Аңдара-дуңдере кѳргүлеп туруп-тур эвеспе.
Ийи эр ам эртен хүрежиир болгаш,
Ийи талаже чортуп чоргулай 
Барып-тырлар эвеспе.
Боктуг-Кириш ховунуң ол чартыындыва 
Хап чой баргаш,
Аъдын киженней соп каггаш,
Алдан мѳгеден ажыглап,
Сезен мѳгеден сезиглеп туруп кылган 
Алдан-сезен буур кежи шодак-шуудаан 
Ине бажы сыңар хос чок кылдыр 
Алдыыртан ѳѳрү, үстүүртен куду 
Ыгый-дыгый тыртып, кедип алгаш,
Манап олурда,
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар чорда, Сараатай-Мѳге 
Кара черин сиртиледи,
Кѳктүг черин хѳлбеңнеди
Девип чоруп олуруп-тур эвеспе.
Боктуг-Кириш удур девип чеде бергеш,
Ийи эр-даа дээриглеп дээскинчип,
Эргилчип, долганчып туруп-туруп,
«Кап-шак!» сегиржип алгаш,
үш айның тозан хонукта 
Тутчуп келгеш,
Боктуг-Кириш бир эптиг тудужунга 
Кире хонуп кээрде,
Сараатай-Мѳгениң ийи колдук алдындан часкааш, 
Каптагайны хайындыр, делегейни дээскиндир,
үш айның тозан хонукта бѳѳлдеп-бѳѳлдеп,
Иеден тѳрээ-ле чүве каап кѳрбээн
Эмдик чан башка чайлыг салгаш,
Кѳк дээрин хѳлбеш кылдыр,
Кара черин сирт кылдыр,
Кѳк дѳңнүң кырынга
Кѳп-белдирин уу чоруй дүжүрүп ап-тыр эвеспе. 
Боктуг-Кириш аптара дег ак хѳрээниң кырынга 
Сандайланып олуруп алгаш,
«Ада-ием алгаш, ажыын тоткан,
үвүм алгаш, үвүрере тоткан сен,
ϴлүрер кижиниң сѳзүн алыр, ѳлүрген малдың ханын алыр чүве,
Сѳзүң сѳгле!» — деп-тир эвеспе.
Сараатай-Мѳге:
«Мен оран кезип, олча хайып чорааш,
Олчалап алганым-даа шын,
Бакты кылган соонда 
Чагаа-даа чүү боор,
ϴлүрер, диргизериң бодуң билир сен,
Чаңгыс аъдымны бодуң аъдың-биле 
Дөмей эдилээр сен» — деп-тир эвеспе. 
Боктуг-Кириш оон тура халааш,
«Коң эъдин алдыгының курту черинче киирип, 
Үстүгүнүң кужу дээринче дажыглап 
Чигей аан!» — дээш,
Чүк-чүкче кезип, октап,
Кежегезин тура соп алгаш,
Чарт сөөгүн кош арганы хоора соп эккелгеш,
Улуг одун ужуткаш, өрттедипкеш, 
Сараатай-Мөгениң херекселин 
Довук, дорзук кылдыр үргеш,
Таалыңнай соп алгаш,
Сарыг-Шокар аъттың дергизин дергилээш,
Четкеш, хап келгеш,
Чылгычы ашакка эккеп бергеш:
«Бо эът-кешти өөрүң-биле үлежип ал — дээш,
Аъттың эзер-чонак херекселин суп каг, 
Кажан хереглээрде, ап бээр сен» — дээш, 
Берип каггаш, аътты салгаш,
Аалче хап чоруп олурарга,
Адазы орук аскында бызаа кадарып,
Чадаг бо чораан.
Хап кээрге,
Орук чайлаар дээш, ойта барып дүшкен.
«Адыр-адыр, кырган, чончап баардың?
Анаа чугаалажыыл» — деп, оожургадып, 
Адазын кээргээш, хөрек-чүрээ хайнып келгеш, 
Аъдындан дүже халааш:
«Бээр дыңна,
Сээң оглуң Боктууң мен-дир мен.
Мен силерниң дайзыныңар 
Сараатайны базьш кагдым,
Ооң кежегези бо-дур,
Ам чер-чуртувусче чоруур бис» — деп, 
Адазынга бүзүредип-тир.
Ашак оглун ам кээп бүзүреп, ыглап,
Түрегделин чугаалап туруп-тур эвеспе.
Адазын:
«Бызаа кай баар, чана бер!» — дээш,
Авазының олурар өөн айтырып алгаш,
Хап чой баргаш,
Сараатайның улуг кадайының өөнге 
Хап келгеш:
«Сен бо өгден дораан үнгеш,
Дөө өгге бар,
Кижи эт, малы олчалап ап чораан 
Эриңниң кежегези бо ийикпе?» — дээш,
Кежегени бергеш, үндүр ойладыпкаш,
Кырган ада-иези-биле 
Экини чугаалажып, каттыржып,
Бакты чугаалажып, ыглажып 
Олуруп-тур эвеспе.
Боктуг-Кириш Сараатай-Мөгениң 
Улуг бүрээзин тыртып,
Улуг албатызын чыьш,
Биче бүрээзин тыртып,
Биче албатызын чыып алгаш,
Кайда болза малын дыгдырып, бөлдүрүп,
Бир айда белеткээш,
Адазынга Сарыг-Шокар аътты мундургаш,
Иезинге кырган-даа болза,
Өзен-Куланы мундургаш, 
Сараатайның чуртунга
Малының кажаазын, баглаажын,
Бараан сугар ыяш, демир ыскылааттарын* каггаш, 
Кумун-сайын куурарты,
Эдин элейти чүдүргеш,
Малын чииледи сүргеш,
Ара-албатызын шоолады эдерткеш,
Черинче чоруп каап-тыр эвеспе аан.
