Бүдүү билирге бурган дег,
Бүргеп чаарга дээр дег,
Эргил-Сендил кадынныг
Найгы-Майгы маадыр чоруп-тур.
Улааты-Мерген халыг,
Улаан-Сайын чеңгелиг,
Сес азыглыг Улуг-Шилги аъттыг,
Алды азыглыг Биче-Шилги аъттыг,
Ууттунмас улуг малдыг,
Ууттунмас улуг эттиг чүвең иргин.
Найгы-Майгы маадыр
Ай-хүннүң херелин базып тургаш кылган
Алдан ала өгнүӊ иштинде
Олуруп турар чүвең иргин.
Боду Богданың өө деп өгнүӊ иштинде
Күдээлеп хөлестеп чыдар чүвең иргин.
Ууттунмас улуг эдин,
Ууттунмас улуг малын
Улааты-Мерген хазы
Эттеп, малдап турар чүвең иргин.
Улааты-Мерген хазы
Бир хүн эдин эттеп,
Малын малдап чоруп турда,
Үш кулаш хаайлыг,
Үжен кулаш чакпалыг
Улуг кара кускун
Ууттунмас улуг малын үш дескингеш,
Найгы-Майгы маадырның аалынче
Ужуп чорупкан-дыр.
Найгы-Майгы маадырның
Аалын база үш дескингеш,
Улуг кара кускун
Чиге соңгу чүкче ужуп чоруй барган.
Эргил-Сендил кадын
Чем ижер алдын ширээзиниң кырында
Үш чылдың үүрүн үзе көрүп олурар
Хопчу-каразын ажып-делгеп
Олурган чувең иргин.
Ол ажып-делгеп олурарга,
Чиге соңгу чүктү эжелеп төрээн,
Тайга сын дег чолдак кара аъттыг,
Ханныг-Каралыг Хан-Күчү маадыр
Найгы-Майгы маадырның
Үстүг кара чүлгүүжү,
Хөөлүг кара туткуужундан өрү алгап-курлап,
Азыраан малын олчалап
Алыр дээш чоруп олурар болган-дыр.
Эргил-Сендил кадын
Чиң шайын хайындыргаш,
Чигир-боовазын делгээш,
Найгы-Майгы маадырны кел диртип,
Ийи хаа ыдыпкан чүвең иргин.
Найгы-Майгы маадыр чедип келирге:
— Чаа, Найгы-Майгы маадыр,
Чиге соңгу чүктү эжелей төрээн
Ханныг каралыг Хан-Күчү маадыр
Сээң үстүг кара чүлгүүжүңден,
Хөөлүг кара туткуужуӊдан өрү алзы,
Ал-бодуңну, алган куруяаңны
Эжелеп алыр дээш, чоруп орар-дыр.
Сен хөөкүйнүң ооӊ-биле деңнежир
Чүвең кайда боор,
Алдан шарының кежин
Аргыштыр-шоргаштыр көктеп бүдүрген төрепчилиг-дир,
Алдан кудургалыг, алдан колуннуг,
Арт болган алдын каңгай эзерлиг-дир,
Хову болган чонактыг-дыр,
Хунан шарының кежин
Хувалчыннап туруп өрээн,
Дөртен шарының кежин
Дөрбелчиннеп туруп өрээн,
Чыжыр алдын-биле шывый тудуп тургаш,
Ак коргулчун-биле чаай тудуп тургаш өрээн,
Алдын допуржак кымчылыг-дыр.
Алдын допуржак кымчызын
Yш кулаш хаайлыг,
Үжен кулаш чакпалыг,
Кара кускун кылдыр хуулдургаш,
Бээр салып чорудупканы ол-дур — деп,
Эргил-Сендил кадын чугаалап олурган чүвең иргин.
— Ол хөөкүй-биле деңнежирде
Чеже мерге деп — дээш,
Өл арганы өрү сөп,
Кургаг арганы куду сөп тургаш,
Хөй хөмүр өжүрүп турган чүвең иргин.
Yш ойнуң белдиринге,
Үш хөрүктү белдирлештир кадап
Ап турган иргин.
Найгы-Майгы маадыр
Үш хонукта узанып кээп-тир.
Алдан колуннуг, алдан кудургалыг,
Арт болган алдын каңгай эзерлиг,
Алдан шарыныӊ кежин
Аргыштыр-шоргаштыр көктеп тургаш,
Төрепчизин кылып ап туруп-тур.
Хову болган чонаан база кылып ап-тыр
Агарлыгның ыргайын хойнуң сарыг өдээнге
Үш чылын куруктур хөөп тургаш кадырган
Огун Хүлерти-Сынның мээлии-биле
Сырыг дестеп тургаш,
Хараганныг кара тайганы
Каӊгып-ойнап турар
Кажыр-кара дастыӊ
Эң башкы суук кара чүү-биле чүглеп тургаш,
Чыдыг кара хөлге чурттап турган
Хап-балык деп чүвениң
Үш чылда доңгаадып-хайындырып келген
Кежинден кылган карак челимнээр
Сарыг челим-биле хырбалап тургаш,
Карыш бистиг казыдак огун
Чазап ап турган.
Тос кара пашты сырыладып тургаш,
Эжик энни дег чедегер кара ок
Демирин соп дөгерип алган.
Үш хонукта уйгу-чыдын чокка
Узанып-чазанып тургаш,
Эр кижиниӊ эдилээр эт-херекселин
Бүрүнү-биле күүсеп дөгерип алгаш,
Найгы-Майгы маадыр
Эргил-Сендил кадынның өөнге кирип кээп,
Чиң шайын ижип, чигир-боовазын чип
Олурган чүвең иргин.
—Улуг чурттуң күрүзүнге
Чаа-чакпан кирип келзе, багай болур,
Уткуп алчып барып көр — деп,
Эргил-Сендил кадын чугаалап олурган иргин.
Улуг хазы Улааты-Мерген чедип келген.
—Улуг чурттуң күрүзүнге
Чаа-чакпан кирип келзе,
Багай болур, акым,
Мен уткуп-алчып көрейн,
Алды азыглыг биче шилги аъдымны
Тудуп эккеп берип көр, акым — деп,
Найгы-Майгы маадыр чугаалап олурган.
Хазы чоруп каап-тыр.
Алды азыглыг биче шилги аътты
Тудуп алгаш, чедирип кээп-тир.
Аъжын-чемин ишкеш,
Торгун чемзээн азынгаш,
Найгы-Майгы маадыр аъттанып туруп-тур.
—Сен хөөкүйнүң меӊээ-даа чагыыр
Чагыыӊ чүү боор,
Мен хөөкүйнүң сеңээ-даа чагыыр
Чагыым чүү боор.
Сээң-даа херээң менде-ле ыйнаан,
Мээң-даа херээм сенде-ле ыйнаан.
Кижи кижиден каралыг,
Киш киштен каралыг эвес бе?
Кичээнип, болгаанып чоруур сен—деп
Чагыг-сөзүн сөглээш,
Иштинден кедер сезен буур кежи
Сериин чаагай шодаан,
Даштындан кедер тозан буур кежи
Дошпулуур чаагай шодаан
Эргил-Сендил кадын ап берип туруп-тур.
Чаа, Найгы-Майгы маадыр
Хайзы-даа баспайн,
Хая-даа көрбейн,
Чиге соңгу чүкче хапкан-дыр.
Найгы-Майгы маадыр
Бодунуң сая-түмен чылгызын
Аралады хап олурарга,
Ак кажыктыг калчан сарыг аът
Саӊ удур көруп алган,
Эзеп удуп турар бооп-тур.
—Мени мунзун дээн аът-тыр!—дээш,
Аъдын салыпкаш,
Ол аътты тудуп-мунуп алгаш, хап чорупкан.
Хову черге челерге,
Колдук дөзүнге тулдур челер,
Даглыг-даштыг черге челерге,
Өжүн-кыры чүзүнге чедир челер
Аът болуп-тур.
Найгы-Майгы маадыр хап олурарга,
Соонда доозуну кызыл туман бооп,
Мурнунда доозуну даш-долу бооп
Чоруп олурар болган.
Yш кулаш хаайлыг,
Үжен кулаш чакпалыг
Кара кускун бо кел чыдып-тыр.
Найгы-Майгы маадыр дозудур белеткенип,
Кезенип чорааш,
Чоон моюндан кезе адып бадырыпкан-дыр.
Алдан дүүшкүннүг алдын допуржак кымчы бооп.
Дүжүп баткаш, Найгы-Майгы маадырның
Дошкун кара чазының сагындан
Үзе дүшкен иргин.
—Чыда өлүр чылан болдум — дээш,
Бустаан буга, бургураан теве дег,
Найгы-Майгы маадыр ыглап олуруп-тур.
—Эр кижиниң муңгараар чүвези
Чаңгыс чаның кирижи боор бе?
Шымдай-дектей аъттан!—деп,
Калчан сарыг аъды чугаалаан.
Найгы-Майгы маадыр аъттангаш,
Эзим кыдыы оъттуг, суглуг черге
Дүжүрнүп алган чыдырда:
—Чаңны мээң сиртимге өйлей салгаш,
Дөрт илигге өйлеп,
Мээң кежимден диле соккаш,
Чаңны кирижеп ал!— деп,
Калчан сарыг аъды чугаалаан иргин.
Чаны аъдының ооргазынга деңней салырга,
Соңгу талазы кудурук дөзүнге,
Башкы талазы кулак дөзүнде турган.
Дөрт илигни хемчээп алгаш,
Сывыра соп алган черинге
Эжегелиг эм-шагаан, дом-шагаан оъдун салгаш,
Аъдын так кылдыр кастааш,
Дага кылдыр соодуп каап-тыр.
