Эртегиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, тевениң чолдак кудуруу черге сѳѳртүнүп турар, тениң эңмек мыйызы дээринге шаштыгып турар шагда Арзылаң-Ала тайганың, аар ийин чурттаан, кѳшке болган кадыр хавактыг, хѳлчүк бол¬ган ала карактыг, хавааның он алды сыгыы он алды кырлаң чоога болган, хүнүн манаан, хүүрээн даянган ушпа-турба чѳнүк иелиг, хачылаңнаан кадыр кулактыг, каң-болат дѳрт дуюглуг Демир-Шилги аъттыг Тевене мѳге деп эрнңц эрези эр-даа чурттап турган чүвең иргин ийин.
Аар ийинден хайт дээш, бээр ийинге кыра хѳмелээр, бээр ийинден хайт дээш, аар ийинге аң-меңин кыра хѳме- лээр арзайган-корзайган Арзылаң-Ала тайгалыг, аар ийинде амы-тынының чамдыы болган улуг тел ыяш дагылгалыг, дээрде шаштыккан демир баглааштыг, азыраан малын малдаан Качыга-Калдар ыттыг чүве-дир эвеспе.
Демир-Шилги аъттыг Тевене мѳге дээрзи арт болган алчайган-калчайган эзерлиг, шѳл болган шѳйүлген чат- тылган чонактыг, алдын хүмүш чүгенниг, узак, ыракка чоруур улуг кара таалыңныг, улуг ак майгынныг, ѳртемчейни ѳттүр кѳѳр тос чүстүг кара дуранныг, үстүү оранның үжен эки эрин адап туруп сиилбирлээн үжен буур кежи, алдыы оранның алдан эки эрин адап тургаш сиилбирлээн алдан буур кежи содактыг, хем болган кеңгейген кадыг кара чалыг, ѳлүр-чидерин, ѳзер-тѳрүүрүн билир дѳңмээниң кырында алдан дойлу күзүнгүлүг, чаъс баштыг чайыр соруулдуг даңзалыг, кызыл мешке таапкылыг, алдан кулаш селемелиг чүве иргин.
Тевене боду карак чивеш дээр аразында ѳртемчейни ѳттүр кѳѳр, делегейни дескиндир кѳѳр муң хуулгаазын илби-шидилиг, Демир-Шилги аъттыг, ол аъды Тевенеден артык илби-шиди хуулгаазын билдилиг-даа чүвең иргин. Тевенениң амы-тыны чеди бора кушкаш чүве-дир, оозу ѳлбес болза, боду каш-даа ѳлзе, каш-даа дирлир, чүс сес сѳѳгү саналгыже чүс чаага алдырбас, туттурбас чүвең иргин.
Шыяан ам, Демир-Шилги аъттыг Тевене мѳге аалдан үнмээнден бээр ай ашкан, Арзылаң-Ала тайганың аар ийинде арбын түмен малым бар, малымны карактаан Качыга-Калдар ыдым бар чүве болгай, эр кижи ѳг ээлээн кадай эвес мен дээш, тос чүстүг кара дуранын, дощкун кара чазын туткаш, даргадап семирткен Демир-Шилгизин кый дептерге, Демир-Шилгизи үстүү орандан үш солаңгы булут-биле тырттынып дүже халып кээп-тир.
Тевене-даа, чүзү боор, арт болгай алчайган эзерин эзертээш, үжен үш колун, чиримин, үжен үш кудурга, хѳндүргезин тырттынгаш, алдын хүмүш чүгенин чүгеннеп, хүннүң эртезинде Демир-Шилгизин мунупкаш, Арзылаң- Ала тайгазының кырынче үне халыдып келгеш, кѳрүп орарга, Качыга-Калдар ыды ээгизи шаараргыже, эргек-ыргаа элеп тѳнгүже хамык малый кадарган туруп-тур.
Ыдын кээргеп, малын сактып, бодун бодап олурган иргин.
Багай чѳнүк ием хүнү келирге ѳлүр болгай, эр кижи хана баарынга тѳрүүр, хая баарынга ѳлүр, эр кара чааскаан канчап чоруур, шай хайындыртып ижер, чанынга орар мугур-мугулай тыптыр чер бар ирги бе? — деп, Демир-Шилгизинден айтырарга, аъды тургаш:
- Аваң-биле чугаалашкай сен, эьт дылдыг эки ээм, элезин дылдыг менден айтырар сен бе? – деп чугаалап-тыр.
Эр кижи чааскаанга чаяаваан болгай, шынап-ла чѳнүк иемден айтырар-дыр дээш, ѳѳрүшкү маңнайлыг ѳѳнге халдып келгеш, демир баглаажынга Демир-Шилгизин үш ораай каккаш, ѳлүг доңнук-биле доңнааш, кире халып кээрге, кырган иези оглун:
— Чоп чазык сайбырак, ѳѳрүшкү маңнайлыг келдиң, чүнү кѳрдүң, чүнү чугаалаар сен, оглум?—деп-тир.
— Мугур мугулай тып алгы дег чер бар ирги бе, авай? —дээрге, авазы олургаш:
— Эр кижи муң каралыг, сеңээ мону чугаалаар дээш ам тос чылдың, нүүрүнде дидинмейн келдим, оглум. Эр кара чаңгыс кижи болгай сен, оглум, чугаалап-тыр мен ийин; үстүү оранда үжен үш дээрлерде сеңээ тааржыр чүве чок, алдыы оранда база чок. Чиге соңгу чүкте ханныг каралыг Кавынды хаанның он сес сай куу кадыннарының эң бичези үш оранда, үжен үш дээрлерде, чырык ѳртемчейлерде, алдыы оранда чок дээн чараш, алдыы эрнинде «а» үжүк бодараан, үстүү эрнинде үс-чем сиңген, хаш ышкаш ак диштиг Терге-Кара даңгына бар. Ону дээш каш чурттуң, каш күрүнүң эрлик эки эрлери Кавынды хаан-биле адаан-мѳѳрей, адыг-чарыш кылгаш чадашкан, чаактыгга чаргызын алыспас, чарынныгның адаанга дүжүп кѳрбээн, деңнежир чүве туруп болбаан ханныг каралыг Кавынды хаанга бастырып келген чүве-дир, оглум, сен бодуң шыдаар, шыдавазың кандыг ийик—деп мону чугаалаан иргин. Тевене тургаш:
— Сагыш човаан херээ чок, авай, ырак-узак чер чоpyvp болган-дыр мен. Ам даарта чоруур мен — деп-тир. Кырган иези:
— Хүнүн манаан мени дээш сагыш-човава. Чаңгыс оглум сен-не хорам чорзуңза мѳрүм мѳткүүр. Кижи чери берге, кижиден артык кижи, аъттан артык аът турар болгай, бодуңну бодуң кичээнип чор —• дээш, аштавас-сукса- вас аъш-чемин, боова-боорзаан оглунга салып берип, улуг каpa таалыңынга күш, хүнезин, хер-херекселин суп берип турган-даа чүвең иргин.
Кырган иезинге, Качыга-Калдар ыдынга чагыын берип, чеди бора кушкаш тынын авазының сай чажынга дүүй соккаш, эки чорзумза сай чажың улам дыңзып, бак чорзумза улам кошкап чоруур эвеспе, чеди чыл болгаш бир шимээргээр, тос чыл болгаш бир шимээргээр боор мен деп чагыг сѳзүн берип олуруп-тур эвсспе.
Даартазында даң бажында Тевене-даа Демир-Шилгизин мунгаш, сѳѳлгү чагыын чагааш, чиге соңгу чүкче углааш, караш кынны берип-тир. Бедик черниң белин бастырып, чавыс черниң бажын бастырып халдып орда Демир-Шилгизи тура дүшкеш:
— Эр бодуң эки-даа болзуңза, эр угааның таан-даа кыдыра ийин, ырак узак чораан кижи мурнун кѳѳр ышкажыгай, тос хемниң белдиринде, тос оруктуң белдиринде улуг кара чүве чүү деп бодай-дыр сен?—деп айтырган. Тевене тургаш:
— Даг-ла-дыр—деп-тир эвеспе. Аъды тургаш:
— Кавынды хаанның доскуул таңныылы-дыр, канчап эртер сен?—дээрге,
— Ханныг каралыг Кавынды эвес, ооң доскуул, таңныылын эртип шыдавазымза, адаан-мѳѳрей, адыг-чарышче бар чыткан херээм чүү боор — дээш, Тевене тутсуп эртер арга-даа чок даш ѳгге чеде халдып келгеш, алдан кулаш каң болат селемези-биле даш ѳгнү чара шаапкан. Ийи ирей, кадай чазык чаагай ёзу-биле чолукшуп, магалыг бараалгап, эрткен-дүшкен амытан бистиң багай чадырывысты ойбас чүве, кайыын келген опаң-чипең оттуг карактыг оглум боор дээш, даңзазын сунган. Тевене-даа чаъс баштыг чайыр соруулдуг даңзазынга кызыл мешке тапкызын тиккеш сунуп, кижи чок оранда чүү мындыг магалыг ирей, кадай боор, чугаа-сооттуг магалыг улус-тур эвеспе деп тапкылажып олурда, Демир-Шилгизи:
— Тапкы эвес, оо-хоранны чүге тырта бердиң, канчап бардың?—деп кыйгы салган. Тевене үне халааш, аъдынга маңнап келгеш, эм сагаан, дом сагаан оъдун ижиптерге, аксы-думчуундан тапкының хоразы буругайындыр хайлып эстип үне берген.
— Тос хемниң белдиринде ирей, кадай окта-ла анаа эвес ирей, кадай-дыр!—деп, чарык даш ѳгнү чаңгыландыр алгыргаш, карак чивеш дээр аразында аъттаны каапкаш, ийи ирей, кадайның мойнундан алдын шалбазы- биле үш-үш ораай киир каапкаш, Демир-Шилгизиниң тыртып кѳрбээн аксын кулак дашка чедир чара соккаш, хап кѳрбээн саарын хүн чайыннандыр чара шапкаш, дап-ла берген иргин. Карак чивеш аразында тос артты ашкаш, тос хемни кешкеш, тура дүшкеш, соонче кѳѳрге, ирей кадайның ийи бажы артып калган «магалыг-ла оглум-дур сен» деп катыржып чорааннар. База-ла дап берген, каш хемни кешкеш, каш артты ашкаш, аъды, боду могай бергеш тура дүшкеш кѳѳрге, ийи ирей, кадай эстип калган, каң-болат дуюу-биле Демир-Шилги эзилдир теп каапкан бооп-тур.
Аъды, бодунуң аштаан, сускааны хѳлчок, аалдан үнген аксы-биле хевээр болган иргин. Ол оранның оът-сигени оо-хоран-биле бүткен, аккан суу аржаң-коржаң оо-хоран, ыяш-дажы кылыш-хывыт-биле бүткен болган-дыр эвеспе. Үстүү орандан үжен үш солаңгызын тырттынгаш, карак чивеш дээр аразында үстүү оранга чеде хона бергеш, тос чүктүң эм-таң аржаанын ижип, сускун ханып туруп-турлар. Демир-Шилгини чаяаң чара семирип ал дээш салыпкаш, аъш-чемин чээш, улуг уйгузун удааш, боданып олурарга, черинден үнгенден бээр чеди-алды ай, аал-чуртундан үнгенден бээр алды-чеди ай болу берген туруп-тур.