Боктуг-Кириш чонну 
Чер ортузу чедирип каггаш:
«Чаа, ачай, орук-чирик билбес эвес сен,
Көжүп чеде бериңер» — дээш,
Мурнап хап чоруп каап-тыр.
Ол каккаш,
Эңгиргейниң дөлем дөстээнге хап келгеш,
Тос чүстүг кара дуранын ушта соп алгаш, 
Оран-чуртун шинчип көрүп олурарга,
Оран-чурту ногаан, өңгүр, каас-чараш 
Малы болза — хою хову долган, өшкүзү өзен долган,
Инээ шык долган,
Чылгызы оюн долган,
Тевези таар оъттуг карт хову долган,
Чону кара арга дег өөрү кешкен, куду кешкен,
Чүзү-даа карак чиңгиртиленип турар,
Бир-бир кайгап, бир-бир магадап-даа,
Бир айда тыртса тыртар,
Тыртпаза тыртпас 
Кызыл мешке таакпызын
Час баштыг, чайыр соруулдуг даңзазынга 
Хайыгайндыр кактап тыртып,
Сагыш хөрээ ажып олуруп-тур эвеспе.
Аъттангаш аалынга хап келгеш,
Демир очур баглаажынга 
Аъдын баглааш, кирип келгеш,
Кадайы-биле хөөрежип,
Чораан чоруун төөгүп,
Оран-чуртунуң өңгүрүн база-ла хөөреп, 
Олуруп-тур эвеспе.
Кадайы олургаш,
Чоруунуң чогаанын сонуургааш:
«Сээң оран-чуртуң өңгүр-чараш болбайн канчаар, 
Сен чорааның соонда, 
Бодуң ышкаш борбак кара оол төрүп кагдым» — деп хөөреп, —
«Оон ыңай чүс киш кежи-биле бөрт,
Тии билдирбес хана карактыг кара торгу тон,
Кара саар эдик,
Кызыл дайыыза кур аргып кагдым» — дээш,
Хамык чүвелерин ап берип,
Хөглеп олурган даңгына-дыр эвеспе аан.
Боктуг-Кириш ол чүвелерин кедип көөрге,
Кап өй болган.
«Оглуң кайыл? Kөөp мен» — дээрге,
«Аң аңнаар, мал малдаар кижи мен» — дээш,
Черле чүве амыратпас боорга,
Шокар аътты туттуруп бээримге,
Аңнап чой барган.
Ам келир өйү чедип келген» — деп 
Хөөреп олуруп-тур эвеспе.
Олар ол ынчап хөөрежип олурарда,
Даштын ыыт эвес ыыт үнген. 
Дыңнаарга:
«Аалчылар баглаажы турда-ла,
Аъдымның баглаажында
 Кым, чүү аъдын баглап кагды,
Чүү магалыг туразы улуг чүвел?
Бээр үн!» — дээн ыыт болган.
Кадайы:
«Оол чедип келген-дир» — дээш,
Далаш-биле үне халааш: —
«Адаң чедип келгени ол-дур» — деп,
Оожургадып чорда, үне халааш:
«Аныяк кижи андыг дүрген болбас чоор,
Бээр кир, оглум,
Адаң мен шын мен.
Мээң эки кадайымның төрүп кагган оглу шын сен-дир эвеспе».
«Че, андыг чүве болза,
Андыг-ла ыйнаан» — дээш,
Ам кээп дүшкен.
Ол орта адашкылар ынчап танышкан-дыр эвеспе.
Ол ынчап турда,
Көшкен аал чедип кээрге,
Ак-Хемге хондургаш,
Кара-Сал, Хола-Сал ийи ашакка 
Ол Сараатай-Мөгениң ийи кадайын 
Ол-ла өглери-биле бергеш:
«Силер боларга азырадыр силер, 
Бо хей малды улуска айтьш,
Карактадыр силер,
Хереглээр чүвеңерни бодугар билир силер» — дээш, 
Кырган ада-иезин аал соонга 
Шил ширемил* бажың туткаш,
Аңаа олуртуп,
Ол чоннуң кырган улустарын 
База-ла таарыштыр чурттадып 
Кагган-дыр эвеспе аан.
Ол ынчап чурттап турда,
Чылгычы ашак келгеш:
«Мээң хавырып турар чылгымның 
Шаанда моон барган улуг шилги аскыр өөрү
Эге шилги бе деп чүве
Боду дег хан-шилги кулун төрүп алган,
Ооң орлан, кашпагайы дээрге,
Оргу черге дешкилээрге,
Оя тепкен довураа 
Кулунчааларны хөме дүжүп турар 
Мээс черге дешкилээрге,
Хоора тепкен дажы 
Орук-чирикти боой дүжүп турар,
Хан-шилги кулунчак бар,
Ону сонуургадыыр дээш келдим» —
Деп-тир эвеспе.
Боктуг-Кириш ону дыңнааш, ашакты: 
«Аас-кежиктиг, ак сагыштыг кырган-дыр сен.
Оолга аът ол-ла-дыр,
Эки карактап тур» — дээш,
Кара торгу тон,
Кара саар эдик,
Кызыл дилги кежи бөрт,
Дажы торгу кур берген-дир.
Ашак амырап-өөрүп;
«Сараатай-Мөге чүнү-даа кылып каарга,
Шаңнаар хамаан чок,
Кылчаш кылдыр көөр эвес» — деп,
Алгап-йөрээп чой барып-тыр эвеспе.