Аъдының кежиниң дүгүн
Эзеңги үдүнге сывыра соккаш,
Ийи шетке баглааш,
Yш хонукта кадырып херип туруп-тур.
—Ары-чааӊ чоокшулап келди, Найгы-Майгы,
Чаңны кирижеп, шенеп тыртып көр — деп,
Эки аъды чугаалап туруп-тур.
Найгы-Майгы маадыр чазын кирижээш,
Шенеп-тыртып көөрге,
Биеэгизинден артык кыңгырткайнып
Турар болган иргин.
Торгун чемзээн азынгаш,
Эки аъдын мунгаш,
Найгы-Майгы маадыр аъттанып чорупкан.
Ол-ла чоруп, чоруп олургаш,
Чамбы-дипти эжелээш,
Чыдыг кара туманныг черге чедип келген.
-Кандыг оранның айы, хүнү чок,
Чыдыг кара туманныг болур чүвел?— деп
Эки аъдындан айтырган.
—Ханныг каралыг Хан-Күчү маадырның
Чолдак кара тыныжы
Чамбы-дипти бүзээлеп,
Ай, хүннү дуглап турары бо-дур — деп,
Эки аъды сөглеп туруп-тур.
Найгы-Майгы маадыр
Кастыындан хан дырылаан,
Караандан ириӊ дырылаан
Оол бооп алгаш,
Эки аъдын ооргазында
Чеди кертиктиг сарыг богба кылып алгаш,
Элең-тендиӊ чортуп олуруп-тур.
Чыдыг кара туман
Эрте хона берген соонда,
Ай, хүнү ойбаңайндыр хүннеп кээп-тир.
Хан-Күчү маадырның ийи карааның оду
Чула күжү дег хыпкан,
Кара киш кежи бөргүн
Хаваанда каапкан,
Ыяӊгылыг ырлап, хөөмейлеп
Чоруп орган-дыр.
Чаа, оолга ужуражып келгеш:
—Азарганчаан, азазаан кулугур!
Орук чайла, аът дуюу дээп кагбазын,
Кымчы бажы дээп кагбазын,
Орук чайла, оолак!—деп чугаалап-тыр.
—Ынчанмас чоор, авыгай,
Аът-даа халыын турар,
Назын-даа халыын турар,
Дең эжин кижи ынчап дора баспас чоор — деп,
Найгы-Майгы маадыр чугаалаан иргин.
—Адың, чолуӊ кымыл?
Аал-чурттуң кайдал,
Багай оолак?—деп,
Хан-Күчү маадыр айтырып-тыр.
—Чиге соңгу чүкте
Кажыр-Дошкун хаанның албатызы кижи мен.
Саарында таңма баспаан,
Кулаанда им салбаан
Чирик эӊгин чидиргеш,
Yш чылын чарладым.
Бодумнуң адым — Азак-Узак,
Аъдымның ады — Аскак-Сарыг.
Барыын башкы чүкте
Найгы-Майгы маадырның
Оран-чуртундан бээр чарлап чордум — деп,
Найгы-Майгы маадыр чугаалап-тыр.
— Найгы-Майгы маадырның эр боду,
Эр малы кайы хире кижи-дир?
Кадайы кайы хире чараш кижи-дир?—деп,
Хан-Күчү маадыр айтырып турган иргин.
—- Найгы-Майгы маадырның,
Эдин-малын чүү дээр боор!
Оът-сиген чедишпес чүве-ле чорду!
Эр бодунуӊ адышкан адыжы,
Тудушкан тудужу
Менден уштунмас чүве чорду,
Кадайын канчаар боор ону,
Дүне-даа хүндүс дег,
Хүндүс-даа дүне дег,
Ай, хүн херелдиг чүве чорду — деп,
Найгы-Майгы маадыр харыылап-тыр.
—Че, кастыындан хан дырылаан,
Караандан ириӊ дырылаан оол,
Шенеп-туржуп хүрежип көрээлем — деп,
Хан-Күчү маадыр чугаалап-тыр эвеспе.
—Шенээринге сээӊ шеңне урган
Хавың эвес мен,
Туржуурунга дус урган
Хавың эвес мен — дээш,
Найгы-Майгы маадыр боду бооп,
Хуула чаштай бергеш:
—Бо-ла-дыр мен!—деп-тир.
—Көстүп олурган ийи эр
Чепсек-биле четчип шыдаар эвес бис,
Болат-биле болчуп шыдаар эвес бис.
Чүнүң-биле адыш-чарыш,
Адаан-мөөрей кылып
Ойнаар бис?—деп,
Хан-Күчү маадыр чугаалап-тыр.
—Дөрт ада-иениң, кадырган-быжырган
Дөрт кызыл чудуруу-биле
Көржүп көрээли, эжим!— деп,
Найгы-Майгы маадыр чугаалап-тыр.
Ийи эр ийи аъдын так кылдыр кастап,
Дага кылдыр сооткаш,
Иштинден кедер сезен буур кежи
Сериин чаагай шодактарын
Ыгый-дыгый кеткеш,
Тозан буур кежи
Дошпулуур чаагай шодактарын
Даштындан ыгый-дыгый кеткеш,
Иелээ девип үнген-дирлер.
Бирээзи Өдегелдей сарыг ховуну
Өрү девип чоктаан,
Бирээзи Өдегелдей сарыг ховуну
Куду девип баткан чүвең иргин.
Ийи эр таваржып келгеш,
Хартыганың кашпагайы-биле,
Эзирниң шүүргези-биле
Хап-шап кылдыр сегиржип ап-тыр.
Бир айныӊ үжен хонукта
үзүк чокка тутчуп кээп-тирлер.
Ийи айның алдан хонукта
Амыржок силгижип кээп-тирлер.
Үш айныӊ тозан хонукта
Үргүлчүлеп турганнар иргин.
Найгы-Майгы маадырның колдуунуӊ дери
Хунан хой дег дозугайндыр дамдылап,
Кастыының дери
Хенче анай дег дазыгайндыр дамдылап,
Мага-эъдинден ханныг-ханныг
Бора көвүк уштунуп чаштап турган.
— Мага-эъдинден ханныг-ханныг
Бора көвүктер уштунуп чаштап турда,
Чүү хире турар сен?— деп,
Хан-Күчү маадыр айтырып турган-дыр.
—Дең эжимни алдымга базып,
Амыраар хүнүм үнүп,
Даӊым адып турары ол-дур ийин.
Сээӊ эъдиӊден дамырак кара суг
Шаагайнып бадып турар апарганда,
Кайы хире турар сен?— деп,
Найгы-Майгы маадыр айтырган-дыр.
—Деӊ эжимниӊ алдынга чыдып,
Амыраар хүнүм бадып тур, эжим,
Кара бажымны кара черге салзын — дээн.
Сөөгүмнүӊ кара дери үнүп турар —деп,
Хан-Күчү маадыр чугаалаан иргин.
Найгы-Майгы маадыр
Хан-Күчү маадырны бир көдүргеш,
Сүүр чан бажынга үндүр көдүрүп-түр,
Ийи көдүргеш, эмиг каразын ажыр көдүрүп-түр.
Үш көдүргеш, сүдер дөске чедир көдургеш,
Көгейни көӊгүрт кылдыр,
Каӊгайны каӊгырт кылдыр
Черге каап алып-тыр.
Найгы-Майгы маадыр
Хан-Күчү маадырның ортун белинден мунуп алгаш
—Ыяшчы эдерген ыт ышкаш кулугур,
Черге калыр чевээң үзүү чүл?
Чуртка калыр чурууӊ үзүү чүл?— деп
Айтырып олурган-дыр.
—Мээң хараган дег малым көргеш,
Эвээш-биче малыӊ ойга-чикке кагдың!
Мээӊ үш кадыным көргеш,
Эки-багың чуртка кагдыӊ!— деп,
Хан-Күчү маадыр чугаалап чыткан.
Найгы-Майгы маадыр
Хан-Күчү маадырны
Бир холу-биле тудуп чыткаш,
Бир буду-биле базып чыткаш,
Чеден күстүк тамыны каскаш,
Алдын кара кежегезин
Таваа-биле хоора тыртып алгаш,
Алдын, мөңгүн меӊгизезиниң
Иштинге суп алгаш,
Бодун чеден күстүк тамыже суккаш,
Болчайтылыг бора тей-биле
Аксын дуй базырып каап-тыр эвеспе.
—Чаа, эки аъдым, мооң эки-багы хамаанчок,
Бодумнуң Эргил-Сендил кадыным
Дүш-дүлгүүрлүг, тус өглүг-өргээлиг олурар болгай.
Бо кулугурнуң, эвээш-биче малы хамаанчок, бодумнун,
Одус түмен малым
Ой-чик санап чоруур болгай.
Мооң чаваа аъды кымга аът болурул,
Мооң чаргаш тону кымга ыжык-чаглак болурул?
Чанаалы, чоруулу, аъдым,
Чааны баскаш, өрттү өжүрген соонда
Ол ла ыйнаан — деп,
Найгы-Майгы маадыр аъдынга чугаалап-тыр.
—Ындыг деп чүве канчап бар боор?
Эки эжин өлүрерин өлүргеш,
Эдин-малын ойга-чикке каап,
Эдин-севин чуртка каар деп чүве
Канчап бар боор?
Эр кижиге эргекке ораажыр чүве
Олча болур чүве болбас бе?
Четкенней чедип барып көрээли! —деп,
Эки аъды чугаалап-тыр.
Аъдының сөзүн мүн-дүр — дээш,
Хан-Күчү маадырның
Кара каргый саадаан катай куржангаш,
Кара кашпыл саадаан катай хоюндуруктааш,
Чолдак-кара аътты мунгаш,
Калчан-Сарыг аъдын четкеш,
Чиге соңгу чүкче хап-ла каап-тыр эвеспе.
