Бурунгунуң мурнунда шагда, буга мыйызы буступ дүжүп турар, Сүт-Хөл шалбаа Сүмбер-Уула тей турган шагда Каңгай- Кара аъттыг Хайырты-Кара деп кижи чораан.
Кара-Мөге дуңмалыг, Аксагалдай-Сайын хавырыкчылыг, кырган бир иелиг-даа чүвең иргин ийин.
Бир айда Арзайты-Кара чуртун эргиир, аар ийниң аңын «Айт» дээш, бээр ийниң аңын «Айт» дээш, аңнаар Хайырты- Кара деп кижи чүвең иргин.
Кайнаар-даа барбас кижи чүвең иргин ийин. Арзайты-Кара чурттуг-даа чүвең иргин ийин (ол үеде кадайы чок кижи - тоолчунуң тайылбыры).
Бир эртен чылгызын хавырып, малын хавырып чоруур Аксагалдай-Сайын хавырыкчы чоруп чоруурга, Арзайты-Кара тайганың кырындан харап, ам көрүп олурарга, улуг калчан кара бууразы чиге бурунгу чүктүве бар чыткан иргин ийин.
Кончуг, кончуг, дүргени кончуг келгеш:
- Кара буура чиге бурунгу чүкте улуг сарыг ховуда чааскаан бар чыдыр - дээн иргин ийин.
Каңгай-Кара аъдын мунгаш, Хайырты-Кара Арзайты-Кара сынның кырынга үнгеш, харап-ла, улуг дуранын уштуп-ла тудуп, тос сыптыг кара дуранын уштуп тудуп орарга-ла, арай ыракта сарыг буура бар чыткан. Кара буураның ындындыва өөрү-ле, өөрү- ле көөрге, кара буураның мурнунда улуг шокар аъттыг, улуг-ла кижи шаап кел чыткан иргин ийин.
Оон ийи буура ужурашкан соонда, чокшу-ла берген ийин.
Шокар аъттыг ак кижи келген соонда, кара буура алгаш, барып дүшкен. Сарыг буураны чедип алгаштың, чоруп-ла берген иргин ийин.
- Эът дылдыг мен орумда, элезин дылдыг мал-биле эдержир, чүү мындыг черниң чексээ, сугнуң суксаа чүвел? - дээш, кара бууразынга келирге, хылыш-биле одура шаап каан чыткан иргин ийин.
Оон ам хап чеде бергеш, кара буураны эмчигейлиг эм-таң, домчугайлыг ном-сам, чечек эми-биле* эмнеп-домнап, экиртип, чүген-дынын эгидип алгаш, салывыткан.
Соондан каккаш, сарыг буураны чедип алган, шокар аъттыг бар чыткан улуг ак кижиниң чүген-дынын ушта соп, тудуп алган иргин ийин. Мунгаш-дынын аксын ээй тырткаш, чарын аразындыва кымчызы-биле Хайырты-Кара бир каккан иргин ийин, ол кижини.
- Кижи хаккылап, соккулап, кижи чүгениниң ужун тырткылап чоруур, чүү мындыг черниң чексээ, сугнуң суксаа, чүү мындыг амытан сен? - деп, демги кижи-ле ынчап-ла орган иргин.
Ам ужуражып, домактажы* берген иргин ийин.
- Сен харын черниң чексээ, сугнуң суксаа, чүү албыс-шулбус чүве сен? Эът дылдыг мен орумда, элезин дылдыг мал-биле чоп адааннажып ордуң? Сээң ат-шолаң-даа кымыл? - деп айтыржы берген чүве иргин.
- Чиге бурунгаар чүкте чурттап турар, Сай-Куу кадынныг,
Чыраа-Чүзүн-Шокар аъттыг Өң-Шара-Мөге деп кижи мен.
- Чиге соңгу чүкте Арзайты тайга уну чурттап турар Каңгай- Кара аъттыг Хайырты-Кара деп кижи мен. Мээң сураам дыңнаваан, каяа чораан кижи сен? - деп.
Таныжып, чугаалажып келгеш:
- Адаан-мөөрей болур - деп-ле, одагланып, паштанып туруп-ла берген иргин ийин.
- Эртен эрте улуг сарыг ховунуң ортузунга адаан-мөөрей болур - деп, ийи аъдын киженнеп дужааш, чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын быжырып чип алгаштың, ам Өң-Шара-Мөге шодак-шудактангаш турарга, дүктүг сарыг буура дег, Хайырты-Кара шодак-шудактангаш турарга, дүктүг кара буура дег болганнар ийин.
Улуг ховунуң бажындан девижип келгештиң, хартыганың кашпагайы, эзирниң шүүлдези-биле тутчуп алганнар иргин.
Алдан хонукта амыр чок, тозан хонукта соксаал чок хүрежип келгеш, Өң-Шара-Мөгени барып октап-ла алган иргин ийин.
Хөрээнге сандайланып, таакпылап, час соруулдуг даңзазы-биле таакпылап, черге хап-ла орган иргин ийин.
Бир холдан кылаштаңнаткаштың, Хайырты-Кара Өң- Шара-Мөгени алдан кулаш тамы иштиндиве киир каггаштың, Кожаалыг-Бора-Тейни тура тырткаш, киир каггаш, тамы аксындыва олуртуп кааш, аңын аңнап келгештиң, Чыраа-Чүзүн-Шокар аъдын кастааш, чүгеннээш, эзертээш, салывыткан.