Боктуг-Кириш, оглу кээрге:
«Чаа, оглум, сээң аян-чорук кылып мунар 
Аъдың чок кижи болгай сен,
Чылгычы ашактың хавырган чылгызында 
Хан-шилги кулун бар-дыр, 
Ону ол ирейден айтыргаш,
өөредип мунар сен,
Барып тудуп эккел!»  — дээш,
Алдын шалбыыр аргамчы ап берген. 
Оол чадаг базып чоруткаш,
Чылгычы ирезинден айтырарга,
Чаш шилги кулун айтып берген,
«Бо чүнү ынчап турар улус боор?» — дээш,
Чыгай ойладьш чорааш,
Сегирип алыр орта,
Доңгайты соп каапкаш,
Салып чой барган.
«Чоп дайзын чоор, чаш-даа болза,
Эккел дээн чүвезин
Тудуп аппарып бээр-дир» — дээш,
Аргамчызын дүрүп алгаш,
Бир чыгап келгеш,
Киир каггаш, олура каар орта,
Чаваа чарыжы хире черге 
Чара-чире сөөртү берген.
«Бараа-ла шору боор чүве-дир» — деп бодап,
Чуларлааш, пат-ла боорда чедире берген.
«Эрги-даа болза мээң херекселим эки боор, оглум» — дээш,
Аяң-Куланың херекселин ап берген.
Демир кижен-биле киженнээш,
Хүлер чуларын сугарга,
Богба болган.
Эр аъттың хамык херекселин дооза 
Херекселдеп кээрге,
Чедишкен сер чалыы,
үжен кулаш дурттуг,
үш куспак кудуруктуг,
Таңды дег Хан-Шилги аът бооп,
Ийи кулаа ак, кара булутта 
Чедип турар бооп-тур эвеспе.
Ол бүгүнү адазынга чугаалаарга:
«Ам мунар сен,
Айда-чылда аштавас-суксавас
Аъш-чемиң чемненип ал» — дээш, оглун чагааш, 
Мундургаш, киженин адыргаш,
Сала каар орта,
Каптагайдыва караш-караш кынны берген,
Кадайынга хөөреп кирип кээп-тир эвеспе. 
Мал-даа бир тура дүшкеш, оолдуң
Карак одун кызаңнады,
Кара баарын халаңнады,
Мөөп туруп берген.
Эки аъттың мөөрү-биле мөөп келгеш,
Бир айда меггеш, тура дүшкен.
«Чоп могавас, мооравас кулугур боор?
Ам-на могап туруптуве моң!» — дээш,
Дүже халаан.
Малы:
«Мен могаар, турар чүве кайда боор!
Сеңээ мен эки аът бооп шыдаар-дыр мен,
Меңээ сен-даа эки ээ бооп шыдаар-дыр сен!» — деп-тир. 
Оол тургаш:
«Меңээ сен эки аът бооп шыдаар-дыр сен,
Сеңээ мен эки ээ бооп шыдаар-дыр мен» — деп-тир. 
Эр-даа эки аъдын 
Эде-чаза эзертеңгилээш,
Хап чанып кээрге,
Амданныг аъш-чемин салып берип,
үжелээ чемненип олургаш,
Адазы:
«Аъдың хорам чүве ышкаш бе, оглум?» — деп айтырган. 
Оол:
«Оргу черни оя-даа,
Дески черни деже-даа мөгдү» — деп,
Аъдын мактап хөөреп олуруп-тур эвеспе.
Адазы:
«Чаа, оглум, уйгуң удуп,
Дыжың дыштан» — дээш,
Кылын дөжээн чадып,
Бедик сыртыын салып берген,
Удуп чыдып алган.
Аъдын салгаш,
Оолга болгаш аъдынга 
Ат тыпсыыр дээш,
Арага-хымыс, аъш-чем 
Белеткээш туруп берген.
Бир айда белеткеп келген.
Оол-даа айда удааш, туруп кээрге,
Адазы:
«Чаа, оглум, аъдың тудуп эккел!
Аъдыңга болгаш бодуңга
Ат тыпсыр-дыр» — дээш, чоруткан. 
Оол аъдын тудуп эккелген.
Арга чонун чыггаш:
«Оолга эки ат адаан кижини
Эт-биле эктин ажыр,
Мал-биле мага хандыр 
Шаңнаар мен.
Бак ат адаан кижини
Малчынның малчызы,
Кулчуннуң кулчузу кылыр!» — деп,
Чарлал үндүргеш,
Бир айда улуг найыр кылып туруп берген
Ай четкиже, ат адаан кижи чок болган. 
Адак-сөөлүнде будун дулай чээн,
Холун даянгыыш чээн,
Ушла кырган көк баштыг кадай 
Элеңайнып чоруп олурган.
Чон орук чайлап турган,
Кадай келгеш:
«Мынча чонда оолга
Ат адаар кижи тывылбаан дээрге,
Эки ат адааш,
Шаңнал көөр харыым-даа чок,
Бак ат адааш,
Малчын-кулчун-даа боор харыым чок.
Хүнүм манаан амытан мен,
Кай, оглум, кай, аъдың кай?
Чоруур кылдыр белеткенгеш кел!» — деп 
Кый дээн кадай-дыр эвеспе аан.
Оолду-даа эдик-хевин кедиргеш,
Херекселин чүктедип азындыргаш,
Аъдын мундургаш,
Кадайның чанындыва чорудуп каап-тыр эвеспе. 
Чөнүк даяңгыыжын таккылады даянып чорааш,
Бир долгандыр кылаштааш:
«Аът-даа аът-ла-дыр,
Оол-даа эр-ле-дир! — дээш,
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Чеңгей болза кандыг ирги, чонум?» —
Деп-тир эвеспе.
Хөй чон болгаш Боктуг-Кириш:
«Болур, чогуур ат-тыр!» — дижип,
Хөглеп, найыр-дой-даа дам барган. 