Бир айның үжен хонуунда
Үргүлчүлеп хап олурарга,
Бир он беш хонукта Калчан-Сарыг эрте челип,
Бир он беш хонукта Чолдак-Кара эрте челип
Олурар бооп-тур.
Бир айныӊ үжен хонуунда
Ийи аъттыӊ тын-маңын
үндүр салыш хап олурарга,
Бир он беш хонукта
Чолдак-Кара ушта халып,
Бир он беш хонукта
Калчан-Сарыг ушта халып,
Каап чоруп олурар бооп-тур.
Бир айныӊ үжен хонукта
Ийи аъттың сыр кара даалыы-биле чоруп келген
Бир он беш хонукта
Калчан-Сарыг ушта даалыктап,
Бир он беш хонукта
Чолдак-Кара ушта даалыктап олурар болган.
Yш айныӊ тозан хонуунда чоруп келирге,
Хан-Күчү маадырның оран-чуртунуң
Кыдыынга кирип келген.
Кара шынаада кара доозун үнүп турар болган
Калчан-Сарыг аътты ооргазында
Он кертиктиг богба кылгаш,
Чолдак-кара аътты ооргазында
Чеди кертиктиг кара чаваа кылгаш,
Боду кастыындан хан дырылаан,
Караандан ириң дырылаан,
Кидис хевенектиг оол бооп алгаш,
Элеӊнедип бар чыткан.
Кара шынаада доозун үнүп турган
Черге келгеш, көөрге,
Одус тумен чылгы болган.
Ол чылгының кыдыында
Дөрт хаалар эмдик аъттар өөредип турганнар.
Хааларныӊ чанынга баарга:
-— Азарганчыг азазаан кулугур!
Аът дуюу дээп,
Кымчы бажы дээп кагбазын,
Ыӊай бар, кулугур!—деп
Турган чүвең иргин.
—Ынчанмас чоор, хаалар,
Кым-даа кижи хаанның
Кадыр сүрүүн кадагалап чораан,
Аът-даа халыыны турар,
Назын-даа халыыны турар.
Дең эжин кижи ынчап
Дора баспас чоор — деп туруп-тур.
—Кижи сөзүн дыӊнавас тарийги боор!— дээш,.
Хаалар кымчы-биле хереп турганнар.
Найгы-Майгы маадыр дап берген түлүү-биле
Бир хааныӊ мойнун үзе,
Бир хааныӊ белин үзе
Кымчызы-биле ширбипкен-дир эвеспе.
Бир ийи хаа:
—Канчаарга-даа кара аайы-биле болуулу деп
Думчук ханы төгүлгүже тейлеп туруп-тур.
—Бир эвес мээң кара аайым-биле болур болзуңарза,
Ооргазы кертиктиг кара чавааны чедип чорааш,
Сорлуг сигенниң бажын оъткарып,
Шапкын кара сугнуң арнындан ижиртип,
Кадагалап бериңер,
Шак бо ча, саадакты база
Кадагалап бериңер! —дээш,
Дужаап берип турган иргин.
—Мындыг өктергей кайы хаанның
Кадыр сүрүүл— деп,
Найгы-Майгы маадыр айтырып-тыр.
—Бистиң Хан-Күчү маадырның
Кадыр сүрүү-дүр— деп, хаалар чугаалаан-дыр.
—Силерниң Хан-Күчү маадыр
Өргээзинде саадап олурар бе?
Черде моорлап чоруур бе? —деп,
Найгы-Майгы маадыр айтырып-тыр.
—Барыын-башкы чүкче
Улуг олча хайып чорупкан деп
Дыңнаан бис —деп, хаалар чугаалаан иргин.
Найгы-Майгы маадыр
Чиге соңгу чүгүнче чоруп каап-тыр.
Ол-ла чорааш, сая-түмен теве кадарган
Ашакка кээп-тир дээр.
Теве кадарган ашак-биле мендилежип,
Чугаалажып турган-дыр.
—Мындыг өктерээн кайы хаанның сүрүүл?- деп,
Найгы-Майгы маадыр айтырып-тыр.
—Бистиӊ Хан-Күчү маадырның
Кадыр сүрүү-дүр — деп, ашак чугаалаан-дыр.
—Силерниӊ Хан-Күчү маадыр өргээзинде бе, черде бе?— деп айтырып-тыр.
—Бистиӊ Хан-Күчү маадыр
Барыын-башкы чүкте
Найгы-Майгы маадырның
Пажының үстүг кара чүлгүүжү,
Ыштыг кара туткуужундан өрү алзы,
Ал бодун, алган куруяандан бээр олчалап,
Чоруткан чүве — деп харыылаан.
—Караандан ириң дырылаан,
Кастыындан хан дырылаан оолак,
Кайыын келген, кайнаар бар чыдарыӊ ол?- деп,
Ашак айтырып турган-дыр.
—Мен болза чиге соңгу чүктүң
Кажыр-Дошкун хаанның
Теве малчызы кижи мен,
Саарында таңма баспаан,
Кулаанда им баспаан,
Чирик эңгинни чеди чылда
Чарлап келдим — деп,
Найгы-Майгы маадыр чугаалаан.
—Сен ышкаш кижи
Кижи аразында кижи-даа таныыр бе?
Мал аразында мал-даа таныыр бе?— деп,
Ашак чугаалаан-дыр.
—Мал аразынга мал чоруурга,
Чүге танывас чүвел, ашак?— деп
Найгы-Майгы маадыр харыылаан.
—Мен сая-түмен теве кадарган кижи-дир мен.
Сарыг теве чидирген болзуңза,
Сарыг теве кайы муңнуг бе?
Кайызыи танып алыр сен?
Ак теве чидирген болзуңза,
Ак теве кайы муңнуг бе?
Кайызын таныыр сен?— деп турган.
—Кайыын ындыг боор ашак!
Кижиниң азыраан малы
Кулаанда имниг,
Саарында таӊмалыг болгай аан.
Кижиниң аразынга кижи чоруурга,
Чүге танывазыл?
Кижиниң кижизи дээрге
Чаагында сыргалыг,
Чарнында чавыгалыг болур
Чүве болгай аан, ашак.
Мен аштап-суксап чор мен,
Хаан сүрүү ооң-биле төнер эвес,
Торум теведен хайырлап көр— деп,
Найгы-Майгы маадыр чугаалап-тыр.
—Хаан-бегниң кадыр сүрүүнге
Сагыш семеп турар тарийги сен!—деп,
Ашак харыылаан.
—Шаг төреде магат бар эвес,
Саасканда чилиг бар эвес,
Хан-Күчү маадыр бег
Эки деп сактыр сен бе?
Найгы-Майгы маадыр бег
Эки деп сактыр сен бе, ашак?—деп айтырган
—Хан-Күчү маадыр бээмни кандыг дээр!
Найгы-Майгы маадырның
Бели беш кестирзин! — деп,
Ашак сөглеп турган иргин.
Найгы-Майгы маадыр cec-даа харыызын бербейн,
Аъдының, саарын кымчы баскаш,
Аксын суглук баскаш, хап чорупкан.
Эки аъттың эзининге,
Эки эрниң шынарынга
Ашактың. кадарып хавырган
Сая-түмен тевезиниң
Торум тевелери тоглап,
Тамчыктап чыда калган иргин.
Найгы-Майгы маадыр чоруп-ла олурган.
Сая -түмен инек кадарган
Ашакка кээп-тир.
Ашак-биле мендилежип,
Чугаалажып турган иргин.
— Аалың-чуртуң кайдал?
Адың-чолуң, кымыл, оглум? — деп,
Ашак айтырып турган-дыр.
—Аъдым ады — Аскак-Сарыг,
Бодум адым — Азак-Узак,
Теве чарлап чордум — деп чугаалааш,—
— Мындыг өктерээн кайызыныӊ сүрүүл?—деп
Айтырып турган.
—Бистиң Хан-Күчү маадыр деп
Бажы курттуг бегниң сүрүү-дүр — деп,
Ашак харыылап турган.
—Бегниң, бажы канчап
Курттуй берген чүвел, ашак?—деп,
Найгы-Майгы маадыр айтырган-дыр.
-— Үш кадын олчалаан,
Үш кодан мал олчалаан
Түрүмеккей кижи дээш,
Ханныг каралыг Хан-Күчү маадыр деп ат алган кижи-дир.
Ам дыңнап чоруурумга,
Барыын-башкы чүкте Найгы-Майгы маадырны
Олчалап алыр дээш барган деп дыңнадым.
Бистиӊ Хан-Күчү маадырның
Сагыжы дег ындыг амыр олчалаткаш,
Олурар чүве ийикпе,
Шагда магат чок,
Саасканда чилиг чок, оглум.
Та Найгы-Майгы маадырның
Оранынче чоруп чыдар чүве,
Та Хан-Күчү маадырның,
Оранынга чоруур чүве, оглум — деп
Ашак чугаалаан.
—Аштап, суксап чор мен, ашак,
Бегниң сүрүү ооң-биле төнер эвес,
Казыра, молдурга чүведен
Хайырлаар сен бе, ашак?— деп,
Найгы-Майгы маадыр чугаалаан.
—Думчуун-даа мен сыгар мен.
Дуюун-даа мен кадарар мен,
Ады-ла хаанныы боордан башка,
Мен билир мен — дээш,
Дошкун кара шары айтып берген иргин.
Шарыны өлүргеш, бүдүнге быжырып ап-тыр
Ашакка чаңгыс бүүрээн бергеш,
Чымчак сөөгүн сиңмирип,
Кадыг сөөгүн каккырып каап олурган-дыр.
Чаа, оглум, бистиң бегниң
Орду-шилинге баар болзуңза,
Эӊ мурнуку алдын-сарала өргээ бар.
Аңаа кирген херээ черле чок,
Сен хире кижини
Ыт-даа келди, быт-даа келди дивес
Кадын эвеспе — деп, ашак чагып олурган.