Калчан сарыг бууразын ол черинге-ле салыпкаш, Хайырты-Кара чанып келгеш, бир айда уйгузун удуп, бир айда аңын аңнап, удуп-ла кээп-даа турган иргин ийин.
Чылгызының аразында эзер-чүгенниг Чыраа-Шокар аът чыраалап турар, тевезиниң аразында калчан улуг сарыг буура кылаштап турар болган иргин ийин.
Хайырты-Караның иезинге сөглээн.
- Чылгының аразында Чыраа-Шокар аът чыраалап турар чүве- дир, эзер чүгенниг. Тевениң аразында сарыг буура чоруп турар чүве-дир - деп.
- Тудуп эккел - деп.
Аксагалдай-Сайын хавырыкчы тударга, туттунмас, дезиг аът одекке дезип келген.
Хайырты-Караның иези кадай:
- Кайыын келген кижи сен, канчап келген кижи сен, кайда чурттуг кижи сен? - деп, Чыраа-Шокар аъттан айтырып-даа турган, ол кадай.
- Чиге бурунгаар чүкте чурттап турар Өң-Шара-Мөге деп кижини сээң оглуң Хайырты-Кара деп кижи өлүрүп каан. Та олүг, та дириг. Алды кулаш тамы каскаш, улуг сарыг ховунуң ортузунга Божаатылыг-Кара-Тей-биле аксын дуй базырып олуртуп кагды - деп, биеэ аът ынчап сөглеп турган иргин.
- Сен ону тывар сен бе, тыппас сен бе? - деп айтырып турган иргин ийин.
- Тыппас боор бе - деп турган иргин ийин.
Кадай ол Чыраа-Кара аътты мунупкан. Черниң ыраа-даа, чоогу-даа билдинмес, хиг-хаг дээн соонда, чеде хонуп келген иргин ийин.
Кончуг ырак чүвең иргин ийин. Оон барып, ол Божаатылыг- Кара-Тейниң артынга кире берген. Чыраа-Шокар аъттың аргамчызы-биле Божаатылыг-Кара-Тейниң белин долгааштың, Оң-Шара-Мөге[ни] куржаа-биле төрепчилээштиң, аъттың хорээнге суккаш, кадай ол тейни тамы аксындан өскээр сѳөртүп каапкан иргин ийин.
- Өң-Шара-Мөге, өлүг сен бе, дириг сен бе? - деп кадай кускуннаан иргин ийин.
- Амдыызында амылыг чыдыр мен, бир чартыы дөңмээм сына берди. Чүү-даа, кандыг-даа амытан болзуңза, мээң амы-тыным ап көр! - деп, тамы иштинде Өң-Шара-Мөге кый деп чыткан иргин ийин.
- Мээң Чыраа-Шокар аъдым тур бе? Ооң дергизинде алдан кулаш аргамчыны суп бадырып тур аа! - дээн.
Суп бадырыпкан. Өң-Шара-Мөге база-ла:
- Чыраа-Шокар аъдым тур бе? - дээн.
- Тур - деп.
- Хөрээнге баглап тур - дээн иргин ийин.
Хөрээнге баглааш, ол кадай база-ла тамының артын чара-чире чоруй, сөдүртүп, аът-биле төрепчилеп үндүрүп келген иргин.
Ол аътка ушкажыпкаш, кадайның аалынга хап четкеннер иргип ийин. Кончуг улуг теве аптаразынга суп алгаштың, хүндүр азырап туруп берген, кадай.
Хайырты-Кара аңын аңнап, бир ай уйгузун удуп, черле өөнден ыңай-даа чорук-даа кылбастаан кижи иргин ийин.
Өң-Шара-Мөгениң дөңмек-даңмаан кадай экиртип, азырап Хайырты-Карадан чажырып турган ийин.
Бир эртен-не Кара-Мөге дуңмазы көөрге, эки иезиниң аарыы кире берген орган.
Хайырты-Кара он беш хонук хире удуп чорда кээп, дөңмээнче демир чүве-биле шанчып кааш, оттурупкан иргин ийин.
- Чүү болду, дуңмам, бодумда ээм чок, алдымда чаам чок чораан ийик мен бе, чүү болду? - деп.
- Эки иевистиң аарыы кире берди. Ынча дыка удуур боор бе, улуг-ла кижи! - дээн ийин.
Кара торгу тонун эктинге ажыр каап алгаш, иезинге чыглып, иезинге чыглып келген. Өң баазын ийи будук чыткан. (Өң-Шара-Мөгени ашак кылып аар дээш, ынчап турар, чүдек кадай - тоолчунуң тайылбыры).
Оон ам:
- Чүү чүвең чүвел, авай? - деп-ле айтырган иргин ийин.
- Мээң бо аарыымга эм-даа болур чүве чок. Бурун шагда эки адаң чалап эккеп чораан, чиге бурунгу чүкте үш тейлерниң аразында үзер көк буга деп чүвениң чүлдү-чүрээ эм боор чүве. Биеэде шагда эки адаң ону чалап эккеп берип чораанда, экириир кижи болгай мен. Сен каяа чедер сен. Эргелиг эр кижи-даа четпес, мукпайжыктыг эр аът-даа четпес, кончуг ырак чер дээнигай - деп, ынчап чыткан, кадай.