Кырганны-даа ак энчек кырынга олурткаш,
Дөрт кижи көдүрүшкеш,
Боктуг-Кириштиң өөнге эккелгеш,
Эъттедип, шайладып,
Аалдың соонга, ада-иезиниң чанынга 
Шил бажың туткаш,
Олуртур азыраар кылгаш,
Хөвең-хөөзүн-биле чымчактап,
Азыраар улусту тургузуп каан-дыр эвеспе. 
Хан-Чеңгей дээрзи 
Адазының аъттарын мунгаш,
Адазының кылыш чораан
Ат, мал, ара-эт, чону болгаш 
Тос допчулуг алдын согул иштинде 
Хопчу каразынга база өөренип,
Таңды, тайга дагылгазын болгаш 
Адазының хамык чоруун ол кылыр
Экер, эрес эр бооп өзүп кээп-тир эвеспе. 
Боктуг-Кириш чыргалын чыргап олургаш 
Кадайы-биле:
«Бистиң бо оглувуска 
Кайыын кижи тып бээрил» — дижип сүмелешкеш, 
Боктуг-Кириш оргаш,
Алдын согул иштинде 
Хопчу каразын ажып,
Каптагайны хайындыр,
Делегейни дээскиндир,
Хайдынып-шүгдүнүп олурарга,
Чиңге соңгу чүкте 
Хадылыг-Хемни чурттаан, 
Казылганныг-Кара-Тайганы эжелей төрээн 
«Чашка-Хаан деп кижиниң
Ай-Хүн херелдиг алдын даңгыназы бар,
Ол тааржып болур» — деп турар,
Мындыг бооп-тур эвеспе аан.
Хан-Чеңгей кээрге:
«Хан-Шилгиң тудуп эккел, оглум,
Ырак-узак аян-чорук кылыр апаар сен» — дээрге,
Хан-Чеңгей эки аъдын кый деп туткаш,
Адазынга эккеп бергеш,
Малын малдап, чоруун кылып чой барган.
Боктуг-Кириш аян-чорукка чиир,
Айда, чылда аштавас, суксавас 
Аъш-чемин белеткеп,
Аът бажы дег алдын,
Бөрү бажы дег мөңгүн, 
Үш кулаш айыжы кадаан,
Ак холдуг, хан сактыг кара киш болгаш 
Бодунуң чеде албас ужурун 
Ама саазын чагаазын бижип,
Хан-Шилгини так кылдыр баглап,
Дага кылдыр соодуп, белеткеп турда,
Оглу кээрге, чемненип алгаш:
«Уйгуң удуп ал, оглум» — дээш,
Удудуп каап-тыр эвеспе.
Хан-Чеңгей айда удуур уйгузун удааш,
Туруп кээрге,
Амданныг чаагай аъш-чемин салып алгаш,
Адазы-иези үжелээ шайлап, хөөрежип олургаш, 
Боктуг-Кириш оглунга чугаалап-тыр:
«Чаа, оглум, ада-иең бис 
Назы дөгүп кырый бердивис,
Сен болза эр чаңгыс кижи болгай сен,
Сен ам кижи бооп алыр апаар сен,
Бо черде сеңээ тааржыр кижи чок-тур.
Чиге соңгу чүкте 
Хадылыг-Хемни чурттаан,
Казылганныг Кара-Тайганы эжелей төрээн 
Чашка-Хаан деп кижиниң
Чаңгыс уруу ол тааржыр-дыр.
Олдува аян-чорук кылып чоруур-дур сен, оглум» — дээш, 
 Ап чоруур хер-херекселин санап тургаш,
Калбак кара таалыңга суп берип,
Кижи черинге чоруурунуң аянын болгаш 
Хоюг карактыглар-биле чугаалажып эртер,
Ала карактыгларны хыйыртап эртер,
Хаан кижээ бараалгаар аянын болгаш 
Аян-чорукка канчаар чоруурун 
Бирден бирээ чокка 
Үш хонукта оглун чагып-чагып,
Айның чаазьшда, хүннүң экизинде 
Аъткарып-тыр эвеспе аан.
Хан-Шилги аъттыг Хан-Чеңгей дээрзи 
Чиге соңгу чүгүн шиглээш,
Булуттугнуң адаа-биле,
Будуктугнуң кыры-биле,
Бедииниң белинге бастырып,
Чавызының бажынга бастырып,
Хой дег дашты чуура бастырып,
Кодан дег черни оя тепсеп,
Чылдык черни айлык кылып, 
Айлык черни хонук кылып,
Хап чоруп олуруп-тур эвеспе.
Хан-Чеңгей бир боданып чоруп олурарга,
«Аалдан үнген хевээр,
Аъш-чем-даа чивээн»,
Аштамзырап-даа келген бооп-тур.
«Борта ал-бот, аът-хөл-даа 
Дыштандырып алыр-дыр» — деп бодааш,
Кош арганы хоора соп эккелгеш,
Улуг одун салгаш,
Чеден кижи төтпес 
Челгий кара пажынга 
Чиң шайын хайындырьш,
Айда-чылда аштавас-суксавас
Амданныг чаагай аъш-чемин чемненип алгаш,
Аъдын салгаш, чонаан дөженгеш,
Эзерин сыртангаш, удуп чыдып ап-тыр.
Хан-Чеңгей айда удуур уйгузун удуп алгаш,
Туруп келгеш, аштанып-чемненип алгаш,
Узун чоруун улаштыр 
Хап чоруп олурарга,
Бир улуг өндүр бедик тайга турган.