Найгы-Майгы маадыр тургаш:
— Харам кижиниң өө болза,
Харын харамдыгып кирер мен, ашак — деп чугаалаан
Ооң соонда ак тей дег ак өгде
Дуңгулак-Сагаан кадын бар.
Ол кадын эки-даа кижи дивес,
Бак-даа кижи дивес,
Суксун-суггаттыг,
Оюн-каткылыг олурар кадын чүве.
Эӊ артында ак өргээде
Чодураадан кара карактыг,
Чойгандан хөнү сынныг
Октаң-Карассын кадын бар.
Ол кадын эки-даа кижи дивес,
Бак-даа кижи дивес,
Суксун-суггаттыг,
Оюн-каткылыг кадын чүве.
Бегниң аалының бертии чарыында.
Хан-Күчү маадырның
Ханы-биле кады дүшкен,
Дези-биле деңге дүшкен
Калчаа далай бар.
Эки эрлик кижи кежер хыл көвүрүг бар.
Бак кижи кежер ыяш көвүрүг бар.
Бег хаан ызыгуурлуг улус кежер
Мөңгүн көвүрүг бар.
Мөңгүн көвүрүглеп кешкен кижи
Мөңгүн баглаашка аъдын баглаар.
Алдын көвүрүглеп кешкен кижи
Алдын-Сарала кадынның өөнге кирер
Алдын баглаашка аъдын баглаар ужурлуг –
Ашак чугаалап турган иргин.
Чаа-та, Найгы-Майгы маадыр
Чоруп-ла каап-тыр.
Калчаа далайга кээп-тир.
—Алдын көвүрүглеп кешпес дээрге,
Алдын-Сарала кадынның өргээзинге
Кирбезимни канчаар ирги мен?
Хыл көвүрүгден кешпес дээрге,
Эки эрлик адымны
Канчаар ирги мен, эки аъдым?—деп
Айтырып туруп-тур.
—Мээң аксымны азыг-диш чайынналыр чара шеливит,
Маң чыраа, суг чыраа-биле
Ийи көвүрүгнү дештилдир чыраалап
Кеже бээр мен —деп, аъды чугаалап-тыр.
Аъттың аксын азыг-дижин үндүр шелгеш
Саарын чара каккаш,
Ийи көвүрүгнү дештилдир
Чырааладып кеже берип-тир.
Кежип келирге, ырак эвесте
Хан-Күчү маадырныӊ оран-чурту,
Кода сүмези көступ келип-тир.
Сарыг торгу кежегелиг
Алдын-сарала өг турган.
Ол өгнүң эжиинде
Алдын очур баглааш турган.
Ынаар бар чорда,
Дөрт калдар ыт ээрип келген,
Дөртен кыс ыдын хоруп келип-тирлер.
Чаа, багай оол аъдын баглааш,
Алдын бозаганы арай деп
Yңгeп кире берип-тир.
Алдын-Сарала кадын
Тос буттуг ширээ кырында
Тос каът олбуктуң кырында,
Ай, хүн дег, чырыткыланып олурган чүвең, иргин
—Кадын, амыр!—деп,
Багай оол бараалгап турган иргин.
Кадынның, бажын дөртен кыс дырап,
Суйбап турган чүвең, иргин.
—Багай оолакка аъш-чемден бергеш,
Үндүрүӊер, шивишкиннер!— деп,
Кадын чугаалап орган иргин.
Шивишкиннер таар сарыг-суун
Ыт деспизинге куткаш,
Эккеп турганнар иргин.
Ыдының деспизин мырс кылдыр чара туткаш,
Оол бажын ажыр октап олурган дээр.
—Кижи кижи дээш,
Чем кудуп бээрге,
Идиш-сава бузуп олурар
Чоонган чүве сен!—дээш,
Кадын чажырткайндыр чаңнап олуруп-тур..
— Чогум кандаай кадын сен?
Доора карактыг, докпак баштыг
Ыт база азыраан сен бе?
Дүктүг калдар ыт база
Азыраан сен бе?
Чадап-түреп чорзумза-даа,
Таар сарыг-суу ыт деспизинге
Ижип көрбээн мен.
Аштаза адып чиир,
Суксаза узуп ижер
Узун холдуг эр деп бил — дээн чүвең иргин.
—Дөртен кыс туруӊар!
Дөрт мөчүзүн дөрт калдар ытка каап бергеш.
Дурт-сынын хой хоюткузу кылыңар!—деп,
Кадын чаӊчанып орган.
—Үнер эжииӊ ырак бе?
Кирер дөр ырак бе?—дээш,
Оол үнүп каан.
Оон ортузунда ак өгге барып-тыр.
Кирип келирге, Дунгулак-Сагаан кадын
Тос буттуг ширээде,
Тос каът олбук кырында олуруп-тур.
—Кадын, амыр!— деп, оол бараалгаан-дыр
Мендээ!—деп, кадын харыылап-тыр.
Кадынның чажын үжен кыс
Дырап-суйбап турган-дыр.
—Арны, бажы айга, хүнге аянчып калган,
Аъды, боду аян-чорукка суларап калган
Аңгыңарга шары кежи көгээрден
Шаажаӊның шара булазынга
Кудуп көрүӊер, уруглар — деп,
Кадын чугаалап олурган.
Найгы-Майгы маадыр
Хойтпакты ижерин ишкеш,
Шаажаңның, шара булазын уу-чаза ууштааш,
Эжикче чажып олуруп-тур.
—Кижи кижи дээш чем кудуп бээрге,
Идиш-сава бузуп олурар
Кандаай оолак сен?— деп,
Чаңчап олурган чүвең иргин.
—Үүлезин шыдаваан шаажаңны канчаар боор
Нүүр депшип шыдаваан уругну
Канчаар боор!—дээш,
Оол үне база берип-тир.
Найгы-Майгы маадыр
Эң соонда турган ак өгге барып-тыр.
Ак өгге кире бээрге,
Чодураадан кара карактыг,
Чойгандан кара сынныг,
Ортаӊ-Карассын даңгына
Тос буттуг ширээ кырында
Олуруп турган-дыр.
Ийи чажын он-он чээрби кыс
Дырап турган-дыр.
—Кадын, амыр!—деп бараалгаан иргин.
—Менди, адаш!—дээн,
Оол от адаанга кезек олуруп турган.
—Өгге келген кижи от адаа
Кезе көрбес чоор, чажым— деп турган,
Ортаакы ожук дөзүнче союп орган.
—Эки кижи деп, бак кижи деп кандыг боор!
Оон-даа өрү орза,
Кандыг боор, оол!—деп орган.
Даңгына тура халааш,
Бодунуӊ ижер кызыл шайын хайындырып,
Чес хоога кудуп салып турган.
Бодунуӊ чиир чаглыг эъдин дүлгеш,
Булазынга салып турган.
Оол чаглыг эътти чип,
Кызыл шайны ижип орган.
Yш эгерээнде төктүп көрбээн дери
Кадынның ол кара шайынга
Дамырак кара суг дег
Шаагайнып төктүп бадып турган.
Аштаан кырны аргажок тодуп,
Ханып алгаш, үнүп чорупкан.
Алдын баглаашта ооргазы он кертик
Сарыг богбазын чежип алгаш,
Агарлыг кара хемче киир чортуп каан.
Агарлыгның хеминден
Дөрт өл ыргай,
Дөрт кургаг ыргай кезип ап-тыр.
Оон дедир чоруткаш,
Алдын-Сарала кадынның
Алдын баглаажынга аъдын баглааш,
Алдын-Сарала кадынныӊ өөнче кирип-тир.
Оол кирип келгеш:
-— Бо өргээниң ээзиниң аттары
Кым деп кижи ирги?—деп айтырып орган.
—Мээң өөм ээзин сен ышкаш кижи
Айтырарының орнунга, амыгылап тейлээш,
Дөрде турган алдын-сарала ширээниң будундан
Айыс албас сен бе!— дээн.
—Чадап, түреп чорза-даа,
Мен тос буттуг ыяштан
Айыс четтирип кербээн мен — дээн.
-— Дөртен кыс туруңар,
Дөрт мөчүзүн дөрт калдар ытка каап бериңер!
Дурт-сынын хой хоюткузу кылыңар!
— үнерде эжик ырак бе, кадын,
Кирерде дөр ырак бе, кадын?—деп олурган оолдан,
—Дөртен кыс туруңар!—дээш,
Оолду одунуң кезээ-биле
Кадын улдап орган.
— Дөрт мөчүзүн дөрт калдар ытка
Каап бериңер!—дээн.
Дөртен кыс тургаш,
Оолдуң кыйыынче баскылажып каа дег,
Хой дег үнүп турган-дыр.
Кадын-даа көк дээрни хөлбеңейндир хөректеп,
Кара черни сиртигейндир хөректеп турган-дыр.
Оолдуң кырынче ыды халыыр чагдап турган.
Оол-даа чым сырт ажына чаштап келгеш,
Кадынның одун ажа халып барып дүшкеш,
Кадынның үш чажының белдиринден ап турган.
Кадынның сарыг торгу тонун
Оол чара-диле соп октап турган
Оол кадынны дөрден савааш,
Эжикке чедир өл черже,
Кургаг ыргай куурааже хап кээп-тир.
—Эриң кай барган, эшпи сен?
Аңын аңнай берген бе?
Аалын аалдай берген бе?
Ары-чаазын кыла берген бе?—деп,
Айтырып, хап турган.
—Эр кижини канчап билир боор!
Та аңын аңнай берген,
Та аалын аалдай берген,
Та ары-чаазын кыла берген — деп
Өчүк ышкынмас турган
Чүвең иргин дээр.
—Чээ, мугулай мал-биле
Мынчап тургаш, канчаар боор?