Бо-даа болбас-тыр, углаан черже чоруур херек дээш, чүс сес илби-шидизи-биле кѳрүп олурарга, базып каан ирей, кадайы ийи ирей, кадай эвес, Кавынды хаанның доскуулу ийи шулбу базып каан бооп-тур. Чүү-даа болза бир хортан дайзын хораан-на чүве-дир дээш, оон ыңай кѳрүп олурарга, тос хемниң аксында, тос оруктуң белдиринде дээринде шаштыккан самдар чадырда кѳк баштыг кадай, ак баштыг ашак эвилең, чѳвүлең саадап турар бо- луп-тур. Оон ыңай кѳрүп олурарга, тос сарыг ѳргээде тос сарыг даңгына бар болуп-тур, оон ыңай кѳѳрге, кара-далай-ла бусталып чыдар бооп-тур. Ооң ындында Кавынды •хаанның кулчу-шагаачызы, ара-албатызы, кода-хүрээзи болуп-тур.
Тевене мѳге Демир-Шилгизин мунупкаш, үстүү орандан үш ѳң челээжин тырттыргаш, бадып-ла берген. Тос оруктан хайзы базар аргажок дээрде шаштыккан чадырга келирге, ак баштыг ашак, кѳк баштыг кадай үне халааш, эрткен кижи бистиң багай чадырывысты ойбас чүве оглум дээрге, Тевене тургаш: авыяастыг, нүгүлдүг кулугурлар, силерни кым билбезил, Кавындының доскуулу ийи адыг-дыр силер, мегелевеңер, силер кулугурларны деп чорда, бирээзи үстүү оранче үне халып бар чыткан, сыр огун сырылады тырткаш, шишпип-шишпип адарга, эр адыгның ѳкпе-чүрээн хуюкталдыр деггеш, оъгу үстүү оранче кылаш кынны берген. Бир адыг алдыы оранче кирип чыдырда, Демир-Шилгизи кѳре соп кааш, каң болат дуюу-биле дуюу-биле кыс адыгның ишти-баарын узе, чарт сѳѳгүн чашканнандыр теп дүжүрүп-түр эвеспе.
База бир дайзын бастынган чүве-дир дээш, чоруп олурда, ойзу-кыйзы базар аргажок, тос хемниң аксы, тос оруктуң белдиринде тос сарыг ѳргээде тос сарыг кадын үне халыжып келгеш: аъдыңны сарыг ийге оъткар, бистиң-биле бодуң дѳѳ хѳлде демир аргамчаа шаап ойна дээрге, шынап-ла бо оранга тос сарыг кадын-биле хѳѳрежип-даа кѳрзе кандыг боор дээш, кылаштап бар чыткан. Аъды тургаш:
- Канчап бардың, бодуң-на чугаалап тургаш, тос сарыг шулбуга амы-тының алзырың ол бе?—дээрге, шынап-ла кулугурларны дээш, тос шулбунуң тос дорзуктарын одура шаап базып кааш, база-ла чорупкан.
Ол-ла чоруп олурарга, калчаа далай каргырткайнып хайнып чыткан. Хайзы базар арга турбас Кавындының оо-хоран калчаа далайы, мегелеве деп алгырып чорда, канчап билген кулугур боор дизе-ле, каргырткайнып соглу бээрге, халдып эртип чоруй барып-тыр оо.
Шыяан ам. Тевене мѳге ханныг каралыг Кавындының доскуул таңныылын эрткеш, хаанның коданының чанынга чоруп олура, аъдын таагылыг шилги богба, бодун самдар оол кылдыр хуулдуруп алган чүвең иргин.
Ак чылгы кадарган ак салдыг ашак кѳгээржик дергилээн, хѳлүе берген чортуп чораан иргин. Ашак тургаш:
- Кайыын келген опаң-чипең оттуг карактыг оглум боор сен, кайнаар бар чыдыр сен? —деп айтырган самдар оолдан:
- Кавынды хаанның бора мүнү кыш болурга бора хѳлчүк болу бергеш турар, чай болурга сарыг-суу сарыг шалбаа болу берген турар деп дыңнааш, бора мүннеп, таар алдында сарыг-суглап ижер дээш чор мен, ирем — деп чугаалап-тыр эвеспе.
Самдар оол оон ыңай бар чыдарга, чүс ѳѳр кѳк бора чылгы кадарган чүс хаа бажын удур шапкылажып келгилээш:
- Кайыын келген кулбураан согун ышкаш, кулуксаан буга ышкаш чүвел, окта бо оранның кижизи эвес-тир. Хаан күрүзү бужартаткан бо чүвени дораан хаанга сѳглээр, бажын кестирер чүве дижип, чамдыктары, хѳокүйнү кандыг-даа аштаңгы-туреңги, колданыкчы-диленикчи чораай-ла, кижи тѳлү дѳмей-ле ьйнаан, чаржынчыды ону сѳглеп алгаш чүнү чедип алырыл —- дижип-даа турганнар.
- Бора мун, божа-хойтпак дилеп чоруур кижи-ле болгай мен, акыларым — дээрге, самдар оолду кѳрүп-кѳрүп катыржырлары-даа бар, кээргеп човаарлары-даа бар болган. Ынчап тургулааш, дазыладыр кымчылангылааш, хап чоруй баргылааннар.
Чеди муң хой кадарган чеди сарыг уруглар, ооң ындында ийи чүс бызаа кадарган ийи сарыг оолдар чораан иргин. Чеди сарыг уругларга келирге, доңгая дүжүп, сай чаштарын сайга савалдыр катыржып, ойта дүжүп, сай чажы ээжээнге савалгыже катыржып тургулаан.
-— Самдар кижи кѳрбээн улус силер бе, угбаларым?— дээрге, ам сѳс чугаалагылаан.
— Божа-хойтпак, бора мүн дилеп чоруур кижи мен, хѳй мал сүрүү керген улус-тур силер, хѳй хойнуң аразында хѳвээ хураган хѳй-ле ыйнаан, бир ѳс эдер чүведен берип-ле кѳрүңер, угбаларым деп чаннып-ла турган. Уруглар:
— Ийи чүс бызаа кадарчызы ийи сарыг оол хаанга бистиң бажывыс алысканы ол — дижип-даа турары бар, оолдуң ээрежиринге шыдашпайн,— ийи оолдуң кандыг багын кѳрбедивис дээр, олар ону үндүрүпсе оон артык оларның багын коптарыпкай-ла бис — дижип-даа турары бар болган. Ынчап тургаш, чаңгыс кѳк-чаакты, мынча хойнуң аразындан кым билир дишкеш, хѳй хоюн бѳлүпкеш, кѳк-чаакты бо-ла сѳѳрттүп эккелгеннер-дир эвеспе.
Самдар оол-даа багай таагылыг шилги богбазын мунувуткаш, үңгертип берип кѳрүңер күжүр угбаларым дээрге, уруглар үңгертипкен. Хѳвээ тепкиленирге, хѳвээзи бир чарыындан, боду бир чарыындан аңдарлып дүжүп, тургаш, кара кежээге чедир чадажып тургаш, арай боорда богбазынга үңгерип алгаш, элеңнедип чорупкан иргин.
Хураганның эьдин быжыра тыртып чипкеш, самдар оол Кавынды хааннын кодазынга келгеш, эң-не ындында куу кажаага шилги богбазын баглап каан. Кажырадыр кажык аткан улустан эгелээш, кѳк дээрже кѳзүлдүрбейн тевек теп үндүрүп турар улуска чедир кѳрүп чоруп турда, самдар оолду кѳрген-не кижи, бо кижиниң чиктиин, окта-ла бо оранның кижизи эвес-тир дишкеш, азааргап арай ыңай туруп турар болган-дыр эвеспе. Бир ѳгге келген, ээн ѳгде арага тип каан турган, арагазының доңун холунга дозуп ижипкеш, Кавынды хаанның чеминиң дээжизин четирген соонда адыг-чарыш мээңии-ле ыйнаан деп боданып, багай богбазынче бар чыткан иргин. Богбазынга келгеш, кѳргенин чугаалаарга, бо дүне борта турар болза, хоржок-тур деп барган иргин. Аъдының аайынга кирип, Кавынды хаанның аалының мурнунда улуг сарыг ховунуң ортузунга улуг ак майгыгны тиккеш, багай богбазын Демир-Шилгизи хевээр болдургаш, боду Тевене мѳге кылдыр катап хуулуп алган. Демир-Шилгизин демир баглааш кадааш, узун тынын үш ораай каккаш, ѳлүг доңнук-биле доңнааш, Тевене мѳге боду улуг ак майгынынга удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Кавынды хаанның кода-хүрээзи эртен туруп кээрге, аалының мурнунда улуг ак тайга дег майгын, ооң чанында ийи кулаа дээринде шаштыга берген улуг аът, демир баглаашта турган-дыр эвеспе. Албатылар дораан-на айтып сѳглээннер иргин. Кавынды, бир болза улуг хаан, бир болза улуг маадыр кижи-дир деп бодааш, билдилиг үш хаазын чоруткан. Yш хаа-даа чүзү боор, улуг ак майгынга кирип келгеш, эки-мендизин айтырганнар. Чүү-даа дээрге ыыттавас кижи болуп-тур. Эртен келген хаалар харыы манап, кара кежээге чедир баскан будун шимчеш кылбайн, кѳрген караан дырбаш кылбайн кайгап турганнар.
Демгизи эртен чемненген боду кежээге чедир, кижилер кирип келди дээр-даа чүве чок, дүлей-даа чүве дег, согур- даа чүве дег, чемненип-ле олурар мындыг бооп-тур. Хаалар чеже турар, кара кежээ чанып чорупкан. Кавынды хаанга:
— Тос каът олбук-кудусту чадып алган дѳрт буттуг кандан ширээ кырында чемненип-ле олурар, тотпас ханмас-даа, он алды каъттышкак карактыг улуг кара эр-ле чорду, үнүп чыдырывыста-ла бисче кѳрүнзе-ле ийи ала караа ийи хѳлчүк дег аңдарлыңайнып кээрге, кончуг-ла кортувус. Дүлей-даа ышкаш, согур-даа ышкаш, кижи кѳрүп кѳрбээн кончуг кижи олурар чорду, чүве айтырарга-даа ыыттавас, бисти кижи деп-даа бодавас кижи чорду — деп шынын-на чугаалап берип-тирлер.
Ам даартазында Кавынды хаан үш щинчээчи кара кыдаттарын:
- Кижиниң чугаазын дыңнавас кижи каяа чоруурул, кулаа чок-даа чүве болза караа-биле кѳргей, ам ыыттаваза ѳлгүже эриидээш кээр силер — дээш чоруткан.