- Канчап кижи четпес чер деп чер кайыын бар боор, авай. Мен чер барып чоруп корейн - дээштиң, кара аъдынга таалыңга
п ажын-чемин артынгаш, чоруп-ла берген чүве-дир.
()л чоруткаш, катааттарынга чеде берген. Катааттары:
- Эки күдээм кай баарың? - дээн.
- Эки ием аарыы кирген, эки адам чалап эккеп чорааны чиге бурунгу чүкте үш тейниң аразында үзер көк буганың чүлдү-чүрээ эм чүве дээр, ону чалап бар чыдыр мен - дээн чүве иргин ийин.
Каты оргаш:
- Үш тейниң аразында үзер көк буга деп чүве кончуг чүве дээни кай, оглум. Иеңниң та эки аарыы, та багай аарыы. Ынаар баарга, кайыын боор, оглум - деп орган иргин ийин.
- Катымның аалынга кээримге, эки чүве сөглеп бээрден, багай чүве сөглээн - деп чоруп турган.
Ай-Хаан катының аалынга барган. Ай-Хаан каты база-ла:
- Кай баарың, эки күдээм? - дээн иргин ийин.
- Эки ием аарыы кире берген, чиге бурунгу чүкте үш тейниң аразында үзер көк буганың чүлдү-чүрээ эм болур, ону чалаайн. Эки адам чалап чораан дээр болгай-ла - дээн.
- Иеңниң та эки аарыы, та багай аарыы. Үш тейниң аразында үзер көк буга деп чүве кончуг чүве дээни кай. Хонуктуг, дүштүг черден чорутка-ла, кижини олчаан ажырыптар чүве дээни кай деп орган иргин ийин.
- Катааттарымның аалынга кээримге, эки чүве сөглеп бээринден, багай чүве сөглеп бээр - деп, база-ла айыткаан иргин ийин.
Хүн-Хаан катының аалынга баарга, база:
- Кай баарың?
Чүү дээр, база:
- Эки ием аарыы кире берген - дээн.
- Эки иеңниң аарыы та эки аарыы, та багай аарыы. Үш тейниң аразында үзер көк буга деп чүве херек чок, кончуг чүве дээнигай - дээн.
Хүн-Хаан катының аалынга хонгаш, эртенинде, кончуг ыра, чеди хемни кежип, чеди-ле артты ажып бар-ла, бар-ла чыдарга, улуг сарыг ховужук турган иргин ийин.
Ийи куу ховунуң ортузунда калдар сарыг дилги оъттап-чемнеп чораан иргин ийин.
- Оранның дилгизи кижи бажы дозуп чоруур чүве боор! - дээштиң, ча-согун-биле адывыткан.
Дилгиниң кайнаар-даа барган уу тывылбайн, чиде берген, көзүлбейн барган иргин.
- Канчап баар дилги боор? - дээштиң, согунунуң молдуруунуң чарык черин көөрге, дилгиде кыстына берген, караа борбаңайнып, мында көстүп келген.
Дилгини дораан сый өзээр деп барган.
- Ар, ар, туттун, өлүрер кижиниң сөзүн алыр, өлүрер малдың ханын-даа коор, өлүрер кижиниң сөзүн-даа алыр болбас бе! Сен кай бар чыдар сен, кайнаар бар чыдар сен? Мени электен өлүрериңге, кайыын боор! - дээн иргин ийин.
- Чиге соңгу чүкте Арзайты-Кара деп черни чурттап турар, Аксагалдай-Сайын хавырыкчылыг, Каңгай-Кара аъттыг Хайырты-Кара деп кижи мен. Эки ием аарыы кире берген. Үш тейниң аразында үзер көк буга деп чүвениң чүлдү-чүрээ эм чүве дээрге, ону чалап аар дээш, бар чыдар кижи мен - деп:
- Үш тейниң аразында үзер көк буга деп чүвени кайда деп бодай-дыр сен? - дээн иргин.
- Чиге бурунгаар чүкте, ырак-ла чүве дээн иргин ийин. Үш тейниң аразында үзер көк буга деп чүвеге чедип-ле келген болгай сен. Дөө турган улуг ийи дагның аразынга турар, ында-ла болгай, кончуг чүве болгай. Ол хонуктуг, дүштүктүг черден чыт алыр, мени-даа, аал-оранны-даа ажырыптар чүве-дир. Ол «Удувадым, удувадым» деп, ийи караан кызыдыр көрүп алгаш, элеңайнып турар чүве, удуп турары ол чүве. «Удудум, удудум» деп, ийи караан шийип алгаш, элеңайнып турар чүве, көрүп турары ол чиме* эвеспе. Шупту боду чүү-даа чүвеге дыынмас, хүлбүс хүлер чыып алгаш, хүлер демир чүве-биле хавааның ортузунда карыш кара дүк бар, чаңгыс өлүмү ында чүве. Ойбак чери өйээниң өзээниң ортузунда, дургаар баткан челдиг кара дүк бар. Чаңгыс өлүмү, чымчак чери ында чүве болгай. Оон өскези чүү- даа дыынмас, хүүр демир болбас бе - деп сөглеп туруп берген.
- Мындыг эки чүвени өлүрерге, кайыын боор! – дээрге :
- Чорууң чогузун! - дээш, йөрээп-йөрээп, маңнап чоруй барган.