Изиг чылыг суксунун-даа ижер,
Изиг чылыг хойнунга-даа чыдар
Ужурлуг чүве ыйнаан!—дээш,
Дөрт даванындан бөле баглааш,
Алдын-сарала өгнүң дүндүүнге
Төөжеңней азып каан.
Оол үне кылаштай берип-тир дээр.
Найгы-Майгы маадыр
Боду бооп хуулуп алгаш,
Хан-Күчү маадырның кежегезин
Адыжының ортузунга салгаш,
Эжиктиң бажы-биле,
Эргинниң кыры-биле
Холун сунуп туруп-тур.
—Шыяан, Найгы-Майгы маадыр,
Эжиңни өлүрерин өлүргеш,
Эки куяан алырында,
Эттеп, хыйнап тургаш,
Алыр ужурлуг кижи сен бе?—деп,
Ыглап-сыктап, үн салып турган-дыр дээр,
Найгы - Майгы маадырның
Кара баары караш кыннып,
Ханныг өзү шимирт кыннып келгеш,
Кире чүгүрүп келгеш,
Кадынны дүжүрүп салып ап
Турган чүвең иргин.
Кадынның балыг-бышкызын
Эжегелиг эм шагаан,
Эжегелиг дом шагаан оъду-биле.
Эмнеп берип-тир.
Кадынның ээги тоонуундан
Оъттуң сывы ийи илиг,
Бир илиг үнүп кээрге,
Доңгурак-биле кезип октап турган.
Кадын-даа ам экирип турган.
Алдын домбаа чиӊ шайын хайындыргаш,
Алдын тавакка чаглыг эъдин дүлгеш,
Салып турган дээр.
Алдын-сарала өгнүң иштинге
Бир ак майгын,
Бир көк майгын,
Бир сарыг майгын
Үш майгынны өрээлдей каап турган.
Чаа, ак майгынның иштинге
Албан-чүдүл көрүп чыдар кылдыр хап турган.
Көк майгынның иштинге
Көдээлеп, хөлестеп чыдар кылдыр хап турган дээр.
Сарыг майгын иштинге
Сай-сүүзүн ижер кылдыр хап турган.
Көк майгын иштинге
Кадын биле маадыр хойгашкаш чыдып берген.
Айы-биле-даа туруп болбас,
Чылы-биле-даа туруп бербес,
Чыдып берген.
Чаа, бир дүне чыдарга,
Сыртык бажы тыгырткайнып,
Казапчазы хаккыгайнып туруп-тур.
—Чүү болду?— дээш, дыңнаалап көөрге,
Эки аъды сыртык бажын тыгырткайндыр хап,
Казапчаны хаккыгайндыр хап турган.
Шыяан.
—Найгы-Майгы маадыр, өлүг сен бе?—деп турган иргин.
—Одуг-даа чыдыр мен, эки аъдым!—деп турган иргин.
—Эки эжиң өлүртүп каар шаанда,
Чугаалап чыткаш өлген болгай.
«Мээң үш кадынымны көргеш,
Эки-багың чуртка каггаш өлдүӊ»—
Дигген болбас ийикпе,
«Мээң одус түмен малым көргеш,
Эвээш-биче малым ойга-чикке кагдыӊ»— деп
Чыткаш, өлүрткен болбас ийикпе.
Ол-даа канчаар эргектен эгече болган,
Кажык дегден хонача болган
Эргил-Сендил кадының уттундуруп
Каар чуве-дир бе?
Бистиӊ улуг чуртувус
Эзе-менди турар деп бе?
Күскү чуртувус көден сиген апарган,
Часкы чуртувус чашпан сиген апарган-дыр —
Деп чугаалап-тыр.
—Кайыын, чүүден дыңнадыӊ эки аъдым?—дээш,
Найгы-Майгы маадыр тура халып кээп-тир.
— Алдыы оранның, кара баштыг
Куртундан-даа дыңнаар-ла-дыр мен.
Алдыы оранның чаргаш чалгынныг
Часкызындан-даа дыңнаар-ла-дыр мен —деп,
Аъды ынча дээн-дир.
Найгы-Майгы маадыр эки аъдын
Үне халааш, тудуп ап турган-дыр.
—Чаа, ууттунмас улуг малыңарны бөлүңер,
Ууттунмас эдиңерни эмгелеңер,
Чанар чоруур кижи мен!—деп-тир.
Кадыннар-даа ууттунмас улуг малын эмгелеп,
Угдунмас улуг эдин эмгелеп барып-тыр.
Найгы-Майгы маадыр Хан-Күчү маадырның.
Хая дег эдин казырады чүдүрүп,
Хараган дег малын казырады бөлүп барып-тыр.
Пажының үстүг кара чүлгүүжүн-даа кагбайн,
Пажының хөөлүг кара туткуужун-даа кагбайн,
Арткан, калганын эки аъдының кулаа көзүлбес кылдыр
Артып, деңнеп алган-дыр оо дээр.
Ам-даа барыын-башкы чүктү көргеш,
Көжүп үнүп-түр.
Сая-түмен инек кадарган
Ашакка чеде берип-тир.
Ашакка баргаш,
Бак аъдын эки аът кылгаш,
Бак бодун эки кижи кылгаш,
Хан-Күчү маадырның күрүзүнүӊ иштин
Томайлап чагыртып турган-дыр.
Ол ашакты эдертип алгаш, көжүп каап-тыр.
Сая-түмен теве кадарган ашакка кээп-тир.
Ол ашактың белин беш черден кескеш,
Хей ооргазын беш черден ооргаш,
Төрээн тевениң чаргажын
Ашактың мойнунга хорагайлап, баглап алгаш,
Төрүвээн эңгин тевеге
Ашакты артып салып туру.
Чаа, ам барыын-башкы чүгүн
Көрүп алгаш, хап-тыр.
Та чеже, та кажа шакта чоруп келген.
Шаа, аал аразы хонук хире артып калган.
Аъдының кудуруунга хунан инек дег
Кара дашты даап алгаш:
—Хонук боор черин
Доора тыртып каар мен.
Чорук боор черин
Дадаазыннай шөе тыртып каар мен.
Ээн чуртту чүү-даа ээлеп чыдар чадавас.
Мен мурнай көрейн — деп-тир.
Мурнай чоруп каап-тыр.
Улуг чуртунга келирге,
Күскү чуртун көден сиген эжелексей берген,
Часкы чуртун чашпан сиген эжелей берген-дир
Улуг өөнүң орнун аштап-ширбип,
Ыглап-сыктап, Эргил-Сендил кадыннын
Барба салыр калбак ыяжының, кырынга
Бустаан буга дег,
Бургураан теве дег ыглап чыткан-дыр.
— Мээӊ-даа мынчап чыткан
Херээм чүү боорул аан!— дээш,
Тура халааш, иштин-даштын
Дилегзинип кылаштап чораан.
Аъттыг кижиниң курлаандан,
Чадаг кижиниң бажындан
Өндүр-чиндир саӊ дажынга кылаштап кээрге,
Саңныг дажын донгайты каап каан чыткан дээр.
Чурттап олурган улуг чуртунга
Сүзүү ырбажы ирги бе?
Алган эри мээ кара-бора сагынчы ирги бе?- дээш,.
Дашты ,ажып көөрге,
Саӊның дажыныӊ алдында
Алдын хойлуг даӊзы бижик чыткан-дыр.
Ол даӊзы бижикти ап алгаш,
Бажындан куду, адаандан өрү
Кыйгырып көрүп олуруп-тур.
Ол бижикти кыйгырып көөрге:
«Аъдыӊ, бодуӊ амыр-менди чорааш келзиӊзе,
Бистиң соовусче баар деп
Тениир-төөрээр херээң чок,
Аът быды быдып каар сен,
Ыт быды быдып каар сен.
Бисти Даг-Мөге, Хая-Мөге, Дыт-Мөге
Үш алышкы олчалап баады»—дээн иргин.
«Сес азыглыг Улуг-Шилги аъдыңны
Өөмнүң үстүү курун чешкеш,
Аалдың үстүү чарыында
Улуг арганың иштинде өртээн мен.
Алды азыглыг Биче-Шилги аъдыңны
Өгнүң алдыы курун чешкеш,
Аал артында кылын аргада өртээн мен.
Эдик-хевиң элеп-түреп кээр боор дээш,
Эдик-хепти даарааш,
Бора калчан иртти бүдүнге быжыргаш,
Дөртен кижи чиӊ таамай эзириир
Мөңгүн аастыг көгээржикте
Доң араганы тиккеш,
Чиң шайны хайындыргаш,
Оруннуң серизиниң алдында хөмген мен.
Эрээмек кыскыл бени өлүрткеш,
Хойнуң сарыг өдээниӊ ортузунда хөмдүрген мен.
Улааты-Мерген багай хаӊны
Аал эжиинде Болчайтылыг бора тейниң кырында
Өлүрген эвеспе»— дээн.
Оруннуң азар сегиниң алдын
Үжеп-чиндип көрген:
Кара торгу тон,
Кара киш кежи бөрт,
Эр кижиниң кедер идик-хеви бүрүн.
Чаа, чин шайны хайындыргаш,
Чес домбуда куткаш,
Чаглыг эътти дүлгеш,
Алдын тавакта салгаш,
Бора калчан иртти
Бүдүнге быжырып салып каан чыткан.
Ол аъш-чемни ишкеш, чээш,
Ол идик-хепти кедип турган.
Бодунуӊ кедип чораан идик-хеви
Элей самдарап келгеш,
Ол идик-хепти кедип,
Амырап турган-дыр.
Дөртен кижи чиӊ таамай эзириир
Мөңгүн аастыг көгээржикте араганы
Улаан серти кылдыр эзирип орган-дыр.