Көскү дөлем бедиинге хап үне бергеш,
Тос чүстүг кара дуранын ушта соп эккелгеш,
«Бараан-сараан чүү көстүүр эвес?» — дээш,
Көрүп олурарга,
Карак четпес чиргилчинниг сарыг ховунуң 
Ол, бо чартыы хараган дег мал,
Бажында улуг кара тайганың баарында 
Улуг кода, улуг бай аалдың 
Барааны көстүп турар 
Мынды бооп-тур.
Хан-Чеңгей:
«Бо малдың кадарчызындан
Бир чүвениң уг-шиин айтырып албас бе?» — деп бодааш, 
Хап кирип каап-тыр.
Эң бетинде хоор сарыг теве кадарчызы чораан.
Доза хап кээрге,
Көк баштыг, ак салдыг сарыг ашак 
Дүже халып, мендилээш:
«Аал-чуртуң кайдал?
Аъдың, бодуң ады кым боор, оглум?» — деп-тир.
«Чиге мурнуу чүкте Элдиг-Хем чурттуг, 
Эңгиргей, Кыңгыргайны эжелей төрээн,
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Чеңгей деп кижи мен» — деп-тир.
«Кайы адап-сунуп,
Кандыг аян-чорук кылып чор сен, оглум?» — деп-тир. 
Хан-Чеңгей тургаш:
«Чиге соңгу чүкте
Хадылыг-Хемни чурттаан,
Казылганныг-Кара-Тайганы эжелей төрээн 
Чашка-Хаанга ужуражыр деп 
Бар чыдар кижи мен,
Силер чүү хаанның сүрүүн кадарган,
Аът, боттуң ады кым боор, кырган?» — деп-тир.
Ашак тургаш:
«Менде аът-даа, ат-даа чок ийин,
Анаа-ла кадарчы-сарыг дээр чүве,
Чашка-Хаан деп кижиниң
Теве сүрүү-дүр, оглум» — деп-тир.
Хан-Чеңгей тургаш:
«Силерниң хаанның кадыг, чымчаа кайы хире кижил? 
Ам аалында бар бе, чок бе?» — деп 
Айтырып-тыр эвеспе.
Ашак:
«Чымчак кижи чүве ийин, оглум. 
Өөнде бар боор,
Чиге барыын чүкте 
Сарындай-Сарыг хаан деп кижи-биле
Эгиир шагда эл-чаа кылып келген улус чүве.
Ол хаанның келир өйү чоокшулап келген,
Тын дескерер арга-хорга 
Аайын тыппайн турар боор ийин, оглум 
Оттуг карактыг,
Окпан-чикпен кижи-дир сен, оглум, 
Өлүмден чайладып каар болзуңза,
Хаанның кара чаңгыс уруун
Ап болур-ла эр-дир сен ийин» — деп-тир эвеспе.
«Андыг-дыр, кырган» — дээш, хап чоруткаш,
Хаанның аалынга хап келгеш,
Тозан аът долганып четпес 
Докулчак ак өргээниң даштында 
Демир баглаашка аъдын баглап кааш,
Өгже чоруп олурарга,
Ийи тайга дег сарыг ыттар халчып орган.
Ийи сарыг шивишкиннер
Ийи сарыг ыттарын хоруп туруп берген, 
Кирип кээрге,
Буруул баштыг кара хаан, кадын олурган. 
Хаанны:
«Хаан, амыр!» — деп,
Кадынны:
«Кадын, амыр!» — дээрге,
Хаан-кадын мендиниң харыызын бергеш, өөрү олуртуп,
Олбук-кудузун салдырып,
Амданныг чаагай аъш-чемин салдырып: 
«Аал-чуртуң кайдал?
Аъдың, бодуң ат-шолаң кым боор?
Кайы углап, кандыг аян-чорук кылып •
Чор сен, оглум?»  — деп,
Чөөлең-чаагай айтырып-тыр эвеспе.
Эр олургаш:
«Чиге мурнуу чүкте
Элдиг-Кара хемни чурттаан,
Эңгиргей, Кыңгыргайны эжелей төрээн 
Боктуг-Кириштиң оглу Хан-Шилги аъттыг 
Хан-Чеңгей деп кижи мен.
«Чиге соңгу чүкте 
Хадылыг-Хемни чурттап турар, 
Казылганныг-Кара-Тайганы эжелей төрээн, 
Чашка-Хаан деп кижиге 
Аалчы ёзу-биле
Өң тала суй-белекти тут оглум»  — дээш, [ачам]
Ак чагаа бижээн чүве ийин» — дээш, 
Хойнундан ама саазын долдур бижээн чагаазын 
Ак аржыылындан чешкеш,
Ийи холдап барып тудуп-тур эвеспе.
Ак чагааны мөгейип кээп алгаш,
Омчуп көргеш:
«Байырлыг белек-тир, оглум» — дээш,
«Чорууң чогаан-дыр!» — дээрге,
Үне халааш,
Калбак кара таалыңындан 
Ак аадаңны алгаш, өгге келгеш,
Ак аадаңын часкаш,
Аът бажы дег алдынны хаанга туткаш,
Бөрү бажы дег мөңгүннү кадынга туткаш,
Үш кулаш айыжы кадактың кырынга 
Ак холдуг хан сактыг кара кишти 
Бурганыңга туткаш,
Олуруп-тур эвеспе.
Хаан сунган ак белекти 
Байырлап, хүлээп алгаш:
«Ак өгнү тип
Чаңгыс уруумну бээр мен.
Эки кудээм бооруң шын-дыр» — деп 
Олуруп-тур эвеспе.
Ам даарта ак өгнү тиккеш,
Алыр-бээрин ама саазынга бижээш,
Күдээзинге тутсуп-тур эвеспе.
Ак чагааны хүлээп алгаш,
Сеткил-сагыжы амырап олуруп-тур эвеспе. 