Дилгиниң аайы-биле Каңгай-Кара аъдын кызыл аът кылдыр хуулдурупкаштың, дилгиниң аайы-биле (дилги айтып-айтып берген - тоолчунуң тайылбыры) бош дагның кыры-биле бичиинай ховаган чүү кандыг бооп, куш бооп хуулуп, дүже бергештиң, хаккылап чеде берген иргин ийин.
Манап-ла, ча-согунун белеткеп турда, хенертен:
- Удувадым, удудум, удудум, удудум - деп, ийи улуг дагның аразында тейде, ийи караан шийип алган, мырыңай даг дег, тей ышкаш кончуг чүве элеңейнип турган-дыр иргин.
«Удудум, удудум» деп, ийи караан шийип алган, элеңейнип турары дээрге, көрүп турары ол чүве- дир деп көрүп-ле, кедеп-ле чыткан.
Какпак хая баарынга:
- Удувадым, удувадым — деп, ийи караан кызыдыр көрүп алгаш, элеңайнып туруп-ла берген иргин.
Хавааның ортузунда карыш хире кара дүк карара берген-не турган.
Эртен тырттынган боду кежээге дээр тырттынып, кежээ тырттынган боду эртенге чедир тырттынып туруп, хавааның ортузунда кара дүктүве шыгаап-шыгаап, адыптарга, улуг буганың хыймазындан барып огу үне берген. Буга-даа чис барып-даа дүшкен чүве-дир. Чер-даа шимчеп турган.
Хаан тургаш:
«Мээң күдээм Хайырты-Кара таан-даа эрес дийин. Үш тейниң аразында үзер көк буга деп чүвени базып каапкан ол бе?» деп бодап орган, чер сирт дээрге.
Иштин чара кезиптерге, иштинден дириг мал, аал - чүү кандыг амытан даг дег чүвениң иштинден дириг-дарыг үнүп турар болган.
Ол буганың чүлдү-чүрээн кезип алгаш, бичии өйлей арттынып алгаштың турда, үнген улус «Шаңнаар, мактаар» дээн.
- А мен-даа аал-чуртум-даа кончуг ырак кижи боор мен, эдилээр-даа эдим, азыраар-даа малым бар. Мындыг ырак черден чүнү-даа албас мен. Чүгле ооң чүлдү-чүрээн чалап аар дээштиң - деп, улуска чугаалаарга, улус хүндүлеп:
- Чорууң чогузун! - деп, хамык амытан йөрээн, йөрээн.
- Бо черниң шулбузу, албызы бо хемни куруг каапкан, бо чуртту куруг каапкан, бо черниң улузун кыргып-хемдип, чип туруп берген чүве - деп, хамык улус ынчап турган.
Үш тейниң аразында үзер көк буганың чүлдү-чүрээн чалап алгаш, чеди хемни кежип, чеди артты ашкаштың, Хайырты-Кара (ара хонуп чоруур чер-дир ийин ол - тоолчунуң тайылбыры) хаан катының аалынга чедип-ле келгеш, хонган.
- Мээң күдээм таан-даа эрес. Үш тейниң аразында үзер көк буга деп кончуг шулбус амытанны базып каан - деп үдеп, өске буга чүрээ-биле бугазының чүрээн орнап чыдып-ла калган иргин ийин.
Оон Хайырты-Кара Ай-Хаан катының аалынга келген. База:
- Мээң күдээм эрестиг. Үш тейниң аразында үзер көк буга деп амытанны базып каан - деп, өске буга чүрээ-биле орнап ап калган иргин ийин.
Оон чоруткаш, Хүн-Хаан катының аалынга кээп хонган. База-ла:
- Мээң күдээм эрээлиг. Үш тейниң аразында үзер көк буга деп амытанны баскан - деп хүндүлеп турган.
Иезинге чедип-ле келген, иези-ле база-ла аар кузуун кузуп-ла чыткан.
Өске бугазының, катааттарының берген бугазының чүрээн (ол катааттары демги амытанның чүлдү-чүрээн өске бугалар чүрээ- биле орнап апкан болгай - тоолчунуң тайылбыры), улустуң бугазының чүрээн чипкештиң, кадай кадык кижи апарган.
Хайырты-Кара-даа, база ырак чорук кылып чораан кижи, кара аъдын салыпкаш, бир айда уйгузун удуп-удуп алгаш, бир айда аңын аңнап-аңнап алгаш, келгеш, база-ла уйгузун удуп чыдып-ла берген иргин ийин.
Дуңмазы база-ла кээп оттурган иргин ийин:
- Чүге Каңгай-Кара аъдын салыпкан чүвел? Эки иевистиң аарыы база кире берген, чоп кончуг удуур кижи сен? - деп, дуңмазы кээп, дөңмээн шанчып оттурган.
База тура халып келген, иезинге база:
- Чүү чүвел, күжүр ием? (Ол оглун өлүртүп каар дээш, ынчап гурар кадай-дыр ийин. Бугага өлүртүп каар дээш, чадап каан - тоолчунуц тайылбыры).
Оон ам:
- Чиге соңгу чүкте тайлыксаан теве* деп чүвениң сүдү эм чүве. Биеэде эки адаң чалап эккеп чораан чүве - деп, кадай мынчап, куспушаан, баажыланып орган.
Оон-даа база-ла Каңгай-Кара аъдынга аъжын-чемин артынгаш, база-ла чоруп каан. Дээр-Хаан катының аалынга келген:
- Кай бар чыттың, күдээм? - дээн.