Ол ынчап орда, Алдын-Сарала кадын чедип келген-дир.
—Өлген, барган улузумнуң
Аъжы-чеми бо-дур.
Ижер сен бе, чиир сен бе, кадын?— деп орган-дыр.
— Ону чивейн чүнү чиирил?— дээш,
Кадын ижип, чип барган-дыр.
Соӊгу аалы чедип келген турган-дыр.
Өг хондурар черинге өөн хондүрүп,
Бажың-балгат кылыр черинге
Бажың-балгадын тургузуп туруп-тур.
Чаа, хойнуң сарыг өдээниң ортузун
Чазарлап кээп-тир.
Үш чылын төрүвээн эремик кыскыл бениң эъдин
Суп каан чыткан.
Ону уштуп алгаш,
Муң, кожуун бүгүдезинге
Үлештирип, хувааштырып чиртип турган-дыр.
Шаа, аал артынче кылын аргаже
Найгы-Майгы маадыр чүгүрүп-түр.
Сес азыглыг Улуг-Шилги аът болза
Ыяш-дашка ораашкан, өлүр четкен турган-дыр.
Ол аъдын адырып чедип алгаш, чанып кээп-тир.
Ол аътты:
«Бо чылгының баштыңы бооп оътта!» - дээш салып турган-дыр.
Аал эжиинде биче аргага
Чүгүрүп чеде берген.
Алды азыглыг Биче-Шилги аъды болза
Ыяш-дашта орааштынган,
Аштап өлүр чеде берген турган.
Ол аъдын оон адырып алган.
Үш аъдын хары угда:
«Бо чылгының, баштыңы бооп,
Оъттаңар!»—деп салып турган-дыр.
Бир айның үжен хонукта
Човаан боду дыштанып,
Човаан эъди дыштанып олуруп-тур.
Бир чааның хүнүнде
Аъдын тудуп ап туруп-тур.
Үш аъттың үш дынынга
Үш кадак баглап алгаш,
Эргинниң кыры-биле,
Эжиктиң бажы-биле
Үш аъттың дынын киир тыртып алгаш,
Улуг-Шилги аъдын:
—Чеже чорук шыдаар сен?— деп айтырып олурган.
—Бо өртемчей иштинге арар-турар черим чок,
Маңым озал багай мен.
Ак кажыктыг Калчан-Сарыг аъдын:
—Чеже чорук шыдаар сен?—деп айтырган.
—Мээң арар-турар черим чок,
Маңым озал багай мен — дээн.
Алды азыглыг Биче-Шилги аъдын айтырып-тыр:
-Маң мөрүнде мурнумдан чээренге четтирбес,.
Соомдан хатка четтирбес мен,
Бо турган бодум
Чорук мөрүнде тоолдап болгуже чоруп кээр,
Муӊган ээм довук-дорзук дег болгуже
Чоруп кээр мен.
Тепкен эзеңгиниң чилинчии чирлип дүшкүже,
Чоруп кээр мен — дээн.
Шаа, ийи аъдын салыпкаш,
Алды азыглыг биче шилги аъдын
Баглап ап олуруп-тур.
Хан-Шилги аъдын мунгаш,
Найгы-Майгы маадыр
Болчайтылыг бора тейже барып-тыр.
Өлген хазының чүс сес сөөгүн
Санап туруп чыып тып алган-дыр.
Алдын-Сарала кадын
Өлген кижини диргизер,
Өшкен отту кыпсыр кадын турган-дыр
Ол кадын чеди хонукта
Доолу-биле домнап,
Эми-биле эмнеп келгеш,
Улааты-Мерген хазын диргизип турган-дыр.
Бир караа көңгүс оран чок согур турган-дыр.
Найгы-Майгы маадыр оргаш,
Улуг-бичеден:
— Делегейинде көскү карактыг чүл?— деп
Айтырып орган-дыр.
- Чалбак арын деп кошкарның караа көскү деп
Дыңнаан бис — деп чугаалап туруп-тур.
Хан-Шилги аъдын мунгаштың,
Арзайтының таӊдызын Найгы-Майгы маадыр
Кырладып турган-дыр.
Улуг, биче кошкарлар
Тура халып маӊнажыыр-ла,
Чалбак арын сарыг кошкар
Черле көзүлбес салып турган-дыр.
Арзайтының таӊдызының, дөзүнге келирге,
Чалбак арын сарыг кошкар тура халааш,
Салып берип-тир — дээн.
Чалбак арын сарыг кошкар тура халааш,
Ыңай боорга, ийи мыйызыныӊ даажы
Хат хадаан дег хоогайнып
Чоруп турган-дыр.
Шаа, аъдының аксын кулак деске чедир тырткаш,
Балдырын кажык деске чедир чара каккаш,
Сүрүп үнүп турган-дыр.
Хан-Шилги аът кошкарны
Удаткан-дүдеткен чок,
Хыл балдырын кезе каап кээп-тир.
Кошкарның мыйызындан
Шалбадап ап турган-дыр.
Кошкарны чедип алгаш,
Чанып турган чүвең иргин.
Чалбак арын сарыг кошкарның
Карааның көгүнден
Көък турбайн туруп алгаш,
Кадынга бээрге, хазынга кадап турган-дыр.
Улааты-Мергенниӊ караа дег
Өттүр көрүп турар карак болуп-тур.
—Мен ол улустарывыстың соондан
Баар мен бе, барбас мен бе?—деп үш куруяктан
Айтырып туруп-тур.
—Бар, бар дигей бис.
өлүр, чидир барзын деп
Айбылаваңар дээй сен.
Барба дигей бис.
Калгалап, каӊмалап ор дээй сен,
Бодуң бил — дээн-дирлер.
—Чаа, мен олче чоруур-дур мен.
Ээн малыңарны эки малдап,
Ээн аалыңарны эки ээлеп туруңар!—деп-тир.
Найгы-Майгы маадыр
Аъжын-чемин ижип, чип алгаш,
Торгун чемзээн азынгаш,
Барыын башкы чүгүн көргеш,
Хап каап-тыр.
Та чеже, та кажа чоруп орган чүве.
Чамбы-дипти эжелээн
Чалар от тайга турган-дыр.
Ужу-бажындан ояр чер чок,
Кырындан артадыр чер чок болган.
Найгы-Майгы маадыр
Өрү сыгырып, куду сыгырып
Чортуп турган-дыр.
«Эр кижи муӊгараар чүве
Чалар от тайга боор бе?—деп,
Эки аъды мону чугаалап-тыр.
«Улуг чадыӊ салып көрем»— деп-тир.
Улуг чадын салырга,
Улуг хары чаггаш,
Улуг чуду дүшкеш,
Ыяштың адаккы будуундан кылдыр
Чаап турган-дыр.
«Бо чалар от тайгага муңгашталып,
Будулуп дедир чанарым ол-дур,
Хайыраан аъдымны,
Хайыраан арнымны!»— деп-тир.
Эки аъды тургаш:
— Бо хат, дүвү-биле кады
Ажа берзе, канчап баар чүвел?—деп турган.
Хат, дүвү-биле кады
Хадып дүвүлеп ажып туруп-тур.
Шаап, оон чоруп-ла орган чүвең иргин.
Чоруп-ла орарга, чамбы-дипти эжелээн
Калчаа далай чыткан.
Ол далайның адаандан, бажындан
Ояр-даа чер чок мындыг далай болган.
Найгы-Майгы маадыр көрүп турарга,
Ол далай хөөреп, хайынгаш,
Булутка четкеш, черге кээп дүжерге,
Чаштанчы сырындызы
Айлыктыг черде чүве
Агдына, дүгдүне быжып өлүр хоран,
Дүштүктүг черде чүве
Дүгдүне быжып өлүр хоран далай турган.
Найгы-Майгы маадыр
Өрү сыгырып, куду сыгырып
Чортуп турган чүвең иргин.
«Эр кижи муңгараар чүве
Карак чажы дег
Курттуг хөлчүк боор бе?»— деп,
Эки аъды мынчап чугаалап турган.
«Мени ийи айлык черже
Дедир чоруткаш,
Чарыш аъды дег
Чаза халыдып келем»— деп-тир.
Ийи айлыктыг черден барып
Халыдып турган чүвең иргин.
Хан-Шилги аъды ушкан куш дег,
Хадаан хат дег чоруп орган-дыр.
Хан-Шилги аъды хоран кара далайныӊ чоогунга келгеш,
Чүм арта халып турган.
Чортар дээрге аъдының буду аскап турган.
Көөрге, ажыргы талакы саскагайы
Ылбырай берген турган-дыр.
«Чамбы-дипти эжелээн
Калчаа далайны эртерде
Канчап дегбейн эртер?— дээш,
Саскагайым дээртим»— деп,
Хан-Шилги аът чугаалап-тыр.
Эжелиг эм шагаан оъду-биле
Эмнеп, домнап, экиртип ап-тыр.
Оон чоруп орарга,
Улуг сарыг тайга көстүп турган чүвең иргин.
—Ол тайганың кырынга
Буруп-бузуп хүнзээли!—деп,
Аъды чугаалап турган.
Сарыг тайганың кырынга үнүп келгеш, көөрге,
Ооң баарында сарыг далай чыткан-дыр.
Сарыг далайның кыдыында
Сарыг кудук чыткан-дыр.
Сарыг кудуктан
Улаан-Сайын чеңгези
Суглап чоруп турган-дыр.
Чаа, Найгы-Майгы маадыр
Хан-Шилги аъдын
Сарыг далайның аңгыр өдүрээ кылдыр салып кааш,
Боду сарыг кудуктуң аксынга
Тоткан хувалча бооп чыдып алган.
Чеңгези бир-ле суглап келир орта,
Кызыл билектен сегирип-ле ап-тыр эвеспе.
Чеңгези чуржузун көргеш,
Yш моорап, үш дирлип турган иргин.