Ону билип кааш, Демир-Шилги Тевенеге:
— Дѳңмээңни демир дѳжү кылдыр тарбыдааш, чаагыңга, бажыңга оо-хорандан чаап ал—дээн. Тевене ынчаалдыр кылып-даа ап-тыр.
Үш шинчээчи баштай улуу, оон ортуну, оон бичези кирип кээп, амыр-мендизин айтырып турганнар. Ыыт чок олурар бооп-тур. Хорадааш, кандыг-даа хаан, маадырдан чүнү-даа айтырып чораан улус бис, чүү кончуг хораныг хей боор бо дээш, улуу дѳңмээн сый тептер дээш теверге, бодунуң чодазы сына бээрге, дѳжү дѳңмектиг кулугурул деп аскаңгыырлап үне халаан. Ортун шинчээчи чаагын сый дажыптайн дээш, дажыырга, адыжы ойлуп чаштай берген, хоран чаактыг кулугурул деп човууртап уне халаан. Биче шинчээчи бажының куйгазын оя ызырыптар дээш ызыргаш, хоран баштыг кулугурул деп аксын туттунгаш, база-ла үне халаан. Кавынды хаанынга баргаш, улуг шинчээчизи мынчалдывыс деп чугаалаан. Биче шинчээчизи ыыт-даа чок аксынче-ле имнээр бооп-тур. Ортун шинчээчизи тургаш:
— Yне халып чыткаш караам ужу-биле кѳѳрүмге, бажындан ызырып-ла чыткан чүве, оон ыңай кѳрбээн мен — деп чугаалаан иргин.
Кавынды хаан ам эртен хуулгаазын эң улуг Шулбу-Сарыг кадынын сѳѳгүн адыра кѳрүп тургаш, хуулуп шин-чилеп эккел дээш чоруткан. Шулбу-Сарыг кадын чүс сес хуулуп, Демир-Шилгини шинчилеп кел чыдып-тыр. Де- мир-Шилги муң хуулгаш, Шулбу-Сарыг кадынга алдырбайн барып-тыр. Демир-Шилги ол аразында Тевенеге:
— Шымда-декте, сѳс-чугааң оскундуң! Шулбу-Сарыг даңгына келди, карак чивеш дээр аразында олбук-кудузуң салып, тапкылажып турар сен — деп-тир.
Кадын кирип келирге, Тевене карак чивеш аразында кара торгу олбук кудузун чада каапкаш, чаьс баштыг чайыр соруулдуг даңзазынга кызыл мешке тапкызын тиккеш, суна кааптарга, кадын бир соргаш:
— Силерниң черниң тапкызын тыртарга чиктиин аа, бистиң черниң улузунуң тапкызы чигир-ле ийин, байбың-на ийин — дээрге, Тевене харыы тыппайн барып-тыр. Аъды тургаш:
— Сѳс оскундуң дидим, ол болгай бирни алыстың - деп сымыранып-тыр. Кадын чүс сес кѳре берген олурда, Тевене ам-на чүс сес хуулгаш, муң хууларга, муң хуулгаш, алдырбайн барып-тыр.
Кавындыга Шулбу-Сарыг кадайы бирден бирээ чокка тѳѳгүлеп олурган:
— Бо оранның эвес, арылган оранның ёзулуг эрлик эри-дир, чүс кижиниң дүрзүзүн дүрзүленген дүндүгүр кара буга дег, муң кижиниң дүрзүзүн дүрзүленген мулдугур кара буга дег, чамбы-дипте эннежир чүве турбас чүс хуулгаазын илби-шидилиг кижи-дир. Элезин дылдыг аъды безин чүс, муң хуулар турда, олдува сен ышкаш кижи эп-чѳп-биле, ѳңнүк дугайы-биле кѳрүшпээже бо оранга тынныг чүве-даа тургузар арга чок амытан болду, бо ораннарда аңаа күш чедер күчүлүг амытан турбас, Демир-Шилги аъттыг Тевене-дир — деп чугаалап берип олурган иргин.
Кавынды-даа хорадап-ажынып, ол чүвеңерге мен бодум баар мен дээш чорупкан. Ханныг каралыг Кавынды бар чыда дыка-дыка кылаштаарга чамбы-дип чандыңайнып туруп-тур.
Кавынды хаан Тевенениң ак майгынынга кирип келгеш, кижи кода-хүрээзиниң чанында келген Тевене-ле эки эрээй деп бодангаш, ыыттаваан.
Тевене карак чивеш аразында дѳрт буттуг кара ширээзин салып, тос каът торгу маңнык олбук-кудузун чада соккаш, эки-бак-даа болза, хаан-даа болза, кижи эжиин ажып олурган кижи бо-ла эки эрээй деп бодааш ыыттаваан. Тевене чаъс баштыг, чайыр соруулдуг даңзазынга кызыл мешке тапкызын кыпсып суна кааптарга, Кавынды халбыыш ышкаш ак дижи-биле харр-хорр кылдыр, хүүрек ышкаш ак дижин ажыткаш, хүрр-хорр кылдыр катыргаш, тапкызының харыызын сунупкаш, үнүп чоруй барып-тыр. Аалынга түмен- кижиниң дүрзүзүн дүрзүнчүдүр түрүленген чедип келгеш, буруу меңии болду деп боданып турган-дыр эвеспе.
Даартазында эп-чѳп-биле чугаалажып, ёзулуг чолукшуп, магалыг бараалгавааже хоржок-тур деп бодааш, Кавынды-даа ак кадаан азынгаш, Тевенениң улуг ак майгынынче чүс сес арыг агар салгын-биле чүстүг сиген сый бастырбайн чоруп олурган-дыр.
Демир-Шилги Тевенеге:
- Аъш-чемиң бүрүн белеткээш, хаан кээрге, эки-даа бол, багай-даа бол, ак кадааңны сунмушаан, магалыг бараалгаар сен—деп чагый соп каап-тыр.
Кавынды хаан кирип келгеш, ак аржыылын ушта соккаш сунуп чыдар аразында, Тевене олбук-кудузун, олут- ширээзин, чеминиң дээжизин, чиң кара шайын сала соккаш, ак кадаан сунмушаан, магалыг ээлгир мендилежип туруп-тур эвеспе. Демир-Шилги аъттыг Тевене мѳге-биле ханныг каралыг Кавынды ийи хѳѳрежип, чугаалажып, чазык чаагай саадагылап турлар эвеспе. Кавынды хаан иштинде кирижин тыртып, даштында таптыг чазык чугаалап айтырып олуруп-тур:
— Ырак узактан эки эрлик эжим чүнү адап-сурап келжик ирги, хереглээнин бээр мен, иштинге киришкен ийи чүктүң ийи эки эри ха-дуңма болчуп кѳрээли дээрге, Тевене тургаш:
- Улуг хаан кижи чугаалап олурда карачыл кижи мендe чүү боор - дээш, илиг каразы чок ажыттынып, Кавындының он сес сай куу кадыннарының эң бичези Терге-Караны дээш келгенин-даа чугаалап, улуг кара таалыңындан аът бажы дег алдын, бѳрү бажы дег мѳңгүн суй белек кылдыр сунган. Кавынды хадыгайндыр катыргаш, ѳѳрүшкүлүг хүлээп ап, ѳргээзинге баарын Тевенеден дилээрге, Тевене чѳпшээрежип каан. Кавындызы мурнай үнген, Тевене соңнай үнген. Тевене кѳрүп чоруурга, Кавынды доң черни довук каразынга чедир базып, эриг черни эмиг каразынга чедир базып бар чыткан. Мен кандыг эвес мен дээш, доң черин базарга довук караан ажа дүжүп, эриг черни базарга эмиг каразын эрте дүжүп турар болган иргин. Кавынды мурнап киргеш, тос каът олбуун, тос буттуг кара ширээзин салып белеткей сопкан турда, Тевене мѳге кирип келгеш, тос буттуг ширээзинге олура кааптарга, буступ барып дүшкен. Тевене мѳге:
- Эки эp кижиниң эт-севин үреп каанымда бис-даа эп чѳп-биле хоржок-ла тур бис—дээш, черге олуруп ап-тыр эвеспе.
Шыяан ам. Кавынды хаан-даа Тевене мѳгени арагалаткаш туруп-ла берген-дир эвеспе. Хаанның ара-албатызы хүннүң-не арага-дарызын дергилеп, чуузалап-ла турганнар иргин. Кавындының албатылары хыйланып-кы- лыктанып, чоп-даа кончуг эзиривес, тотпас-ханмас чүвелерил, мынчага дажыглаан арагавысты, аъш-чемивисти куткан чүве болза далай хире чалгып, таңды хире овааланы-даа бергиже болду дижип, чоруп турар болу берип-тир- лер.
Кавындызы Тевенеге-ле хѳйнү берип, Тевене кѳрбесте ишпейн, кѳѳрде ижиичеңнеп олуруп турган иргин.
Тевене бир-ле бодап олурарга, Демир-Шилгизин баглап кааш арагалап эгелээнинден бээр ай чедип турар болган-дыр эвеспе. Аъдым откарайн дээш үне кылаштай берген. Кавынды, бо хире ишкеш кайы хире эзирээн эвес дээш, тура халааш эжик бажындан кѳрүп турарга, ийи буду ийи ѳрген дег черже кадалып, тендириир дээр ужур-даа чок кылаштап бар чыткан.
Тевене майгынынга келгеш, дѳңмээниң кырында ѳртемчейниң ѳскен-басканын билир алдын тойлу судурун кѳрүп турарга, Кавындының арагаладып, ѳңнүк тала болуп турары окта меге, артында сыра чазын сырылады тырттынып, каш чүкте хамык маадырлары дагдынган-шүгдүнген, алдыы оранда каптагайны хайындыр адар адыгжызы хүреш аразында Тевенениң ѳкпе-чүрээн ѳттүр адар деп тырттына берген турар болуп-тур.
Тевене карак чивеш дээр аразында улуг ак майгынын, хер-херексел, аъш-чемин улуг ак таалыңынга суп, Демир-Шилгизин эзертей шаап алгаш, аъдынга:
- Бѳрү бажы дег мѳңгүн, аът бажы дег алдынны-даа суй белекке бердим. Ха-дуңма, ѳңнүк-тала-даа болуулу дээш, хаан кижиге бүзүреп, арагалап турумда артымда ѳлүрер деп белеткени берип-тирлер, канчаарыл?—дээрге, аъды тургаш:
— Эң биче ак ѳгнү селемең-биле одура шаапкаш, Терге-Караны колдуктай сал-ла карак чивеш аразында үстүү оранче үне халды бербес болзуңза, сай сѳѳгүң салганың ол — деп-тир.
Тевене-даа ол-ла карак чивеш аразында аъттаныпкаш, биче ак ѳнү алдан кулаш ак селемези-биле одура шаапкаш, Терге-Караны колдуктай шаапкаш, үстүү оранче үш ѳң солаңгызын тырттынгаш, дап-ла берген.