- Эки ием аарыы кире берген, чиге соңгу чүкте тайлыксаан гевс деп чүвениң сүдү эм чүве дээрге, ынаар бар чыдыр мен - деп.
- Тайлыксаан теве деп чүве кончуг чүве дээнигей. Соңгу чүкте турар, кончуг ырак чер чүве дээнигай. Хонуктуг-дүштүктүг черден чыт хап аар. Аваңның та эки чаңы, та багай чаңы, та эки аарыы, та багай аарыы, оглум. Кижи барып болбас чер боор - дээн.
- Катымның аалынга кээримге, эки чүве сөглеп бээр дээним, багай чүве сөгледи - дээш, база-ла чоруп берген иргин.
Ай-Хаан катының аалынга кээрге, база-ла ынча дээн иргин.
- Катааттарым аалынга кээримге, багай чүве сөглеп бээр - деп, чоруп-ла берген.
Хүн-Хаан катының аалынга келген.
- Кай баарың, эки күдээм? - дээн.
- Эки ием аарыы кире берген чүве. Соңгу чүкте тайлыксаан тевениң сүдү эм чүве дээр, ону чалап бар чыдыр мен - дээн.
- Тайлыксаан теве деп чүве кончуг чүве дээнигай. Хонуктуг- дүштүктүг черден чыт хап аар дээнигай. Ажырып, өлүрүп кааптар, кижи чедип болбас, кончуг ырак чер дээнигай - деп.
Хүн-Хаан катының аалынга хонуп алгаш, ам эртен база-ла I чеди хемни кежип, чеди артты ажып, дөш улуг сынның кырынга үне берген. Улуг сарыг хову ортузунда үш ак тей турган. Аъды тура дүшкеш:
-Улуг сарыг ховунуң ортузунда үш ак чүвени чүү деп бодай- дыр сен? - дээн.
- Чүү деп бодадың?
- Тей деп бодадым. Тейлер бар чөөве* деп бодадым.
- Эр бодуң эрлик-даа болзуңза, эът-чүрээң таан багай ийин. Тайлыксаан теве деп чүвениң үш ак бодаганы ол-дур. Ам канчаар сен, кончуг чүве болур? - дээн иргин ийин.
- Иези чок-тур - дээн.
Ол-ла черинге куйга аскындан хуулдуруп кааш, таакпылап ап, кушкаш бооп, бодаганнарның чанынга баргаштың, чыткан кончуг чараш үш бодаганның аксы-биле каңмыыл сиген бооп, хадып эртип, чуглуп, эртип-ле чыткан иргин ийин.
Бодаган ажыра каапкан. Ажыра кааптарга, боскунуң иштинге чыдывыткан.
- Чүү апаарды, чүү болду мындыг, боскумда чыдывытты, чүнү чиптим, чүнү ажырыптым? - деп, бодаган алгырып, шуут тура халып келген иргин ийин.
- Ар, ар, дуңмаларым, дуңмаларым, иелээн, иелээн дөмей болбас бе. Эки ием аарыы кире берген, Мээң ием, эки ием аарыынга силерниң аваңарның сүдүнден башка, эм чүве чок. Силерниң аваңарның сүдүн дилеп аар дээш, келген кижи мен, дуңмаларым - деп кончуг-ла чаннып, кончуг турган.
- Аксын иштинде бодаган биле эки иези ие дөмей болбас бе, дуңмаларым? - деп.
Бодаган-даа чөпшээрээн.
- Иеңер кайнаар барган, дуңмаларым? - дээн.
- Айлап, чемнеп чоруй барган, ам келир чеде берген. Иевис кончуг, сени билир болза, кончуг (хоран чиир - тоолчунуң тайылбыры) кижи боор - диген.
Оон ам суг-саг чаашкын чаап келген иргин ийин, хат-хут-даа ышкаш.
- Бо чүү ак-көк көвүк боор, хат-даа ышкаш? Бо чүү боор, дуңмаларым? - дээн иргин.
- Ававыс кел чыдар-дыр, кончуг ырак черге чораан. Бичии чаашкын чаап кээр - ававыстың карааның чажы-дыр. «Аалда бар ирги бе, чок ирги бе?» деп кел чыдар, аксының көвүү база төктүп кел чыдар.
Хайлыкаан, бакылап көрген, муңгаранчыг улуг даг дег чүве болган-дыр.
Ол даанга келгештиң, долгандыр хат хадып турган-дыр. Теве:
- Мындыг чүү келди, кандыг чүү-дир, оолдарым? - деп.
- Оо, аштаарывысты, сускаарывысты, чоп чиде бээриң ол? Чыдыг-ла, кандыг-ла чүве келген болза, бис канчап-даа албас бис бе. Эмзирем, аштадывыс, сускадывыс - деп, бодаганнар тура халчып келген иргин ийин.
Теве-даа доктаап туруп алгаш, оон оолдарын эмзирип туруп- ла берген иргин ийин.
Сыңыйынга бодаган (эңмежок сүт-ле ыйнаан ол - тоолчунуң тайылбыры) өйлеп, сыңыйынга кудуп-ла алган, аксының иштинге бүдүү бодаган чажырып дүжүрүп каапкан, боду дээрге.
Хайырты-Кара чүү боор, ужугуп чоруп берген, хуулуп алгаш.