Чаа, аңаа мендилежип, чугаалажып турган иргин.
— Ыт чуду чудаар,
Аът быды быдыыр черже
Канчап чедип келдиң?— деп,
Улаан-Сайын чугаалап-тыр.
— Силерниң изиңер истеп,
Суугар суглап келдим,
Силерни кайызы эжелей төрээн, чеңгей?— деп,
Найгы-Майгы маадыр айтырган.
— Хая-Мөге эжелей төрээн,
Ай-ой болгаш бир чаңгыс кээп турар —деп,
Чеңгези чугаалап-тыр.
— Демир дыңныыр чери бар кижи-дир бе?— деп,
Найгы-Майгы маадыр айтырган.
— Шулу хая кижи-дир.
Кара баарының аксында,
Ханныг кинниниң үстүнде,
Ширең паштың аксы дег, дүк бар.
Аңаа тевектелип чыдар кижи-дир.
Оон өскези шупту-ла хая кижи-дир — деп, чеңгези харыылаан
—Кижи коргар, хояр чүве чок
Ээн өг-дүр — дээш,
Улаан-Сайын ээн өөнге
Чуржузун эдертип келген.
Сарыг шайын хайындыргаш, ижиртип,
Чаглыг эъдин дүлгеш, чиртип олурган иргин.
Найгы-Майгы маадыр
Човаг боду дыштанып ап,
Хан Шилги аъдын
Куу аьт мыяа кылдыр хуулдуруп кааш,
Туруп турган иргин.
Улаан-Сайын чеңгезиниң аалының, чиге мурнунда
Кара тайга хаткылаштыр каагайнып,
Дээргилештир диӊмирээн соонда,
Кара тайга шимчезе-шимчезе,
Ээр таңды дег кижи туруп
Кылаштап оруп-тур.
Найгы-Майгы маадыр орун алдынга
Чеден күстүк тамы казып,
Алдыыртан өрү ча тыртып кээр кылдыр
Белеткеп ап-тыр.
Найгы-Майгы маадыр орун сегизиниң алдынга чыдып ап-тыр
Хая-Мөге даштыгаа келгеш:
- Ээ, чыдыын!—дээш, ойта дүжүп туруп-тур.
- Хопчу-карамны бээр ап бер, кадай — деп туруп-тур.
Улаан-Сайын хопчу-караны
Чавааның аразы-биле үш өттүргеш,
Бозаганың алдындан үш өттүргеш,
Эжиктиң дедир чарыындан
Тутсуп берип турган.
Хая-Мөге хопчу-каразын ашкаш:
Орун алдында-даа дээн ышкаш,
Көгээр алдында-даа дээн ышкаш,
Найгы-Майгы маадыр дээн ышкаш — деп
Ажып көрүп туруп-тур.
Мени алган олчаан
Өг орну солаан эвес сен,
Ирип, чыдып калды ыйнаан — деп,
Улаан-Сайын кадын чугаалап турган-дыр.
Чаа, Хая-Мөге өөнге кирип кээп,
Аштанып-чемненип олуруп-тур.
Орай кежээ апарганда,
Удуп чыдып ап-тыр.
«Удудум, удудум»—деп
Быргырткайндыр хаарыктап чыдар болган.
Ооң оозу окта меге бооп-тур.
«Уйгум ханды, уйгум ханды»—деп
Чугаалап чыдары — өлүр удуй бергени ол бооп-тур.
Найгы-Майгы маадыр алдыыртан өрү
Көс баш тыртып чыткаш,
Салып-тыр эвеспе.
Хая-Мөге өгнү шөе халып үнүп-тур.
Чаңгыс дүннүң иштинде
Чамбы-дипти үш эргилдир маңнап-тыр.
Найгы-Майгы маадыр үш эдээн бөле азынгаш,
Ийи чеңин төжүнге ораагаш,
Белеткенип алгаш, манап турган иргин.
Хая-Мөге эжиктиң дедир талазынга келгеш:
— Өгде-даа болзуңза, бодуң-биле бодара,
Даштын-даа болзуңза, бодуң-биле бодара, эжим —
Деп турган-дыр.
— Өгде-ле тур мен — деп,
Найгы-Майгы маадыр чугаалап-тыр.
— Мээң чаглап үнген эъдимге чаңчырылбас
Чүнүң демирил?— деп,
Хая-Мөге айтырган.
—Тос кара паштың демирин
Сырыладып тургаш кылган,
Эжик эрни дег, чедегер кара
Ок-демир деп чүве ол боор!—дээн.
— Чаңгыс дүнде чамбы-дипти
Yш эргип келдим.
Мээң бо чалынымга, сырынымга сыйылбас,
Уштунмас кандыг черниң ыргайы боор?—деп
Айтырып турган.
— Агарлыгның ыргайын
Хойнуң сарыг өдээниң ортузунга
Хөөп тургаш, үш чылын куруктуруп кадыргаш,
Хараганныг кара тайганы каңгып ойнап турар
Кажыр кара тастыӊ
Эн, башка суук кара деп чүвези ол боор.
— Мээң изиг ханымга ылбыравас, чылбыравас.
Чүнүң-биле челим хайындырган сен?—деп айтырып-тыр.
— Чыдыг кара хөл деп черни чурттап турар
Хап балыктың кежин
Үш чылын дуңгаадып хайындырып
Карак челимнээр сарыг челим деп чүве ол боор — дээн.
— Мээӊ чарт сөөгүмге
Чарылбайн, бузулбайн баар
Чүнүң-биле сыраг дөстээн сен?
— Хүлерти-Сыын деп чүвениң мээли ол боор.
— Чөп-түр —дээш, доңгая дүшкен-дир.
Өг эжиинден чайлады сөөрткеш,
Огун уштуп алган-дыр.
— Чаа, мээң Эргил-Сендил кадынымны
Кайызы эжелей төрээн ирги, чеңгей?
— Даг-Мөге деп кижи
Эжелей төрээн деп дыңнаан мен.
Бо черге келге-ле көжүп көрбээн бис — деп
Чугаалаан-дыр.
Куу аъттың мыяа кылдыр
Хуулдуруп каан эки аъды
Хан-Шилгини ап мунгаш,
Торгун чемзээн куржангаш хап каап-тыр.
Барыын башкы чүктү көргеш,
Чоруп-ла орган.
Кызыл тайга көстүп чыдып-тыр.
Кызыл тайганың кырынга үнгеш:
— Маңаа бузуп хүнзезивиссе,
Маңаа бир чүве көөр бис — деп,
Аъды мону сөглээн-дир.
Кызыл тайганың кырынга үнүп кээп-тирлер.
Кызыл тайганың баарында
Кызыл далай чыдып-тыр.
Кызыл далайның кыдыында
Кызыл кудук чыдып-тыр.
Эргил-Сендил кадынның
Кызыл торгу тону самдарай берген чоруп турган.
Кызыл тону самдарай-даа берген болза,
Эргил-Сендил кадынның
Чараш чаагайы ай, хүннүӊ
Соңгарын базып чоруп турган.
Кызыл-Шилги аъдын Найгы-Майгы маадыр
Кызыл шерги кылдыр салып кааш,
Боду кызыл кудуктуң аксынга
Тоткан хувалча саргы бооп алгаш, чыдып алган.
Эргил-Сендил кадын кээп-тир.
Найгы-Майгы маадыр
Кызыл билектен сегирип алган,
Yш өлүп, үш дирлип туруп-тур,
Найгы-Майгы маадырны көргеш:
— Шымда-детке, Найгы-Майгы маадыр,
Алдын допуржак кымчыӊ эккел — деп-тир.
Эргил-Сендил кадын аразынга туткаш,
Чолукшуп турган-дыр.
Чаа, чугаалажып турганнар-дыр.
— Чаа, сени кайызы эжелей төрээнил,
Сендил кадыным?—деп турган-дыр.
— Мени Даг-Мөге эжелей төрээн
Аттыг чүве ыйнаан.
Чылдың ужунда, бажында келир — дээн-дир.
Кижи сестир, кижи семээр чүве-даа чок,
Ээн өгде олурар кижи мен — дээн-дир.
Ээн өөнге эдерти бергеш,
Чиң шайын хайындырып,
Чигир-чимизин салып турган-дыр.
Найгы-Майгы маадырның
Yш үеде төгүлбээн кара дери,
Дамырак кара суг дег,
Шаагайнып олуруп-тур — дээн.
Эргил-Сендил кадынның, чаглыг эъдин чээш,
Аштаан кырны тодуп олуруп-тур.
— Шаа, мергелеп, төлгелеп көр.
Аъдым, бодум амыр-менди
Чоруур-дур бе?— дээн.
Хопчу-каразын ажып, делгеп, көрүп оргаш:
«Башкы чүгүнче бар чыдар сен,
Улуг ак таңды турар-дыр.
Ооӊ дөзүнге эки аъдыңны
Дужап, баглап кааш,
«Даг, өршээ!»-деп үңгеп, союп үнер сен —дээн.
Дагны орту киир үнүп кээриңге,
Чула оду дег от чырып турар-дыр эвеспе.
Ол отту көөрүңге,
Хүн аайын эдерип хып турар болза,
Адып болур сен,
Дедир дескинип турда адар болзуңза,
Черле хоржок»— деп-тир.
Он саадаан азынгаш,
Эки аъдын мунгаш, чорупкан-дыр.
Барыын башкы чүгүнче чоруп орган-дыр.
«Даг, өршээ!»—деп үңгеп, союп орган.
Чула оду дег от
Хүн аайын дескинип хып турган-дыр.
Найгы-Майгы маадыр
Кес баш тыртып чыткаш,
Чула оду дег оттуң ортузунче адып чыткан.
Найгы-Майгы маадыр билинместей берип-тир.