Yстүү оранга четкелекте алдыыртан ѳѳрү бай аал коданы хире кызыл от хыыгайнып кел чыдып-тыр. Демир-Шилги тургаш, арзылаң баштыг каң болат ийи эзеңгиңниң дүвүн белетке, мен дѳрт, каң болат дуюум белеткээйн, бисти ояр аргажок деп чорда, Кавындының каптагай хайындыр адар адыгжызының аткан огу Тевенениң ийи каң болат эзеңгизиниң таваанга, Демир-Шилгизиниң дѳрт каң болат дуюунга деггеш, хайыгайндыр эстип, хайнып бады барып-тыр эвеспе.
Демир-Шилги аът, Тевене меге, Терге-Кара кадын үжелээ үстүү оранга келгеш, улуг уйгузун удуп, улуг дыжын дыштанып турганнар иргин. Тевене мѳге-даа Арзылаң-Ала тайгазын, чѳнүк иезин, Качыга-Калдарын сактып келгеш, хүннүң эртезинде үш ѳң челээжин тырткаш, кылыйтып бадыпта-ла берип-тир.
Аалының чанынга кел чыда кѳѳрге, ак ѳѳ-даа, азыраан малы-даа, Качыга-Калдары-даа кѳзүлбес болуп-тур. Чедип келгеш, ѳѳнүң орнунга улуг ак майгынын каккаш, Демир-Шилгизин комуң хоора, чаяаң чара семири дээш салыпкан.
Терге-Кара кадынынга чем-даа бээрге чивес, чугаа-даа эрээрге ыыттавас, чугааладып-даа, чемгерип-даа чадап туруп-тур. ,
Тевене бир-ле хүн Арзылаң-Алазының кырынче муңгагдап базып үнүп каап-тыр эвеспе. Дүн-хүннүң чеден беш арыг кагар салгыны-биле Арзылаң-Аланың бажынга чедер четпес чорда, Качыга-Калдар ыдының чыды келген. Ол чыттың уу-биле углап-шиглеп чорааш, тарбаган үңгүрүнден Качыгазын тып алгаш, аалынга эккээрге, аштаан-суксаан, арган-дорганы дендээн, чем-даа бээрге чивес, чүве-даа айтырарга ыыттавас, аксынче-ле имнээр мындыг болган. Алган кадыным-даа ыыттавас, азыраан ыдым-даа ыыттавас чүү хайлыг бачыттыг кижи боор мен деп муңгагдап-даа олурган иргин. Бодап олурарга, иезиниң иштеп берген улуг кара таалыңын ортаа кезии чедир-ле үжээн, ортузундан куду дүвүнге чедир чүнү суккан ирги деп сагынгаш, үжеттинип-ле кирген. Дүвүнге чедир ужеп чорда аъш-чем-даа эвес, аары-ла дегет агжагар-ла чүве уштунуп кээп-тир. Оозун чазыптарга, авазының аныяк шаандагы эдилеп чорааны шуру-шуузуну, эт-севи болуп-тур. Ону кѳргеш, Терге-Кара ыытгавас боду ыыттап, катырбас боду катыра берген орарга, Тевенениң сеткили ѳѳрүп турган иргин.
Терге-Кара олургаш:
- Ыдыңның аксында бир чүве бар боор, чоп кѳрбес сен?—дээрге, Тевене шынап-ла ыдының аксын ашкаш кѳѳрге кара чүве чыткан иргин. Оозун арай боорда ужулгаш, аъш-чемин ыдынга бээрге амырап тодуп хырны үнгеш, ыды чугаалап-тыр:
— Хүлер-Хүрең аъттыг Күдүң-Хүлүк аваңны, азыраан малыңны олчалап чаалап алгаш барган. Аваңның сай-чажында сээң чеди бора кушкаш тыныңны аваңның чажындан чежип чыдырымда Күдүң-Хүлүк билип кааш, чеди бора кушкашты ѳлүрүп каапса Тевене кай баар дээш, халып кел чорда, кырган иеңнин сай чажын үзе соккаш, ызырып алгаш, ыңай болган мен. Күдүң-Хүлүк-биле тос артты ажыр, тос хемни кежир сывыржып чорааш, чамдык черге чеде халдып келгеш, каң селемези-биле кагарга дүгүм бажы соолаңайнып эртип турду. Кайнаар-даа баар аргажок улуг хѳлге сывыртап чыгап келирге, хѳлче алдын шавага болуп алгаш кире халыырымда, Күдүң-Хүлүк бел болуп алгаш ызыртыр сывыртап келген, кара кускун болуп алгаш үстүү оранче үне халыырымга эзир болуп хуулгаш чеже-даа кускун аразындан чандыр эндевейн сывырып келген, черге келгеш, тарбаган болуп хуулгаш, чеже-даа тарбаган аразынга чаштырымга Күдүң-Хүлүк бергедедип кээрге, Арзылаң-Ала тайганың ээзи үңгүрге келгеш тыным алды. Сээң чеди бора кушкаш тының эвес болза, бодум хамаан эвес мен, аваңның сай чажын дѳзүнден тура соп эккелгеним ол-дур деп чугаалап берип-тир эвеспе.
Тевене-даа чүзү боор ийик, ѳштүглерде ѳжүм негеп чорууюн, хинчээ чок кырган иемни кул кылган, үвүм чип үвүрере тоткан, кулугур Күдүң-Хүлүктү адырам!—-деп улуг тынып, удургу дижин уу дайнап дүкпүрүп, Терге-Каразы биле Качыга-Калдарынга чагыын чагып белеткени-ле берген-дир эвеспе.
Тевене иезиниң таалыңда суккан күш-хүнезинин, чеди чылда кырзанып чиир силер, оон эртсимзе ѳлген деп билир силер дээш, Демир-Шилгизин кыйгырыптарга, комун хоора, чаяазын чара семирээн, чүү болду деп чеде хонуп келген. Оък-чемзээн, күш-хүнезинин дѳгертингеш, арт болган алчайган-калчайган эзерин эзертээш, кадыг кара чазын азынгаш, Күдүң-Хүлүктүң изин истеп хаплаткан-дыр эвеспе…
Терге-Кара кадыны оранның курт-кымыскаяанга-даа, дээрниң кускун-кужунга-даа аъш-чемин үлеп берип, үш чылдың үүрүнде чурттап келген. Аъш-чем тѳнерге, дайын-чаадыва чоруткан эр кижини чеже манаар, чеже чааскаанзырап чалгаараар дээш аът башгыг начын бора хартыга болуп хуулгаш, үстүү оранче ужуп үнүп каан. Эрги оран-чуртун кѳѳрге биеэ хевээр, он сес ак ѳѳ-даа хевээр, он сес ѳгнүң, он сес аңгы коъданы-даа аңгы хевээр турган иргин. Эртен чуртунга ужуп келгеш, аалының чанында алдык кудуктуң чанынга алдын сарала ховаган болуп алгаш, үш хүн ойнап хүнзээш, бодунуң чылгычызы Даш-Кара ашакка Терге-Кара даңгына боду бооп хуулуп алгаш чеде берген. Арылган оранда Тевене деп кижиге барганындан эгелээш доозазын, ол черниң магалыг шымбайын арттырбайн чугаалап, ол оранче Кавынды хаандан дургуннап чоруурун сүмелеп, чугаалаарга, Даш-Кара ѳѳрээнинден дүжүм бе, түлүм бе деп амырап хүлээп алган иргин. Даңны атсы ак ѳѳн кѳжүргеш, адаа чиик чылгызын сывырып алгаш, Арзылаң-Ала тайгага чедип кээп, Тевенениң ѳѳңүң чанынга ак ѳѳн тиккеш, чылгызын Арзылаң-Аладыва чалап кадарып, Терге-Карага дуза болуп олуруп-тур эвеспе...
Шыяан ам, Тевене мѳге-даа чоруп-ла олурган иргин. Бир черге кээрге, Күдүң-Хүлүктүң тапкы каккан хүлү бай аалдың коданы дег ѳгбее берген турган. Мээң тапкым хүлү кандыг эвес дээш, чаъс баштыг чайыр соруулдуг даңзазынга кызыл мешке тапкызының тырткан хүлүн кагарга, бай аалдың коданындан улуг болуп-тур. База бир черге кээрге Күдүң-Xүлүктүң хире-хире алгырган черинде хире-хире дуруглар буступ дүшкен чыткылаан. Тевене мээң үнүм кандыг эвес дээш алгырган, дуруг хаялар база-ла буступ дүжүп турар бооп-тур.
Та чеже чоруп келген чүве, бир-ле черге Демир-Шилгизи тура дүшкеш:
- Эр угааның таан-даа багай-дыр, хаанның кода-хүрээзинге бо-ла бодувус кире бээр бис бе?—деп айтырган. Тевене аъдының чѳгенгенин чѳпсүнгеш, аъдын куу аът мыяа кылдыр хуулдур тарбыдааш, бодун куу терезин кылдыр хуулдургаш, хадып чоруп олуруп тур. Хаанның алдын, мѳңгүн кудуунуң аразынга чыткаш кѳрүп чытса бир-ле чүве кѳзүлбес деппе дээш кѳрүп олурарга, бир кижи чуглуп чоруп олурган. Бо черниң улузу чуглуп чоруур кайгамчык улус-тур аа деп бодап элдепсинип олурда, бир холунда хымыш, бир холунда хумуң чыпшыр тарбыдаан багай иези кудук чанынга келгеш, оглунуң чыдын биле соп каан.
— Тѳрүүрүнден эгелээш ѳстүрген оглумнуң чыдының шымбайын, кайда сен, оглум, чүде сен, оглум?—деп алгыра берген. Таваңгайы дежилгиже, ээгизи шагжайгыже элеп, түрээн кырган иезин хѳрек-чүрээн дакпыжадыр кээргеп кѳрүпкеш, Демир-Шилги аъттыг Тевене боду болупкаш, карак чивеш дээр аразында Күдүң-Хүлүктуң Хүрең-Ала тайгазынче халды бергеш:
— Yвүм чээн үвүрере тоткан кулугур, ѳгде сен бе, черде сен бе бээр үн, Күдүң-Хүлүк!— деп изиг, соок кышкызын кышкырарга, Күдүң-Хүлүктүң бир кулаандан киргеш, бир кулаандан боо оъгу дегген дег тыйыгайнып үнүп турган иргин.
Күдүң-Хүлүк дээрзи үжен ийи хелемектиг ѳѳгүн шала-була ѳѳктенип хап орда, Тевене алдан дѳрт ак хелемектиг ѳѳгүн үзе-чаза соп халдып олуруп-тур.
Күдүң-Хүлүк:
— Сен ышкаш тояан буга болган чүвени коданымга-даа чагдатпас мен, удур келген сенден болур бе, уткуй келген менден болур бе?—деп чоруп олуруп-тур.
Тевене тургаш:
— Дарганнарның таптап берген дадарык кара демири-биле болур бис бе, иевистиң тѳрүп берген ийи кызыл чудуруу-биле болур бис бе?—деп айтырып-тыр.
Күдүң-Хүлүк:
— Кайызы-биле-даа кѳржүп бис, кулугур — деп, ажынган хүрең арны агара берген туруп-тур.