Хайырты-Караны теве билип каапкаш, эзир бооп, хуулуп алгаштың, мегелеп, когжадып чоруп турган, соора-моора теп. Хөй-даа ушкаш, тараа бооп чаштына бээрге, ол теве кушкаш бооп, чыып чий бээр чыгыы.
Ынчап-мынчап, ынчап-мынчап хартыга куш оглу бооп, былдап чорааш, аъдынга чедип, аъдынга келгеш, хуулдуруп муна капкан. 'Геве ам чеже сүрер, чана берген.
Хайырты-Кара Дээр-Хаан катының аалынга чедип-ле келген иргин ийин. Хаан каты:
- Мээң күдээм таан эрестиг! Тайлыксаан тевениң сүдүн чалап эккээр - дээш, өске теве сүдү-биле амдыызын орнап калган иргин ийин.
Хаан каты аът-уът-даа бээрге-даа, албайн, Ай-Хаан катының аалынга келген. База-ла:
- Мээң күдээм чиге соңгу чүкте тайлыксаан тевениң сүдүн чалап ап кээр - деп, өске теве сүдү-биле орнап ап калган.
Оон Хүн-Хаан катының аалынга кээп хонган. База-ла өске теве сүдү-биле (ол тевелерниң сүттерин доозазын шагда-ла өске тевелер сүдү-биле орнап ап каан турган, демги хааннар. Хааннар катааттары билир, иезиниң баажыланып турарын - тоолчунуң тайылбыры).
Каңгай-Кара-даа арыпкан, турупкан, ашак-даа баскыраан, баскыраан, катап-катап ырак аян-чорук кылгаштың. Ча-согунун Кара-Бора аъдының эгинин кырынга кедире каапкаш:
- Комуң коя, чаяан чая семирип ал.
Салгаш, өдек кырынга келгеш, салыпкаш, эзер-чүгенин кииргеш, ап чораан сүдүн хойлап алгаш, кылаштап орган.
Эзерин чүктеп алгаш, аалынга чедип келгеш, өдек кыдыынга турарга, дуңмазы үнүп келген.
Дуңмазы үнүп келгеш, кире халый берген, өгдүве. Акызын бараанын танып каапкан.
Кире-ле берген. Кирген соонда, улуг семис ак эр, Өң Шара- Мөге, тура халып, үне халып келгештиң, маңнап келгеш, сегирип ап, хүрежип туруп берген.
Иези, дуңмазын кый дээн. Өң-Шара-Мөгениң алдынга кара хемден чадып тура, авазы-биле дуңмазын кый дээн:
- Мээң алдымга торгу-чычыыдан, чымчак чүведен чадып туруңар! - деп, иезин, дуңмазын кый деп турган.
Арган-даа болза, Өң-Шара-Мөгээ алдырар аргазы чок турган.
Иези, дуңмазы келген соонда, Өң-Шара-Мөгениң алдынче бичии торгузун чада октап, Хайырты-Караның дуңмазы тургаштың, Хайырты-Караның даванын баг-биле долгай шаапкан.
Баг-биле долгай шаапкаштың, ужур хап алган. Хайырты-Кара
адырып-даа чадап каан, эът-кежи угдунмас болгаш.
Шарып алгаштың, инээниң баштыңы улуг ак шарыны соккаштың, ынаар улуг хөл бар чүве-дир, Хайырты-Караны дуй шилбилеп шарааш, улуг хөлче киир октапкан, демги ол Хайырты- Караның иези, дуңмазы.
Оон ам Өң-Шара-Мөге суглар оран-чуртун куш-даа, сааскан- даа чок, чүү-даа чок, эди-малы-биле олчалап, эжелеп алгаш, чоруп-ла берген иргин ийин.
Каңгай-Кара аът Арзайтыны ажа халааш, четтирбейн-даа барган.
Хүн-Хаанның, Ай, Дээр-Хаанның үш уруу:
- Хайырты-Кара канчап барган, кандыг чүве иргин? - дээш, хуулгаазынныг үш уруг (даңгына улустар-дыр ийин - тоолчунуң тайылбыры) домакташкаш, чугаалашкаштың:
- Хайырты-Караның аал-оран чуртунга барып көөлү - дээш, үш уруг Хайырты-Караның чуртунга кээрге, чүү-даа чок, чашпан- сиген эжелээн, Каңгай-Кара аът-даа өдек кыдыында оъттап-ла турган чүвең иргин ийин.
Аъттан айтырган:
- Ээң канчап барган, аал-чуртуң канчап барган? - деп.
- Өң-Шара-Мөге деп кижи олчалап, эжелеп алгаш, барган.
- Ээң канчанган? - дээрге.
- Улуг ак шарыны соккаштың, улуг хөлдүве киир октавыткан. Каңгай-Кара мени тудар дээрге, Арзайтының аар ийиндиве алдырбайн-даа, четтирбейн чоруй барган мен, чааскаан чыдып калган мен - деп турган иргин ийин.
Үш угбашкы уруг кайызы-даа хуулгаазын кончуг улус-даа чүвең иргин ийин. Чүзүн-баазын кылдыр хуулуп тургаш, бирээзи-ле балык бооп хула берген иргин ийин.
Бирээзи мезил бооп хуулуп кире бээрге, ак шарының кежи ээремде хөлчүк, хөл дүүндүве бо чыткан. Ону илбектеп тургаш, ушта сөөртүп алганнар иргин ийин.