Шыяан!
Хаан-даа ак өгнү тиккеш,
Уруу-биле күдээзинге 
Амданныг чаагай чемни белеткээш,
Шайладып олуртуп каап-тыр эвеспе.
Бир хүн хаан хаа чоруткаш,
Күдээзин келдиртип-тир.
Катының кел дээн черинге 
Кылаштап чедип келирге,
Амданныг чаагай аъш-чемин салгаш,
Хүндүнүң хүндүзү-биле хүндүлеп,
Ямбының ямбызы-биле ямбылап олуруп-тур. 
Шайлап, чемненип олурда,
Хаан каты олургаш:
«Чиге барыын чүкте чурттап турар 
Сарындай-Сарыг хаан деп кижи-биле 
Эгиирде эл-чаа кылып келген улус бис.
Назы чедип кырый берген мен.
Ол хаан болза ам кижи ортузу хире,
Менден аныяк кижи чүве.
Адаан негеп келир өйү чедип келген,
Уткуп барып, базып берип көр, эки кудээм»  — 
Деп-тир эвеспе.
Хан-Чеңгей олургаш:
«Баарын барып-ла тур мен ийин, катым» — дээш, 
Ол хаанның арга-хоргазын,
Күш-шыдалга,
Келир оруун айтырып олурган 
Хан-Чеңгей-дир эвеспе.
Хаан оргаш:
«Ол хаанның арга-хоргазы болза,
Дээрден бир кээп боор, 
Чер алдындан кээп боор.
Дээрден келирге,
Сени билип алза,
Чаңнык дүжүрер эвеспе 
Черден келирге,
Сени билир болза,
Хеп-хенертен халап үер үндүрер эвеспе.
Оон ыңай арга-хорга чок,
Боду көңгүс күштүг мөге кижи чуве».
«Ындыг-дыр» — дээш,
Хан-Чеңгей үнүп чоруткаш, өөнге келирге,
Кадайы айтырып-тыр.
Хан-Чеңгей олургаш,
Хаанның чугаазын бирден бирээ чок 
Төөгүлеп берип-тир.
Кадайы оргаш:
«Мээң адамның назы шагда чадап каан дайзынын 
Аныяк кижи канчап базар кижи боор сен?» — дээш, 
Ынатпайн, ыглап-сыктап,
Ынатпайн олуруп-тур.
«Барбышаан баар,
Чорбушаан чоруур кижи мен» — дээш, 
Хан-Шилгизин эзертенип мунгаш,
Катының айбызынче 
Хап каап-тыр эвеспе,
Тос чылдык черни 
 Тос ай кылдыр чоруп олурда,
Карак четпес чиргилчинниг
Сарыг ховунуң бажындан
Тевене дег кызыл доозун
Дээринге шаштыккан чоруп олуруп-тур.
Дүже халааш,
Тос чүстүг кара дуранын ушта соп алгаш,
Аяң болган ак аржыылын ушта тыртып алгаш,
Ары Хирээти болган ала караан 
Аштай чода туткулап алгаш,
Дураннап көрүп олурарга,
Тайга дег сарыг аъттыг,
Көгей дег сарыг эр
Чүзүн-баазын чыраа саяа-биле бастырып 
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
Уткуй каккаш, ужуражып кээрге,
Көгей дег сарыг эр тургаш:
«Аалыц-чуртуң кайдал? 
Аъдың, бодуң кымыл?
Кайы углап-шиглеп бар чор сен?
Кандыг аян-чорук кылып 
Бар чыдар чүве сен?» — деп,
Көскени аарак айтырьш-тыр эвеспе.
Хаан-Чеңгей тургаш:
«Чиге буруңгу чүкте 
Элдиг-Кара хемни чурттаан,
Эңгиргей-Кыңгыргай тайганы эжелей төрээн, 
Аяң-Кула аъттыг Боктуг-Кириштиң оглу,
Хан-Шилги аъттыг 
Хан-Чеңгей деп кижи мен.
Чашка-Хаан катымның
Эгиир шагда амыр-мендизин айтыржып чадаан,
өжээти болган өңү Сарыг-Хемни чурттаан,
Сарыг-Тайганы эжелей төрээн,
Тайга-Сарыг аъттыг
Сарыг-Хаан деп кижи бар деп дыңнааш,
Хорам чүве болза, өң-тала-даа болза кандыгыл,
Хоранныг чүве болза,
Хоран-хордан-даа үндүрүшсе кандыгыл? — дээш, 
Ынаар бар чыдар кижи мен.
Сээң аал-чуртуң кайдал?
Аъдың, бодуң ады кымыл?
Кайы углап-шиглеп,
Кандыг аян-чорук кылып
Бар чыдар чүве сен?» — деп-тир эвеспе.
Сарыг эр тургаш:
«Чиге барыын чүкте
Сарыг-Хемни чурттаан,
Сарыг-Тайганы эжелей төрээн,
Тайга-Сарыг аъттыг,
Сарыг-Хаан деп кижи 
Мен-дир мен.
Чиге чөөн чүкте
Хадылыг-Хем чурттуг,
Казылганныг Кара-Тайганы эжелей төрээн, 
Каң-Кара аъттыг Чашка-Хаан деп кижиде 
Адаан негеп бар чыдар кижи мен 
Ийи чүктүң экер эрес эрлери 
Таваржып-ла келген-дир бис.
Кандыг адаан-мөөрей кылыр бис?" —
Деп-тир эвеспе.