Баштай аткылажыр бооп, ийи чүкче халыдып чоруй баргаш, ча-согунун кезенип тырттына-ла берген-дирлер эвеспе.
Күдүң-Хүлүк эртен тырттынган боду кежээге чедир тырттынып, кежээ тырттынган боду эртенге чедир тырттынып, чазының алдыы сагындан алдан улу арыгайнып, үстүү сагындан үжен улу үрүгейнип кээрде, Тевенениң ѳкпе-чүрээн ѳттүр дегзин дээш, оъгун сала кааптарга Тевенениң хѳрээнге деггеш, үш сынып чаштай берген. Тевене үш эптей туткаш, бүдүн кылдыр тарбыдай каапкаш:
- Бо чээргениң херек чүве ыйнаан, эжим, оран-чурттуң бора тоолайын-даа адып чиир чүвең ыйнаан—дээш октап берип-тир.
Тевене база-ла эртен тырттынган боду кежээге чедир, кежээ тырттынгаш, эртенге чедир тырттынып, чазының алдыы сагындан алдан улу арыгайндыр чалбырап, үстүү сагындан үжен улу үрүгейндир чалбырап кээрде, Күдүң-Хүлүктүң өкпе-чүрээн өрттендир дег дээш, оскуна чоруй сала кааптарга Күдүң-Хүлүктүң өкпе-чүрээн өттүр деггеш, оъгу үстүү оранче кылаш кынны берип-тир. Күдүң-Хүлүк:
— Дадарык кара демир-биле хоржок тур бис, ийи кызыл чудуруувус-биле көржүр бооп-тур бис ийин — дээш, алдан-чеден буур кежи содаан дагдына-ла берип-тир.
Тевене, өкпе-чүрээн өттүр адарга өлбес кижини канчаар кижи боор мен деп бодап, аъдының мурнуу дергизинден алдан буур кежи содаан чежип, дагдынып, шүгдүнүп туруп тур.
Ийи эр-даа ийи чүкче көрүнгеш, чамбы-дипти чаяңнады, октаргайны ойбаңнадыр девип чоруп кааннар иргин.
Тевене хая көре кааптарга, Күдүң-Хүлүктүң ийи дөнмээ ийи мөкүлчек ак тайга дег сиригейнип бар чораан иргин. Күдүң-Хүлүк Тевенени көре кааптарга, дөңмээниң эьди ийи улуг хүрең тайга дег кырлаңайнып, эннежир- даа аргажок эр девип бар чыдар болуп-тур эвеспе.
Yш кырлаң ажыр, үш ховуну кежир девигилеп келгеш, ийи хая каккылашкан дег сегиржип, бугалар дег хыйыртажып, бууралар дег дизээлежип туруп-турлар эвеспе. Чайны шалыңындан билип, кышты хыраазындан билип тутчуп туруп-турлар. Та чежеге, та кажанга хүрежип келген чүве. Тевенениң эьди будундан изээш эмиг дөзүнге чедир шиш, бажындан изээш эмиг каразынга чедир изип келирге, Күдүң-Хүлүктүң эьди каргырткайндыр хайнып, коргурткайндыр хоорлуп чаштап турар болу берип-тир. Тевене эптиг тудужу бир-ле кире соп келирге, будуктуг ыяштың кыры-биле, булуттуг дээрниң адаа-биле тырыкылааш, көк дээрни хөлбеш кылдыр, кара черни сирт кылдыр дүжүргеш:
— Өлүрер малдың ханын алыр, өлүрер кижиниң сөзүн алыр, сөзүң сөгле! — деп-тир.
— Аъдымны аъдың-биле дөмей эдилээр сен — деп, Күдүң-Хүлүк мону-ла чагаан иргин.
Тевене:
— Кижи өлүрүп чораан эвес —дээш катап келбес кылдыр коң эьдин хоора кезип, делегейниң куш-курту чизин дээш чүк-чүкче октап, сөөгүн хүл кылдыр өрттедипкеш, Күдүң-Хүлүктүң кода-хүрээзинге халдып чеде берип-тир.
Тевене, база бир хортан дайзын бастынган-на болгай, мээң үвүмнү Күдүң-Хүлүк үптеп турган боордан башка, ара-албатызында кем бар эвес дээш, хамык ара-албатызын, азыраан малын иезинге баштаткаш, чер-чуртунче ай деп чоруп каап-тыр. Чер ортузу чедип келгеш, узун дургаар шыйган черимге дүн-хүн чок чоруп олурар силер, доора шыйган черимге хонуп дыштанып чоруур силер— дээш, иезинге орук баштаткаш, Тевене боду Терге-Каразын сактып, мурнадыр чоруткан-дыр эвеспе.
Тевене аалының чанынга ынча-мынча кел чорда, Арзылаң-Ала тайгазында ала-була чылгы дола берген туруп-тур. Хорадааш:
— Кижи чери ээлээн, чүү мындыг чүве тыпты бергени ол?—деп кыйгы салырга, Терге-Кара кадын дыңнай сал-ла, Даш-Кара ашакты, Тевене келзе чаа-дайын көрген кижи коичуг болгай, канчаптарын кым билир дээш, улуг тел ыяшка чыпшыр тарбыдааш, боду көзүлбес кылдыр хуулгаш олуруп турган иргин.
Тевене ажынган хорадаан түлүү-биле Арзылаң-Ала тайгазынга келгеш, улуг тел ыяжын көөрге, биеэгизинден артык шимек, каас өзүп чечектелип турарга, бир эвес мени бак көрген болза тел ыяжымны өрттедипкен турган эртик дээш, окпези өжүп, ак майгынын көөрге, ак майгынының чанында улуг туң сагаан өг турарга, мени деп бодаваан болза мээң улуг ак майгынымның чанынга улуг ак өгнү чоп тиккен дсп бодааш, халдып келген. Демир баглаажынга Демир-Шилгизин баглай соккаш, кире халып кээрге, кижи-даа чок, Терге-Караның чыды чытталыр бооп тур.
— Кижи кыжыраан, кайда чүнү кылып олур сен?— дээрге, Терге-Кара боду болуп тура халып келгеш, чеди чылда чиир сен дээн чеминиң үш чылдың нүүрүн көрбейн барганын, бора хартыга, сарала ховаган бооп хуулуп турганындан эгелээш, бодунуң чылгычызы Даш-Караны көгүдүп эккелгеш, биче дузазын көрүп чурттап, Качыга-Калдарның аңнап-меңнеп турганынга чедир чаңгызын-даа чажырбайн хөөреп, сенден корткаш, Даш-Караны Тел ыяшта чыпшыр тарбыдап кагдым деп шынын-на чугаалаан иргин.
Тевене Тел ыяжынга баргаш:
— Кижини чоп чажырып тур сен, улуг Тел ыяжым?— дээш кымчылаптарга будунуң адаанга Даш-Кара пет кээп дүшкен. Даш-Кара ашакты ыыт-даа чок колдуунга кызыпкаш, улуг ак өөнге хап кээп-тир. Ашакты өгге киирип келирге, кортканындан чүве-даа чугаалай албас болуп-тур. Демир-Шилгини комуң хоора, чаяаң чара семири дээш үстүү оранче салып үндүрүпкен иргин.
Yш хонган турда Күдүң-Хүлүктүң мал-маганы, ара-албатызы аалаан-шоолаан чедип келген иргин.
Тевене мөге-даа Даш-Карага Күдүң-Хүлүктүң улуг кадыны Тевене-Хоону кадай кылдыр бергеш, Күдүң-Хүлүктүң улуг-биче дүжүметтерин кадарчы хавырыкчылар кылгаш, чалчаларын чагырыкчылар кылгаш, амыр тайбың малын малдап, чоок кавы чону-биле аргыжып чурттап турган чүвең иргин.
Бир эртен Терге-Кара кадын туруп келгеш:
— Ханныг каралыг Кавынды ам бир ай болгаш чер алды-биле келгеш, бо өг орнундан дештинер болза бо оранга чүнү-даа тургуспас, бир эвес чер кыры-биле келир болза сээңии болур — деп дүжедим деп-тир. Тевене-даа аал-оранын айлыктыг черже чурт чайладып көжүре-даа берген иргин.
Кавынды чер алды-биле келгеш, Тевенениң өөнүң орнундан өрт халап өөскүдү чара теп үнүп келирге, куйт дээр кускун-даа чок, сайт дээр сааскан-даа чок болуп тyp. Каң-Хүрең аъды тургаш:
— Арзылаң-Ала Тайганың мурнуу чарыында-дыр, чорук чораан эр кижи чоруу бүтпээнде, чок-тур дээш, дедир чанар эвес сен—дээрге, Кавынды-даа карак чивеш дээр аразында Тевенениң коданынга халдып келген.
— Өлүг сен бе, дириг сен бе, Тевене, өөңде сен бе, черде сен бе? Үвүм чээн кулугур, үвүрере тоткан кулугур! — деп алгыргылааш, Тевенениң демир баглаажынга аъдын баглааш, өгже кире халып олурган. Тевене меөе уткуй үне халааш сегирип алырга, Кавынды хаан:
— Та өлүр, та дирлир мен, Терге-Карам оода-ла чаңгыс керүп алыйн — деп маргыжып чүткүдерге киирбээн. Ийи эр-даа иезиниң төрүп берген ийи кызыл чудуруу-биле көржүр дишкеш, улуг сарыг ховуга барып содак-шудаан кеттинип белеткенип, ийи чүкче доң черни довук караанга тулдур базып, эриг черни эмиг дөзүнге чедир базып, делегейни тендиңнедир девигилеп, чамбы-дипти чаяңнадыр девигилеп бар чыдып-тыр эвеспе.
Тевене Кавындыны көре кааптарга, кежегези чүктүг кара буура дег содуңнаан, ийи дөңмээ ийи улуг мөкүлчек тайга дег сириңейнип бар чыдар, ооргазы оңгар кара чоога дег, кылчаш кылдыр көрнүптерге түме кижиниң дүндүгүр кара дүрзүзүн дүрзүленген, эгинниг чүве эннежир-даа эрга чок эр бооп-тур. База-ла бергениң бергези-ле эр болбайн деп бодап, девип бар чыдып-тыр эвеспе.
Тевене кандыг эвес дээш, Кавынды хая көрнү кааптарга, кежегези келчейген, колчайган ийи чүъктүг кара буура дег, дөңмээниң эьди дөкүлчек кара тайга дег кырлаңайнып бар чыткан ышкаш, кылчаш кылдыр көрнүптерге муң кижиниң мучугур кара дүрзүзүн дүрзүленген, түме кижиниң дүндүгүр кара дүрзүзүн дүрзүленген, ооргазы дээрге оңгар кара чоога дег болган. Тевене эгинниг чүве эннежир дээр арга турбас эрниң эри берге-даа эр-дир деп бодап, Кавынды хаан девип бар чыткан иргин.