Ак шарының кежин чара кезиптерге, Хайырты-Караның сөөгү дооза бүдүн-не чыткан иргин.
Муңгаш-ла хөл иштинге чыткан кижи хепти таптыг-таптыг каап алгаш, эъдин-ханын аштап-чуп алгаштың, эң улуг-ла Дээр- Хаанның уруу тургаштың:
— Ашааның ээргизин эктин орта, эктин артаар хамаан чок, эдээн артаар деп-даа сактып чораан бе? - дээн.
Иштин алдын тудалыг кымчызы-биле үш катап доңнай хаккаш, үш катап арта кылаштап турган иргин ийин.
Эъттенип, ханнанып, сөөк-даа тутчу берген турган иргин ийин.
Ай-Хаанның уруу, ортун кадайы тургаштың база:
—Эр кижиниң бажын артап чораан бе?—дээштиң, кымчызы- биле үш катап домнай хаккаш, орта кылаштап турган-дыр.
Удуп чыткан кижи ышкаш апарган иргин ийин.
Оон база эң биче, Хүн-Хаанның уруу:
— Эр кижиниң эктин орта канчап базар деп бодап чораан бе? - дээштиң, кымчызы-биле домнап тургаштың, арта кылаштап, базып турган иргин ийин.
Эмчигейлиг эм-таң, номчугайлыг ном-таң эми-биле кады эмней кааптарга:
— Эрттир удуп калган боор мен бе? — дээш, тура халып-ла келген.
Хайырты-Кара тура халып кээрге, чүү-даа чок, аал-чуртун- даа чашпан-сиген эжелээн, үш кадайы — үш уруг орган иргин.
Аштанып-чемненип, аъжын-чемин эккелген, уруглар. Ындыг- мындыг деп ужурун сөглеп, чугаалажып, домактажып-ла турганнар иргин ийин.
Каңгай-Кара аътты-даа айтырып турган иргин. Каңгай-Кара аъды-даа сөглеп-ле турган иргин ийин:
- Аал-чуртту, бүгү чүвени Өң-Шара-Мөге чиге бурунгу чүкте олчалап, эжелеп чоруй барган. Мени тудар, кагар дээрге, Арзайтының аар ийиндиве алдырбайн барган мен - деп турган иргин ийин.
Оон ам катааттарының аалынга үш кадайы уруг-биле чанып келген (чогум бербээн, кудалап каан кадайлары турган - тоолчунуң тайылбыры).
Катааттарының аалынга кээп туруп алгаш, катааттары эт- малды үзүп, өг-бажын өглеп-баштап, мал-маганын үзүп берип, эрги чуртунга көжүп келген. Эдин-малын чүдүрген, өг-балгадын тип, эт-малдыг кижи бооп олуруп-даа алган.
- Өштүглерде өжүм, өжээниглерде өжээним негээр мен - дээш, белеткени берген иргин.
- Кажан шагда барган чүве баргай-ла, канчаар деп, чоор сен — деп, үш кадайы Хайырты-Караны хоруурга-даа, хоржок.
- Черле өжүмнү, өжээнимни негээр мен — дээштиң, Каңгай- Кара аъдын мунупкаш, чиге бурунгу чүкче кадайларынга аал, чүү-хөө чүвезин чагып кааш, чоруп берген.
Чиге бурунгу чүкче (кончуг ырак чер - тоолчунуң тайылбыры) бар-ла, бар-ла, бар-ла чыткан. Ара хонуп чораан (база кончуг ырак чер-дир ийин ол — тоолчунуң тайылбыры). Бар чыдарга, аъды тура дүшкен иргин ийин:
- Ак аът мал кадарган, ак инек кадарган ак ашак чоруур эвеспе. Ооң-биле амыр-мендизин айтырар сен, көвей чүве чугаалашпас сен - деп турган.
- Эр кижи, ээ боду бооп чоруурга, хоржок, омак-шинек чоруурга, болбас, багай кижи бооп чоруур болза, эки - деп, аъды айтып берген.
Таагылыг кара чаваалыг, багай оол бооп алгаштың, шокшуп чоруп-ла берген иргин ийин.
Ак аът мал, ак аал инек кадарган ак ашак чораан.
- Амыр-менди! - дээштиң, көвей-даа чүве айтырбайн:
- Кай хаанның сүрүү боор бо, ирем? - дээн иргин ийин.
- Өң-Шара-Мөге деп кижиниң хаан сүрүү-дүр - дээн иргин ийин.
Оон ам чоруй барган. Оон барза-барза, даңды кара инек мал кадарган кара ашак-ла келген. Кара ашакты ам танып көөрге, Аксагалдай-Сайын хавырыкчызы кырый берген ол болган (багай оолду билир эвес, Аксагалдай-Сайын хавырыкчы - тоолчунуң тайылбыры). Айтырып, чугаалажып-ла, кончуг-ла таакпылажып-ла орган-на иргин ийин.
- Биеэде болза Хайырты-Кара деп кижиниң сүрүү чораан чүве. Ам болза Өң-Шара-Мөге деп кижиниң сүрүү чүве - дээн иргин ийин.
- Чер кезип чоруур багай кижи-ле болгай мен. Өң-Шара-Мөге деп кижиниң аал-ораны болза, кайы хире эки кижи чүвел? Өң- Шара-Мөге деп кижиниң аал-оранынга турар болза, кайы хире эки кижил, ирем? - дээн иргин ийин.