Миннип кээрге, дааш эвес дааштыг,
Диңмит эвес диңмиттиг черде чыткан-дыр.
Далдыр, моорадыр чаштай берген-дир.
Чер, дээрниң кыдыында
Чаштап келген чыткан-дыр.
Эки аъдын дилээр дээш,
Делегейни дескиндир,
Долагайны долгандыр кыштап кээп-тир
Кылаштаар деңгел-дамыр эртип кээрге,
Дөрт-даяктап кыштап чоруп-тур.
Дошкун кара чазын
Сагын черже киир шашкаш,
Саадаан чөлеп каан.
Ам база үңгеп, союп,
Дөрт-даяк кырынга чыдып алгаш,
Ийи будунун аразы-биле
Соңгу изин көруп чыткан-дыр.
Өлең сиген аразында
Чүве шимчеп чоруп олурган-дыр.
Эки аъды тоолай дег апарган,
Ээзиниң чемзээн ызырып алган
Элеӊайнып чоруп олурган.
«Сени дилээр дээш,
Делегейни дескинип,
Долагайны долганып,
Тоолай дег апаадым.
Чер баарлыг мен
Кайыын удаар мен.
Тода бээр мен ыйнаан.
Найгы-Майгы маадыр,
Сен кандыг чыдыр сен?—деп айтырган-дыр.
Найгы-Майгы маадыр:
— Бажым уур деӊгел-дамырым чок чыдыр мен.
Көрүп чыдарга,
Бир оол күжүген чемнеп чоруп турган.
Чарлыктыг чаяанныг чүве дээр ирги бе?— дээш,
Углап-шиглеп чыткан-дыр.
Боду адыгып үнгеш,
Бир оол күжүгенни чанча дужуп калган-дыр.
Үңгеп, союп чеде бергеш,
Бир тас терезин ужудуп тургаш,
Чигге быжырып чип туруп-тур.
Ол күжүгенниң эъдин чип тургаш,
Бажын ууп орар апарган-дыр.
Олуруп алгаш, таңдының аңын аткаш,
Ооӊ эъдин чээш, бора коң бооп,
Эки аъды тодуп, семирип алгаш,
Ээзинге маңнап кээп-тир.
Ээзиниң кырынче аржаан мыяан мыяктап,
Аржаан сидиин сидиктээрге,
Эрги хевинге кирип турган-дыр.
Эки аъдын мунгаш, чоруп турган-дыр.
Даг-Мөгени аткан черинге кээп турган-дыр.
Кара баарның алдынче,
Ханныг хинниң үстүнче,
Ширен паштың аксы дег,
Көк меңниң ортузунче
Чиге адып өлүрген-дир.
Час ойта дүжүп,
Уйгулап өлген чыткан.
Бүдүү билир бурган дег,
Бүргеп, чаар дээр дег,
Эргил-Сендил кадынче хап чанып-тыр.
—Аъдың, бодуң амыр-менди чордуң бе?— деп
Мендилежип, чугаалажып олуруп-тур.
Чиң шайын хайындыргаш,
Суксун кылдыр шайладып,
Чаглыг эътти дүлгеш,
Хырдын тоттур чидиртип туруп-тур.
— Дыт-Мөге кайда турар-дыр?
Мергелеп, төлгелеп көрем, кадын — дээн.
Эргил-Сендил кадын
Мерге төлгезин салып олуруп-тур.
— Барыын башкы чүгүнде
Дыт-Мөге улуг малын малдап турар-дыр.
Yш алышкылыг дээн-дир.
Бо бар чыдар-дыр силер.
Ийи баштыг Адыгыр-Кара-Маңгыс
Маңнап чоруур-дур.
Хан-Шилги аъдың-биле
Чыпшыр чедип тургаш,
Хан-Шилги аъдыңның мойнунга
Богаа мончук кылып аар сен.
Ол бар чыдар сен,
Баалык кыры черге сидииң кыстыгып кээр.
Сидиктеп көрүп орарынга,
Буга бажы дег кара даш чыдар-дыр.
Ону ап хойлап аар-дыр сен.
Улуг ырак эвес
Бир ховуну ажып кээриңге,
Карак четпес сарыг ховуда
Хараган дег мал кадарган
Дыт-Мөге уткуй шаап келгеш:
«Даг-Мөге акым келди!»— дээш,
Сөгүрүүрге, буга бажы дег кара даш-биле
Бүкүлээжин оя шаап
Өлүрер-дир сен»— дээн.
Найгы-Майгы маадыр
Торгун чемзээн азынгаш,
Эки аъдын мунгаш, хапкан-дыр дээр.
Ол хап орарга,
Он ийи баштыг Адыгыр-Кара-Маңгыс ыдып чораан.
Адыгыр-Кара-Маңгысты
Сыр соондан чыпшыр четкеш,
Он ийи баштың, белдиринден
Кезе каккаш, Хан-Шилги аъдынга
Богаа мончук кылып ап турган-дыр.
Барыын башкы чүкче чоруп каап-тыр.
Оон баалык кырынга үнүп кээп-тир.
Үнүп келгеш, сидии кыстыга берген.
Дүжүп сидиктеп олурарга,
Буга бажы дег кара даш чыткан-дыр.
Ап хойлап ап турган.
Ам барыын талазынче хап каап-тыр.
Карак четпес сарыг хову барааны
Көстүп келген-дир.
Хараган дег мал кадарган
Дыт-Мөгениң барааны көстүп келген-дир.
«Даг-Мөге акым келген-дир»—деп,
Уткуп хап орган-дыр.
Хап келгеш, эдек чазып сөгүрүп туруп-тур.
Буга бажы дег кара даш-биле
Бүкүлээжин оя шаап өлүрүп-түр.
Найгы-Майгы маадыр
Хараган дег малга кээп-тир.
Найгы-Майгы маадырның
Чылгы сүрүүн көргеш:
— Бистиң кулун, чаваа чогувустан
Кайын чок дүвү дүже бээр сен,
Кижиниң оран-чурту дег
Кончуг чүве чок-тур — дээш,
Соңгу чүкче тиигайндыр хап каап-тыр.
Хан-Шилги аъды-биле
Чыпшыр чедип тургаш,
Чылгызын үш катап
Ончалап көрүп турган.
Эки аъдының иези
Уялыг кудуруктуг,
Уялыг челдиг
Узун-Шилги бе чок ышкаш турган.
Ам дөрт кожуун малы дөртелээ алдырбайын,
«Кижинин аал-чурту кончуг-дур»— дээш,
.Хоюп, дезип чоруп каап-тыр.
Таңдыларның кырынга
Дамырак ак харны чагзып чадап турган.
Кежээки суг одарда
Калчан-калчан каъттарлыг черни
Удур харап орган.
Ортузунда дилик калчан каъттың дөзүнде
Үш бараан мал көстүп келген.
Найгы-Майгы маадыр хап чеде берген.
Эки аъды уялыг кудуруктуг,
Уялыг челдиг Улуг-Шилги бе
Бир капшык сояалаң сарыг,
Бир сояалаң, сарыг аът —
Ийи аът эдерткен чоруп чораан.
Капшык сояалаңны өөредип,
Мунуп чоруп орган.
Суг чыраа турган.
Бирээзин өөредип мунуп турган.
Маӊ чыраа турган.
Үш малын алгаш,
Эргил-Сеңдил кадынның оран чуртунче
Хап чаныпкан-дыр.
Чанып келгеш:
—Эргек дег шаавыста,
Эгейтээн шаавыста,
Кажык дег ханачап, каттышкан шаавыста
Тип алган улуг өөвүстү канчап каар бис?
Хан-Шилги аъдывыска ташпылыырлап аайн
Улуг өөң буза соккаш, Хан-Шилги аъдыңга
Ташпылыырлап ап турган-дыр.
Суг чыраа аътты Эргил-Сендил кадынга
Мундуруп турган.
Маң чыраазын чедип алгаш,
Улаан-Сайын чеңгезинче чоруп турган.
Улаан-Сайын чеңгезинге чедип кээрге,
Эзе-менди чаагай олуруп турган-дыр.
—Чаа, оран-чуртувусче чанаалы,
Чоруулу, чеңгей — деп чугаалап турган-дыр.
Кадарган малывыс, хайыраан эдивис
Хоран кара далайга дүжүп өлүр-дүр.
Хая-Мөге, Даг-Мөге, Дыт-Мөге
Уш алышкының орук доскуулчузу,
От халап тайга ол ийи,
Уш алышкының орук доскуулу
Боттарының кылган чүвези
Боттары-биле кады
Чакпарап өжүп баргай-ла — деп олурган.
Чеңгезиниң улуг өөн буза соккаш,
База катап тапшылырлап ап турган-дыр.
Чаа, ам чанып турган-дыр.
Калчаа кара далайга келирге,
Сайы шаарарып,
Куму куурарып калган чыдып-тыр.
От халап тайгаа кээрге, хере ыйбазы чыткан.
Чылгы малы тос мурнады четкен турган-дыр.
Чылгы малы келгенде,
Найгы-Майгы маадыр
Эзе-менди чоруур-дур — деп,
Арага-хымызын чыып, белеткеп турган.
Найгы-Майгы маадыр оран-чуртунга чедип кээп-тир,
Улуг өөн өглеп тип турган-дыр.
Тип дөгерип алгаш,
Найырның магазы-биле найыр кылып,
Чыргалдың магазы-биле чыргал кылып турган иргин.
Ам-на ажы-төлүн төрүдүп,
Ажы-төлүн азырап,
Улуг чуртун тудуп,
Уя малын азырап,
Чигин чире чурттап,
Оюн оя чурттап [чоруй]
Барып-тыр оо!
Алган дөзү:
Далай-Байбың хаан: Тыва маадырлыг тоолдар, III том / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1994. – С. 12 – 49.