Кайызы-даа хая көргеш, кагжыр кара бууралар дег, кадыр хая каккылашкан дег халыжып кээп сегиржип ап, үскүлешкен бугалар дег ыйжьш-хыйжып хыйыртажып, кыш эрткенин хыраазындан билип, чай эрткенин шалыңындан билип тутчуп туруп турлар эвеспе. Та кажага, чежеге чедир тутчуп келген чүвези. Тевенени дээриндиве тевектептер дээрге, дээлдигенниң дезиинден артыы-биле алдырбайн-на турар болуп-тур эвеспе.
Кавындының колдуундан хой дег ак көвүк хоорлуп дүжүп турар болу берип-тир. Тевене тургаш:
— Ол чүм, боор, эжим?—деп айтырарга, Кавынды тургаш:
— Катканың бажы кулугур, боданып тур! Эки эрниң эъди изээнде ындыг чоор—деп мону чугаалаан.
Тевенениң тейинден эгелээш колдук алдынга чедир кызып келген иргин. Кавынды тургаш:
— Чоп кыза бээриң ол, певе-певе! — дээрге, Тевене мөге тургаш:
— Эки эрниң эьди изиирге кыза бээр ышкажыгай, боданып кичээнип тур—деп чугаалап-тыр эвеспе.
Тевенениң эъди хан кыза бээрге, Кавынды барыылдап алган тудуп турар апарган. Эьт, ханы шыдажыр дескежир-даа аргазы чок изип хып турар апаарга, Тевене эптиг тудужунга киир туда соп алгаш, Кавындыны ак булуттуң адаа-биле, кара булуттуң кыры-биле киискиди бөөлдеп-бөөлдеп дүжүрерге, көк дээр кыңгырткайнып чаңгыланып, кара чери дирс кылдыр чарлып тиглени-даа берген турган иргин.
Тевене дээрзи чаъс баштыг, чайыр соруулдуг даңзазынга кызыл мешке тапкызын кывыскаш, Кавынды хаанның аптара дег ак хөрээнге кактап тыртып олура:
— Өлүрер малдың ханын алыр, өлүрер кижиниң сөзүн алыр, сөзүң сөгле! — деп-тир.
— Бурууну кылып, каралыг бакты каш катап кылган соомда канчаарыңны бодуң-на билип-тир сен ийин, Каң-Хүрең аъдымны Демир-Шилгиң-биле дөмей эдилээр сен, чылгымның баштыңы чыраа шилги бемни карактап чоруур сен, он чеди сай куу кадынымны Терге-Караң-биле деңге ап чоруур сен — деп чагып чыткан иргин.
Кавындының эьдин курт-кымыскаяк черинче сөөрттүп киирип, дээрниң кужу дээринче ызырып үнүп турзун дээш, чүк-чүктүве октапкаш, сөөгүн хүл кылдыр өрттедипкен-даа чүве иргин.
Кавындынын Каң-Хүреңи биле Тевенениң Демир-Шилгизи ээгилеп хыйыртажып, дээриглеп тепкилежир чазып турлар эвеспе. Тевене бир дайзын база-ла бастынды дээш, Демир-Шилгизин хөлгелепкеш, Каң-Хүреңин кожа четкеш, аалынга чоокшулап чорда Терге-Кара кадыны чаа түрүзүн түрүленген, удур кел чыдар бооп-тур.
Хайыралыг кадын кижи эр эжинге удур чаа түрүзүн түрүленген кел чыдар кандыг аайлыг чоор дээш, Арзылаң-Ала тайгазының кырынче үне халды бергеш, алдын дойлу күзүңгүзүн көрүп олурарга, тос ыттың дүгү дег тос чааны чаалаан, алды ыттың дүгү дег алды чааны чаалаан, чүдек-бужар ханныг каралыг Кавындының ханынга борашкаш аржааннанмайн аалче кел чыдар деп Терге-Кара ажынып-хорадап чоруп орар болган-дыр эвеспе.
Тевене-даа тос чүктүң тос чүүл аржааны-биле арыгланып алгаш, ам-на аалынга келгеш, Каң-Хүрең Демир- Шилгизин:
— Комуңар хоора, чаяаңар чара семириңер—дээш, дуюгларын хылыш-хывыт кылгаш салып чоруткулапкаш, бир ай удуур улуг уйгузун удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Таптыг-ла бир айның үжен хонуунда удуп чыдырда, уйгу кадында улуг ыыт болганын дыңнай сал-ла Тевене тура халып келген.
Кавындының каптагайны хайындыр адар адыгжызы:
— Канчалдың, чоондуң? Өлүг сен бе, дириг сен бе, Тевене? — деп кыйгы салып туруп-тур эвеспе.
Тевене-даа уткуй кээптир. Кавындының адыгжызы өкпе, чүрээн өттүр, өртемчейни өрттендир адайн дээш, кезенип тырттына-ла берген иргин. Тевене база-ла кадыг сөөгүңнү чуурулдур, өкпе, чүрээңни хуюкталдыр адар мен дээш, кадыг кара чазын дыңзыдып тырттына-даа берген чүве-дир эвеспе.
Та кажанга, та чеженге чедир тырттынган улус чүвези, эртенден кежээге чедир, кежээден эртенге чедир тырттынып-ла туруп турганнар иргин. Кавындының каптагайны хайылдыр адар адыгжызы тургаш:
— Кымдан эгелээрил?—деп айтырарга,
— Сенден-даа эгелээй-ле—деп, Тевене харыылаан-дыр.
Кавындының адыгжызы чазының бажындан чалар от чалбырап, эргээниң бажындан эриг ханы чалбырап чаштап чорда, Тевенениң өкпе, чүрээн өттүр деггеш, өртемчейни өрттендир дег — деп шишпээш, ышкындыра чоруй сала кааптарга, каң хожуула огу Тевенениң хөрээнге деггеш, каптагайындыва караш кылдыр хайып чаштай берип- тир эвеспе.
Ам Тевенениң ээлчээнде Тевенениң чазының үстүү сагындан үжен улу үрүгейнип, алдыы сагындан алдаш улу арыгайнып кээрде, кадыг сөөгүн чуурулдур, кара баарын, өкпе-чүрээн хуюкталдыр дегзин деп шишпип-шишпип салырга каң хожуула огу Кавындының адыгжызының кадыг сөөгүн чуурулдур, кара баарын, өкпе-чүрээн хуюкталдыр деггеш, үстүү оранче кылаш кынны берип-тир. Чанып келгеш, база бир хортан дайзын хораан-на чүве эвеспе дээш, улуг уйгузун удуп чыдып ап-тыр.
Тевене ол-ла удуп чыдырда, Терге-Кара чадашкаш, кулаанче ине шаанчактап тургаш, оттуруп турган иргин. Оттуп кээрге:
— Тевене кайда сен? Өлүг сен бе, дириг сен бе? Чүнүң-биле көржүр бис? — дээн улуг ыыт болган. Тевене:
— Ок! Улуг уйгум удуй бергеним ол бе — дээш тура халып келгеш:
— Биче ыыттыг аныяк-ла кижи-дир сен, кым сен, оглум?— деп олуруп-тур.
— Авыяастыг кулугур, чүнүң-биле көржүр бис? Мен болза чиге мурнуу чүктү эжелей төрээн ханныг каралыг Кавындының оглу, он сес сай куу кадын иелиг, Тайга-Сарала аъттыг Сайын-оол мөге деп кижи мен — деп-тир. Тевене тургаш:
— Иениң ийи кызыл чудуруу-биле көржүр болзувусса эки болбайн, оглукум—деп мону чугаалаан иргин. Сайын-оол мөге Тайга-Сарала аъдын демир кижен-биле олуй-солуй киженнээш, содак-судаан кеттине берген. Тевене мөге база-ла Демир-Шилгизин бектеп киженнээш, содак-судаан кедерге, хос-колбай болуп, эьт ханы кыраанындан шүглүп бичелей берген болуп-тур.
Сайын-оол-даа Арзылаң-Ала тайганың баарында улуг сарыг ховуже кара черни сиртиледи девип үнүп-ле каан. Тевене-даа ийи караан девискилеп алган:
— Кайда сен, оглум, канчап бардың, оглум—деп, Сайын-оолдуң ыыт-даажын дөзевилеп девип туруп-тур.
Шыяан ам, бир-ле девип-девип келгилээш, каң хая каккылашкан ышкаш сегиржип-ле ап-тырлар эвеспе.
Та кажанга, та чеженге тутчуп келген чүве, кышты хыраазындан, чайны шалыңындан билип, даг черни шөл кылдыр, шөл черни суг кылдыр тутчуп турганнар иргин.
Тевене Сайын-оолду дээриндиве үндүр тевектептер дээрге, дээлдигенниң дезиинден алдырбайн, каптагайындыва караш кылыптар дээрге, хартыганың кашпагайындан алдырбайн турар бооп-тур.
Ол-ла тутчуп тургаш, Сайын-оол мөге бир-ле эптиг тудужунга кире соп алгаш, бел черниң кыры-биле, бедик черниң бажы-биле чоруй тырыкылап эккелгеш, Тевенени дүжүрерге, кара чер каңгырт кыннып, көк дээр хөлбеңейни-даа берип-тир эвеспе.
— Сөзүң сөгле, Тевене?— дээрге, Тевене тургаш:
— Мени Арзылаң-Ала тайганың аар ийинде Тел ыяштың дөзүнге орнукшудуп каап көр, оглум — деп чыткан.
Сайын-оол:
— Адаң катканың бажы кулугур, алдан кулаш тамы каскаш, олче киир каггаш, бош дагны тура тырткаш, базырып каар мен —дээш, алдан кулаш тамызын каскаш, киир каар дей бээрге, Тевене:
— Тамыга эр эжин эрээлеи елурген кижи дыңнап көрбээн мен, тамыже кирбес мен—дээш, чүткүдүп туруп берген иргин. Ынчап турда Тевенениң бели үстүп калган, белин киир идер деп чыдырда, хөрээ ыңай болур, хөрээн туткаш, тамыже октаар деп чорда бели ыңай боор. Ынчап турда Тевенениң чүс сес сөөгү чүс сес чүктүве каңгырткайнып чоруп турар болу берген. Сайын-оол ону тамыдыва урар дээш чыып чадажып, чаңгыс-даа сөөгүн салыпса хортан дайзын болур деп, маңнап туруп-тур.
— Эр ээм бо хире түреп, сай сөөгү саналгыже демисежип турда мен чүнү көрүп турар мен — дээш, Демир-Шилги демир киженни үзе тепкеш, кылыйтпышаан келгеш, Сайын-оолдуң белин үзе тептерге, Cайын-оолдуң Тайга-Саралазы үзе соккаш, келбишаан ээзиниң белин хөрээн ызырыпкаш ыдып-ла каан. Демир-Шилги-даа соондан сүргеш ызырты чедип кээрге, хемче киргеш балык болуп, хемге ызырты чедип келирге, дээриндиве куш болуп үнүп четтирбейн барган. Тайга-Сарала ээзиниң хөрээн, белин он чеди сай куу кадын иезинге чедире бээрге, оглун диргизип ап-тырлар эвеспе.