- Үрде, биеэде болза Хайырты-Кара деп кижиниң сүрүү чүве. Хайырты-Кара болза кончуг эки кижи болгай, туразында кижи. Өң-Шара-Мөге Хайырты-Карага көөрде, ызырар калдар ыттан- даа дора, харам, кадыг, кончуг каржы кижи чүве-дир - деп, ынчап турган.
Айтырып, айтырып алгаш, аал-оранын, багай чаваазы-биле шокшуп кире берген (Аксагалдай-Сайын хавырыкчыга ол хевээр таныттырбайн барган -тоолчунуң тайылбыры).
Хаанның өөнге кире-ле бээрге, ийи шивишкин үнүп келген иргин ийин. Хаанның баглаажынга кара чаваазын баглаарга, ийи шивишкин:
- Хаанның баглаажынга багай чавааң чоп багладың? - дээн.
- Мындыг кадайлар анаа чоруур болгай аан! - дээштиң, аъдын херексевейн, баглап кааш, кире-ле бээрге, иези, дуңмазы ында-ла орган.
Бир чартыында үш оолду хөөмейлеткен, үш кысты ырлаткан, кончуг-ла хөөрээн органнар иргин ийин (дуңмазы, иези биеэ шагда каапкаш, чорупкан - тоолчунуң тайылбыры).
- Багай оолга божадан хоюдуп бериңер! - дээн иргин ийин.
- Хаан кай барган чоор? - деп айтырган иргин ийин.
- Баг аткан улус-биле кады үнген, баг адып турар улус бар - дээн иргин ийин.
Итпээн ижип алгаш, багай чаваазын мунгаштың, баг аткан улустар чыглып турар черже баргаш, улустуң согунун дажып чүгүрүп, кашпагай деп чүвези-даа кончуг халып-ла, халып-ла турган иргин ийин.
Өң-Шара-Мөге тургаштың:
- Бо кандаай окпан-чикпен карактыг, кашпагай оол боор бо! Бо оолга ча-согунуңар бериңерем - дээн.
Чаа, ол улустуң ча-согунун үзе сып, хилиш-халыжын үзе соп турган, багай оол. Аткан-уткан-даа чүве чок. Оон ам:
- Кандыг аайлыг мындыг чүвел бо? Биеэ шагда када берген Хайырты-Караның ча-согунун эккелиңерем! - дээн.
- Адыр, тып кээр-дир! - дээн.
- Кандыг кончуг мындыг оол боор! - дээш, ийи аъттыг кижи аъттангаш, хап-ла берген.
Үр-даа болбаан соонда, биеэ боду-даа Хайырты-Кара бооп хуула берген.
Өң-Шара-Мөге арыгдыва халып-ла кирген, дезип, ойлап.
- Сени, кулугурну, таакпылажыр таакпым-даа чок, чугаалажыр чугаам-даа чок, өш-өжээним негеп келген мен - дээштиң, ол-ла черинге ол-ла дораан ооргазын сый октааш, орта чүү-даа чок далганнап, өлүрүп каапкан.
Амытан аг-шерии ойлап, дезип турган. Кускуннап, курайлап:
- Чаңгыс Өң-Шара-Мөгеге өштүг өжээнниг келген кижи мен. Албатыда силерде өжүм-даа чок, өжээним-даа чок, чугаалажыыл, домактажыыл! - деп кускуннап, курайлаптарга, улус чыглып келген.
Өң-Шара-Мөгени ам чок кылып каапкан, чүү-даа чок, хол, хол-даа чок, чүү-даа чок. Канчап-кунчап турганын даңгыналар соглеп турган чүве-дир.
Иезиниң аалынга биеэ багай оол бооп кирген болза, ам боду болуп алгаш, кирип келген, ашак-даа.
Кадай-даа:
- Оо, мээң оглум өлү бербээн - деп каттырып, хүндүлеп- ямбылап, аъш-чемин делгеп турган.
- Иезиниң тынынга, төрээн иезиниң тынынга кижи канчап чедер чүве боор? - дээштиң, тарбадап, чүвелеп алгаштың, каапкаштың, дуңмазын:
- Дуңмам, чеди кызырак бе алыр сен бе? - дээн.
Дуңмазы:
- Чеди кызырак бени алгай мен, мал кылып алыйн, акым - дээн.
Эдин, малын алгаш, Аксагалдай-Сайын хавырыкчыга биеэ боду бооп көстүп келген. Аксагалдайы-даа кончуг хей-аът кирип келгеш, хаан чыгыы туруп берген.
Эдин, малын алгаштың, доора шыйган черинче хонуп, дургаар шыйган чериңче чоруп оргаштың, хөй эт-мал чүвезин чарып, хуваап, аал-албатыга төндүргеш, хап чоруп берген, чааскаан.
- Аал-ораным ээн кижи мен - деп.
Аалынга кээрге, үш кадын кадайы-даа, даңгыназы амыр-менди, эттиг-малдыг, хамык катааттары улустар-даа амыр-менди олурганнар.
Ам канчаар, оон улус-алызы, эди-малы-даа чедип келген.
Үш кадайын алган, Ай-Хаан, Хүн-Хаан, Дээр-Хаан катааттарын. Үш кадынныг, эттиг-малдыг-даа оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барган-дыр оо!