Хан-Чеңгей тургаш:
«Кандыгны-даа шилип алырыңны 
Бодуң бил!» — дээрге,
Сарыг-Хаан тургаш:
«Ам эртен дал дүыпте,
Дөө турган Болчайтылыг бора тейниң бажынга 
Бир көржүр бис» — дээрге,
"Андыг-дыр" — дээш,
Болчайтылыг бора тейже хап үне бергеш,
Тос чүстүг кара дуранының 
Эң ортузунда эртинелиг караан ап алгаш, 
Аъдын кош арга баарынга 
Киженней соп кааш,
Дуранының эртинелиг караан 
Бөргүнүң дошказынга 
Хей илби-биле баглап алгаш,
Күдүк баскаш, олуруп ап-тыр.
Даартазында дал дүыпте 
Кезек кара булут диргелип келген соонда, 
"Деп", "деп” кылдыр 
Долу чаашкын дүжүрүп кээр орта,
Кызаш-дарс дээш,
Бөргүнүң дошказында шилинче
"Дойт" кылдыр дүшкеш,
Кош аргаже хоогайнып үне берип-тир.
База кызаш-дарс дээш,
Бөргүнүң дошказынга дүшкеш,
Болчайтылыг бора тейниң бир чартыындыва 
Сыыгайнып бады барып-тыр.
Адак сөөлүнде кызаш дээр орта,
Карак чивеш дээр аразында
Кара ховудуве караш дээр орта,
Болчайтылыг бора тейни 
Далганнай дүжүп каап-тыр эвеспе. 
үш аткан окту  
Хан-Чеңгей чыып алгаш,
Хан-Шилгизин мунупкаш,
Сарыг ховуга хап келгеш:
«Сарыг-Хаан кайда сен?» — деп,
Кыпсынчыг кышкызын кускуннап,
Алгырбас алгызын алгырьштарга,
Чер, дээр сиртигейнип 
Чамбы-дип чаяңайнып туруп-тур.
Сарыг-Хаан сарыг ховудан 
Салгынгылаштыр чаяңайнып,
Хаткылаштыр халайгайнып хап олуруп-тур.
«Мындыг чүве-биле адаан кылыр 
Элдептиг кижи-дир сен, эжим!» — дээш,
«Бо чээргениң херектиг чүве бе,
Херек чок чүве бе?» — дээш,
Час октарын октап берип 
Турган эр иргин.
Сарыг-Хаан тургаш:
«Ам даарта даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Дөө чыткан сарыг алаакка көржүр бис» — дээш,
Аъдын ээй тырткаш,
Хап чоруй барып-тыр 
Кужур Хан-Чеңгей дээрзи Хан-Шилги аъдының
үш дакпыр кудургазын,
үш дакпыр хөндүргезин дыңзыткылааш,
Он алды коннун санап туруп дыңзыткаш,
«Кайыын чүзү келир эвес» — дээш,
Аъттангаш, белеткенип турда,
Сарыг-Хаан даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар хире чорда,
Казан кара хөлдү
Чаңгыс пак кылдыр пактап алгаш,
Сарыг алаактың бажын куду
Теп бадырып-тыр эвеспе.
Карак чивеш аразында 
Бош дагның белиндиве 
Борбаш кылдыр халыдып барып 
Дүжүп-тур эвеспе.
Эрниң турган сарыг алаагының ыяш-дажын 
Yep-суг аңдара сый шаап алгаш,
Бады барып-тур оо!
Хан-Чеңгей ажынмас боду ажынып,
Хорадавас боду хорадап келгеш,
Дыка-дыка кышкыргылаарга,
Туруг-дажы турлуп чаштап,
Аяар-аяар кышкыргылаарга,
Арга-дажы углуп чаштап
Туруп-тур эвеспе.
Сарыг-Хаан сарыг ховузунуң бажындан куду хап келгеш, 
Улуг-улуг кышкыргылап, 
Дарый-дарый алгыргылап,
Даг дижин чара дайнап, дүкпүргүлеп:
«Ам эртен иевистиң төрүп берген
Ийи кызыл чудуруувус-биле көржүр бис» — деп 
Көскенип туруп-тур.
Ийи эр күш-шыдалы-биле көржүр болгаш, 
Сарыг ховунуң ийи чартыынче 
Тарай халдып чоруй барып-тыр эвеспе. 
Хан-Чеңгей Хан-Шилги аъдын 
Демир кижен-биле киженнээш,
Эзер көвүнчүүнүң алдында 
Адазының шодак-шуудаан 
Ине бажы сыңар хос чок кылдыр,
Алдыыртан өөрү, үстүүртен куду 
Ыгый-дыгый тырттынып,
Дагдынып, шүгдүнүп турган эр-дир эвеспе.
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда:
«Хан-Чеңгей, кайда, чүде бардың?» — дээн 
Сарыг-Хаан кара черин сиртиледи,
Көктүг черни хөлбеңнеди 
Девип чоруп олуруп-тур эвеспе.
Хан-Чеңгей удур девип чеде бергеш,
Хөлчүк болган ала карактарын 
Хөлүңнеди көргүлеп,
Бугалаштыр хыйыртажып туруп-туруп, 
Хая-даштың хаккылашканы-даа ышкаш,
"Кап-шак" сегиржип ап-тыр эвеспе.
үш айның тозан хонукта 
Бөөлдежип, тырыкылажып келгеш,
Хан-Чеңгей бир эптиг тудужунга кирип келирге, 
Сарыг-Хаанның ийи колдук алдындан часкааш,  
Каптагайны хайындыр,
Делегейни дээскиндир
Бөөлдеп-бөөлдеп,
Иеден төрээле, чүве каап кербээн
Эмдик чарынының бажынга чайлыг салгаш,
Кара баарын халаш кылдыр,
Карак одун кызаш кылдыр 
Дужуруп ап-тыр эвеспе.