Шыяан... Терге-Кара дыңнап олурарга, чүве-ле козураан-казыраан чоруп орар, чүу деп чүвел дээш үне халып келирге, Тевенениң чүс сес сөөгү бажы баштаан шуужуп чанып орган иргин. Эр эжиниң мынчаан түреп чораанын канчап көрүп турар боор дээш, эдектеп эккеп туруп дөрүнүң бажында олурар черинге сөөктүң аайы-биле эптеп салгаш, аът баштыг начын бора хартыга болуп хуулгаш, үстүү орандыва ужуп үнүп-ле каан иргин.
Терге-Кара үстүү оранга үнүп келгеш ужуп чоруурга, аргада чаңгыс ашак ыяш чонуп олурган иргин. Кылыйтып келгеш, ашактың саадын одура тепкеш, ашактың балдызы-биле эъдин эптеп кезип алгаш, бодун он сес харлыг оол кылдыр диргизир тарбыдааш, ужуп бады келген иргин.
Терге-Кара эккелген эъдинге Тевенениң шупту сөөгүн чыып тургаш, чаңгызын-даа арттырбайн өрттедип хуюктап каары-биле хап кээрге, Тевене чээрби беш харлыг боду үне халаан. Ийи эр-даа база-ла улуг сарыг ховузунга тутчу берип-тирлер эвеспе.
Тутчуп-ла турган иргин. Бир-ле Тевенениң тудужунга Сайын-оол мөге кире халып кээрде ак булттун адаа-биле, кара булуттуң кыры-биле бөөлдеп-бөөлдеп кара черни сирт кылдыр дүжүрүп алгаш:
- Сөзүң сөгле! – дээрге, Сайын-оол чыткаш:
- Эки эр эжимни эрээлеп хинчектээним-даа, эки-баък сагышты сагынганым-даа шын, канчаарыңны-даа бодуң бил, аъдымны аъдың-биле дөменй эдилээр сен – деп-тир.
Тевене-даа Сайын-оол мөгени базып тиилээш, Тайга-Саралазын даргададып салгаш, Кавындының он чеди сай куу кадынын, ара-албатызы, азыраан малы-биле эккээр дээш чорупкан иргин. Айлык черни хонук кылдыр, чылдык черни айлык кылдыр чыыра тырттырып чорааш, үш айның тозан хонуунда боду аалынга ээп чедип келгеш, чурттап турда Кавындының ара-албатызы, азыраан малы орукка сыңмас шуужуп, даржа хемге дапкыш шуужуп чедип келген-даа чүве-дир. Тевене-даа чурттап-ла турган иргин…
Терге-Кара-даа сааттаны берген, чылгызының баштыңы чыраа шилги бези үш чылын сувайлыккаш, боозай-даа берген чүвең иргин.
Терге-Кара бир-ле хүн мөңгүн бөскектиг оол төрээн, оозу бир хонгаш бир, ийи хонгаш ийи харлыг болуп өзүп доругуп олурган иргин. Чылгызының баштыңы чыраа шилги бези үш хүн үш шилги кулун төрээн-дир эвеспе.
Тевенениң оглу он сес хонгаш он сес хар чедип, бөрүнүң көгүн, киштиң каразын, дилгиниң кызылын өлүрер, сыын. Мыйгаан-даа кыра хөмелеп кээр кончуг эрес эр бооп доругуп келген-даа чүвең иргин.
Бир-ле хүн оглу даштыгаа дыңнап турарга:
- Чаңгыс оглувуска кайы-даа оранда борта тааржыр амытан чок болгу дег өзүп келди, мурнуу чүкте, чер дээрниң шапшылгазында Хорумнуг-ала тайганы эжелей чурттаан Кошкар-Баштыг хаанның чок дээн чараш Узун-Назын даңгыназы тааржып болур боор – деп, Терге-Кара авазы адазынга чугаалап олуруп тур. Оол кире халып келгеш:
- Чүнү чугаалажып олур силер? Кижи четпес чер кайдал, куш четпес оран кайдал, чоруур мен – деп туруп берген. Тевене адазы олургаш:
- Адың-шолан безин бар эвес, бажынңның коңгураа, балдырыңның хири безин адырылбаан кижи болгай сен, далашпа, оглум – дээрге, ыяавыла чоруур кижи мен деп маргышкаш, алдырбас болган. Ам даарта бүгү ара-албатыны чыып, найыр-наадым кылып, оглунун адын ададырга, оолдунадын адаар кижи чок болуп, чыылган чон тарап чоруп турар апарган.
Тевене мөге, Терге-Кара кадын: мынча чоннуң аразында оглувустуң адын адаар кижи чок чүвен-дир аа – дижип олурда кырган ирей, кадай келгеш:
- Оглуңар адын адаар кижи тывылбаан дидир, бис адап көрээли бе? – деп айтырган.
- Болбайн канчаар, эки ат-шола берген кижиге эттин ортузундан эт, малдын ортузу мал бээр бис – дижип
Э, Тевене биле терге-кара өорүп чугаалап, ак-көгүн тудуп-турлар.
- Хан-Шилги аъттыг Дем-Тээли деп адаза кандыг ирги? – деп ирей, кадай чугаалаан.
Тевене биле Терге-Кара чүулдүгзүнүп, өөрүп магадаан, чүзүн малын чүзүнү-биле, кодан малын коданы-биле шаңнап, багай ирей, кадайны амырадып, чыргадып туруп-турлар эвеспе. Тевене олургаш:
- Оглувус-даа атты алган-на-дыр, Хан-Шилги аътты кайыын тыварыл? – деп айтырарга, Терге-Кара тургаш:
- Чылгывыстың баштыңы чыраа шилги бениң үш хүн төрээн үш шилги кулуннарының эң бичези ырак чер чоруур мал ышкаш, эзеп, бээр көрүп кишщтеп, иезин үш ажа халып маңнап турар чоржук, оглувуска ол бир хөлгне болур чадавас – деп-тир эвеспе.
Дем-Тээли чылгының аразындан кандыг-даа малды шалбадааш олуруптарга, ооргша-мойну сынып өлүп калыр бооп-тур. Ада-иезинге мынча чылгыңарнын аразындан мени ууптар хире хорам мал чок чүвен-дир деп чеде берген.
Терге-Кара иези, Тевене адазы оглунга чсылгынын баштыңы чыраа шилги бениң үш кулунуң бичезин айтып чугаалаарга, Дем-Тээли:
- Клун херек чок хунан, дөнен малдар безин мени угбайн турбадылар бе, көор-ле-дир ийин харын – дээш, ачазының алдан кулаш сыдымы-биле шилги кулунну баргаш, мойнунче тос ораай киир кааптарга, тос хемни кежир, тос артты ажыр сөөрттүп келгеш, ам-на удур көрнүп келгеш:
- Дем-Тээли, сен мээң эр ээм болуп шыдаар-дыр сен – деп харыылап турган иргин.
Дем-Тээли-даа адазындан эзер, чүгенин алгаш, шилги богбазын чүгеннептерге, хунан аът болуп, эзертээш, колун-чиримин, кудурга, хөндүргезин четчелеп тыртыптарга, тайга дег дөнен шилги аът болу берген. Дем-Тээли боду идик-хевин кетекш, оък-чемзээн, дериг-херекселин чүктептерге эгинниг чүве деңнежир-даа аргажок эр болу берип-тир эвеспе.
Дем-Тээли ырак-узак, озал-ондактыг оруунче белеткени бээрге, ада-иези черниң ырак кадыр бертин. Кижиниң кадыг-каралыын көрүп, биче сеткилдиг чоруурун чагып, үш бакты көөр
, эртер сен – дээш, үш өң кадакты таалыңынче суп берип турган иргин. Дем-Тээли хер-херекселин, оък-чемзээн алгаш аъттаныр дээрге, Хан-Шилгизи тургаш:
- Чаңны өгге чөлеп каг, ооргамга кижи олуруп көрбээн эмдик болгай мен – деп-тир. Чазын өгге чөлеп кааш, аъттаныптарга, Хан-Шилгизи карак одун кызаңнадыр, чер делегейни шимчеңнедир мөггеш. Могап-шылап келгеш, доктаап турган иргин. Дем-Тээли улуг кара чазын алыр дээш көорге, ада-иезиниң өө чөлбее берген турган, чазын алгаш, өөн эде соп кааш, ам-на чиге хүн үнер чүкче углааш, дап-ла берип-тир. Чылдыктың черин айлыктың кылдыр чыыра соп, бедик черниң белин бастырып, чавыс черниң бажын бастырып ужудуп халыдып чоруп олурда, Хан-Шилгизи тура дүшкеш:
- Эр бодун эки-даа бол, эрлик угааның таан чөгенчиг-дир, мурнуңда чүу-дүр? Соон-мурнун көөр ышкажыгай – деп чугаалаан иргин.
Дем-Тээли тургаш:
- Караңгы оран-на-дыр – деп-тир.
Хан-Шилгиден:
- Дээрлерниң оглу Демир-Мөге дээрзи эвес чүве бе? – дээрге, Дем-Тээли улуг кара аъттыг кижиге чыпшыр чеде халдып келгеш, кожаланчып чоруп олуруп-тур эвеспе. Кара аъттыг кара кижини сүрүп чоруп олурар кижи чыда-даа каар арга чок, кара кижи четтирбейн-даа баарының аргазы чок болу бээрге, кара кижи доктаай хона берген.
Дем-Тээли келгеш:
- Мен чиге соңгу чүкте Арзылаң-Ала тайганы эжелей төрээн Демир-Шилги аъттыг Тевене мөгениң оглу Хан-Шилги аъттыг Дем-Тээли деп кижи мен, сээң адың кымыл, кайыын келген, кайнаар бар чыдар кижи сен? – деп айтырып-тыр.
Кара кижи адын сөглевес болган.
- Адын адавас болзуңза, орта чарылбас бис, эжим – деп туруп бээрге, кара кижи, чоп кончуг хоранныг хей боор бо, шынап адымны сөглеп берзимзе корга-ла бергей деп бодап:
- Мен болза, үжен үш дээрлернин эң бети өң чок кара дээрни чурттаан Демир-Мѳге деп кижи мен, Кошкар-Баштыг хаан катымга чорааш, чанып бар чыдыр мен – деп-тир.
Дем-Тээли тургаш:
- Кадының-на шын чүве болза, ап алгаш олургай сен, хаан катым деп чүңүл? Узун-Назын даңгынаны мен алыр бодап бар чыдыр мен - дээш, улаштыр каккаш, ыңай болган.
Демир-Мөге багай балдырбежик оол Узун-Назын даңгынаже бар чыдары чөп болгу дег боорга, дедир кадыра соккаш, Кошкар-Баштыг хаанның аалынче каккаш, ыңай-ла болган.
Дем-Тээли Кошкар-Баштыг хаанның кода-хүрээзинге аъдын шилги чаваа, бодун хевенектиг самдар оол кылдыр хуулдур тарбыдааш чедип келген чүве-дир.