Аптара дег ак чаагай хөрээнге 
Сандайланып олуруп алгаш,
Час баштыг чайыр соруулдуг даңзазынга 
Кызыл мешке таакпызын 
Хайыгайндыр кактап тыртып олурда,
Сарыг-Хаан чыткаш:
«Адавыстан адаан-даа чок,
Иевистен өжээн-даа чок-тур.
Аныяк кижи-дир сен,
Амы-тыным оочулап көр!» — деп, —
«Сээң чораан чериңге
Кандыг-даа адаан-өжээн негевес мен» — деп,
Амы-даңгыраан берип,
Аскы-сөзүн берип:
«Хан-Шилги аъдының дуюн чылгаайн,
Хан хожуула огуң бизин чылгаайн» — деп,
«Хаан дүжүлгемни-даа дүжүп берейн,
Алыр сагышгыг чүвеңни ап көр!» — деп
Ыглап-сыктап, ээрежип-чаннып чыдьш берип-тир. 
Хан-Чеңгей дээрзи Боданмасты бодап,
Сагынмасты сактып келгеш:
«Шынап-даа болза, мооң-биле мен
Адаан-мөөрей кылып чораан эвес мен,
Кижи айбызынга чораан кижи-ле болгай мен,
Мону өлүргеш,
Мооң үвүн мен алыр эвес мен» — деп сактып келгеш: 
«Андыг чүве болза,
Хаан дүжүлгеңни чеди хонгаш,
Чедирип бер!» — дээш,
Аъдының дуюн чылгаткаш,
Хан хожуулазының бажын чылгаткаш,
Салып-тыр эвеспе.
Сарыг-Хаан: 
"Хаан дүжүлгезин 
Чедирип бээр болгаш,
«Амы-тынныг үндүм» — деп амырап,
өөрүп хап чана берип-тир.
Хан-Шилги аъттыг Хан-Чеңгей дээрзи 
Катының аалынга хап чанып келгеш,
Чораан аян-чоруун хаан, кадынга 
Төөгүп, чугаалап берген.
Хаан каты оргаш, амырап, байырлап,
Эки күдээзинге эттиң ортузундан эт,
Малдың ортузундан мал, 
Ара-албатының ортузундан ара-албатыны 
үзүп берип туруп-тур эвеспе.
Ол-ла ынчап турда,
Сарыг-Хаан дүжүлгезин чедирип эккеп берип-тир. 
Чашка-Хаан
Ийи дүжүлгелиг хаан бооп олуруп-тур.
Хан-Шилги аъттыг Хан-Чеңгей дээрзи 
Катының берген эдин элейти чүдүргеш,
Малын халайты сүргеш,
Ара-албатызын шииледи эдерткеш,
Айның чаазында, хүннүң экизинде 
Чиге бурунгаар көжүп чоруп каап-тыр.
Чашка-Хаан эң эки дүжүметтерин болгаш хааларын 
«Уругларны чер ортузу чедир үдегер!» — дээш,
Чүс кижи чорудуп каап-тыр.
Ол-ла көжүп чоруткаш,
Та кажага, чежеге көжүп келген чүве,
Чер ортузу четкен дээш,
үдээн улузу-биле шайлап,
«Силер-даа менди-чаагай чана беригер,
Бис-даа менди-чаагай чеде бээр бис» — дээш,
үдээн улузун дедир чорудуп кааш,
Узун көжүн улаштыр,
Көжүп чоруп каап-тыр.
Айлык черге чоокшулап келгеш:
«Дүн болган черге хонуп,
Хүн боорга, көжүп чорааш,
Чеде бергер» — дээш,
Турган сыраны тура тырткаш,
Соңгу дергизинге баглап алгаш,
Хап чанып кээп-тир эвеспе.
Аалынга келгеш, ада-иезинге чораан чоруун
Бирден бирээ чокка 
Төөгүлеп чугаалаарга,
Адазы:
«Уругларым аалы
Эңгиргейниң аар ийинге чурттазын!» — дээш, 
Аян-Кулазын тудуп мунгаш,
Чүс кижини эдерткеш,
Оглу-биле аал хонар аянныг 
Дөлем дөстек черге 
өөнүң орнун оргулааш,
Адыр баштыг магананы кадааш,
Айыжы кадаан маганага баглааш,
өөнүң орнунга шашкаш,
Агар сандан ыяшты
Баглааш кылдыр кадаапс
«Аалды аянныг өглеп хондуруңар!» — дээш,
Улузун каггаш, хап чанып келгеш,
Аргактыгның аскыннан,
Кергектигниң херээннен,
Далай дег арагазын чыгдырып,
Таңды дег эъдин дүлдүрүп, быжыртып,
Белеткеп турда,
Көшкен улузу чедип келип-тир.
Ак өөн өглээш,
Малын мал чалаар черинге чалааш,
Арга-чонун чыггаш,
Алдан хонукта найыр эвес найырын кылып, 
Чыраң хонукта чыргал эвес чыргалын чыргап, 
Улуг найырын кылгаш,
Ийи аал бооп,
Малын ийи чарып,
Эдин ийи чарып алгаш,
Сараатай-Мөгениң чылгычызы чораан 
Чылгычы ашакты
Оглунуң малын башкарар кижи кылдыр кылгаш 
Ак өгнү тиккеш:
«Назының назылап,
Чыргалың чыргап олур" — дээш,
Олуртуп каап-тыр эвеспе оо!
Ийи адалышкының сүр-күчүзү 
Yстүкүнүң чаңныы-даа дыгынмас,
Алдыкының четкери-даа дыгынмас,
Доораның доктары-даа дыгынмас,
Хажыызындан хай-даа дыгынмас улус бооп,
Оюн оя, чигин чире 
Чурттап чоруй барып-тыр оо!
Ол-даа барды,
Мен-даа келдим.