Хевенектиг самдар оол аъдын Кошкар-Баштыг хаанның баглаажынга баглааш, ѳгнүң дедир чарыындан кирип келген. Кошкар-Баштыг хаан олургаш:
— Чүү мындыг черниң ческээ, сугнуң сускаа чүве сен, кайыын келген чүве сен? – деп-тир. Багай оол ыыттаваан. Хаан:
- Сарыг сугдан ижирткеш, бо самдар оолду дүрген үндүрүптүңер – дээрге, ийи шивишкин деспизинге сарыг суг куткаш, аргажып эккеп берген. Оол хок кылдыр доңгайтыр ижипкеш, үнмес олуруп турарга, база бир деспини аргажып эккеп берген. Ону база кургады ижипкеш, ѳгнүң дедир чарыындан үнгеш, шилги чаваазын чедип алгаш, кылаштап чоруй барган.
Дем-Тээли, Узун-Назын даңгына та бар, та чок чүве, кижини кѳрүп албайн канчап билир дээш, дүндүктүг ѳреге арттырбайн кезип, дүн, хүнү-биле дилеп кээп-тир, ындыг даңгына черле чок болган-дыр эвеспе. Бир-ле хүн кылаштап чоруурга кирип кѳрбээни багай ыштыг кара чадыр турган. Багай чадырга ѳскен бодум-на болгай дээш, богбазын баглааш, чадырже кирип кээрге, ийи самдар ирей, кадайның аразында быттыг сарыг уруг-ла ойнап турар бооп-тур.
Оол чѳгенгеш үнүп чыдырда, багай ирей, кадай:
- Бистиң багай самдар чадырывыска кирип тооп кѳѳр кижи бар эвес, киргенней бо чу амзаппас сен бе, оглум? – дижирге, каттап кээп олуруп алган. Сунган чемин кѳѳрге, кузум ышкаш кара чүве болган. Амзаптарга, кончуг чаагай амдан-чимденниг кузум кара чем болуп-тур. Ону чип олура-ла удумзурай берген. Кадай олургаш:
- Арны аяншаан, чорукка човагзынган оол-дур, хѳѳкүйнү ужур иткеш, шуглап каг, уруум – дээрге, уруу ужур иткеш, сыртык салып берип-тир. Ужур идиптерге, оолдуң хойнундан чаъс баштыг, чайыр соруулдуг даңза уштунуп кээп дүшкен, уруг ону магадап чарашсынгаш, ап алган-дыр эвеспе.
Дем-Тээли эртен чер чырып келгенде оттуп кээрге, дүүнгү самдар сарыг уруу Айбылаа алдын даңгына апарган чаъс баштыг, чайр соруулдуг даңзазын аңдара-дүңдере тудуп, чаптап, чарашсынып, хүлүмзүрүп олурган иргин. Бажын ковайтып кээрге, магалыг чараш дангына хаш ышкаш ак дижи-биле каттыра каапкаш:
- Бо черле анаа эвес даңза-дыр, силер бо оранның эвес, арылган оранның кижизи-дир силер. Мен база Кошкар-Баштыг хаандан кээп тѳрүттүнген, арылган оранның кижизи мен, мени дээш чеже кижи келбээн дээрил, ам үжен үш дээрлерниң Демир-Мѳге деп күчүтен мени адап сурап кээрге, бо ѳгде олуруп турар мен, бо ѳгже кым-даа кирбес чүве – деп чугаалап олурган иргин.
Оол-даа биче удуй каапкаш оттуп кээрге, алдын суургада чыдып-тыр. Алдын даңгына-биле чугаалажып-хѳѳрежип, кады чурттап олурганнар чүвең иргин.
Бир-ле эртен чолдак сарыг-сарыг оолдар кирип келгеш:
- Ачавыс маңаа келгеш бар дидир – дишкеш, катыржыпкаш, маңнажып чоруй баргылаан иргин.
Дем-Тээли:
- Хаан кижи кел дээрге барбаска кайын болур – дээш, хаанга баргаш:
- Хаан амыр, кадын амыр! – деп бараалгап-даа турган чуве-дир. Оол кѳрүп олурарга, хаанның бажы кошкар бажы-ла олчаан болуп тур. Хаан олургаш:
- Кайын келген, чүлеп чоруур амытан сен? – деп айтырган. Оолдан:
- торум теве читкенден бээр тос чыл болган, адан теве читкенден бээр алды чыл болган, ону сураглап чоруур кижи мен, силерниинде чүу билдирер ирги? – дээрге, хаан олургаш:
- Торум теве дээр чүвең торум чемзек-биле кѳржүр, адан теве дээр чүвең ажы-тѳлүң алыр дээниң ол-дур – деп чугаалаан.
Дээр оглу Демир-Мѳге база ында олурган иргин. Хаан олургаш:
- Ийи бодуңар-ла билип-тир силер ийин – дээш, Дем-Тээлини чорудупкан иргин.
Ам даарта дал дүште кара дуругнуң кырынга кара бижик бижип эккел дээш, Дем-Тээлини хаан чорудуптар, Дээр оглу, кара булут тырткаш, кара дуруг-биле катай ону эзилдир чаңныктап кааптар деп дугуржуп ап-тырлар.
Даартазындан хаан Дем-Тээлини эккелдиргеш, кара дуруг кырынга кара бижик бижип эккел дээш чорудупкан. Дем-Тээли, иемниң үш бакты кѳѳ сен деп үш ѳң аржыыл суп чыткан чүзү ийик дээш, кара торгу аржыылын, кара торгу олбуун алгаш, кара дуруг кырынга кара бижик бижип эгелей-ле берген. Дал дүъш чорда кара булут келгеш, чаашкын-долу-биле кады чаңнык дүжүрүп туруп берген, кара олбуун, кара аржыылын долгандыр дүшкен чаңныктан дуруг хая чаңчарланы берген болуп-тур. Чаңнык эртерге кара бижиин хаанга аппарып берип:
- Чаңнык деп чүве анаа-ла дүжер боор, чаъс деп чуве анаа-ла чаар боор, силерниң ораныңар чазы кара демир чаар, дуруг хаяны эзилдир чаар чер-дир – дээш, эдектеп алган демирин ѳѳнүң эжииндиве чажыпкаш, дангынаның тос каът суургазынче чоруй барып-тыр. Демир-Мѳге келгеш:
- Кулугур кара дуруг-биле кады эсти-ле берди ыйнаан – дээрге, Кошкар-Баштыг хаан тургаш:
- Катканың бажы, кулугур, кара бижиин бижээш, кара демир чаар кандыг аайлыг черил дээш, огуңну тѳпкеш чоруй барды. Ам эртен кызыл дуруг кырынга кызыл бижик бижип эккел дээш, чорудайын, кызыл чаңнык дүжүрер сен – деп-тир.
Дем-Тээлини ам эртен кел дээш, кызыл дуруг кырынга кызыл бижик бижип эккел дээш чорудуптарга, Дем-Тээли иезиниң таалыңда суп каан кызыл олбуун, кызыл аржыылын салгаш, кызыл бижиин кызыл дуруг кырынга бижип олурган иргин. Удаткан чок дээр кыскыл булут тыртып, чыжырадыр диңмирээн соонда долу дег кызыл чаңнык кызыл олбуун, кызыл аржыылын долгандыр хая дашты чуура дүшкеш турувуткан-дыр эвеспе.
Дал дүъш эртип чорда дээр-даа аяскан, Дем-Тээли-даа кызыл чес долуну эдектеп алгаш, кызыл бижии-биле кады хаанга аппарып бергеш, үне берип-тир.
Үстүү орандан Демир-Мѳге келгеш:
- Кулугур ам-на кызыл дуруг-биле кады эсти берген боор – дээрге, Кошкар-Баштыг тургаш:
- ϴлгениң бажы, кулугур, бистиң черниң долузу чаъс-биле долулаар чүве, силерниң черниң дорлузу чес-биле долулаар элдептиг чер-дир дээш, серте чок үне берди – деп-тир.
- Ам эртен ак дуруг кырынга ак бижик бижип эккел дээш чоруткаш, ак булут-бле тырттыргаш, чаңныктаза, ѳлбейн кай баар – дээш, Демир-Мѳге база-ла дээриндиве үнгеш, ак булудун тыртып, ак чаңныын белеткей-ле берген чүвең иргин.
Кошкар-Баштыг хаан чүзү боор, багай оолду кел дээш, ак дуруг кырынга ак бижик бижип эккел дээш чорудуптарга, Дем-Тээли база-ла иезиниң берген ак олбуун дѳжээш, ак аржыылын чаткаш, ак бижиин бижээш, ак чаъс долу чаар чер-дир деп, хаан чарлыын хажык чокка күуседип эккеп бергеш, чоруй барып-тыр эвеспе. Демир-Мѳге:
- Хаан катым, багай оол ам-на ак дуруг-биле кады эстип калган боор – дээрге,
- Кайын ындыг боор, ак бижиин бижип эккелди, а ону ѳлүрериниң аргазын мен-не кылып кѳрейин, сен-даа хоржок-тур сен – деп, Кошкар-Баштыг ажынып-хорадап чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Багай оолду эртенинде кел дээш, Кошкар-Баштыг хаан:
- Улуг чалымның ортузунда улуг кара куйга дүшке чедир олурар сен – деп мындыг чарлык болган.
Дем-Тээли кара куйга баргаш олурарга, Кошкар-Баштыг хаан үш солаңгы челээжин тырттынгаш, дээрже кылыйтып үнүп чыткан. Дем-Тээли даш кѳжээ тура соккаш, самдар тонунуң эдээ кѳстүп чыдар кылдыр шуглааш, улуг кара куйнуң аксынга олуртуп кааш, боду куу терезин болуп хуулуп алгаш, хая кедезинге кѳрүп олурарга, Кошкар-Баштыг хаан үш баштыг сыры чылан болуп хуулгаш, үстүү орандан каагайнып-хиигейнип баткаш, кошкар бажы-биле үзерге кара хая эстип чаштай берген. Кошкар-Баштыг хаан тура халып чыдырда, Дем-Тээли мойнунга чавыдактай каапкан иргин.
- ϴршээзин, авыразын! Хаан кижи мойнунга чавыдактадым деп улуска-ла чугаалавайн кѳр, оглукум, кара сагыжым-биле кара хаяда кара куйга ѳлүрүп каар дээш, чуура үскеним-даа шын, чүгле сѳс таратпайн кѳр, туралааның бээр мен – деп, хаан-даа чыгаан-даңгыраан берген, оол-даа Узун-Назын даңгынаже базып чоруй барып-тыр.
Ам даартазында Дем-Тээли биле Демир-Мѳгени хаан эккелгеш, кызыл күжүңер-ле билип-тир ийин дээш, иезиниң тѳрээни ийи кызыл чудуруу-биле хүрежир кылдыр чарлык болуп-тур.
Дем-Тээли октаткан кижи ада-иезин, аът-шарызын кускуннап-курайлавас болуп, Демир-Мѳге-биле дугурушкаш, Хан-Шилгизин тос каът бажыңның ортузунга үш каът демир кижен-биле киженнээш, таңгыт кара шооча-биле шоочалаан. Ийи эр-даа тутчу-ла берип-тир. Та кажанга чедир тутчуп келген чувези, эртениң-не дыштанып алгаш, улаштыр хүрежип-ле турганнар иргин. Кокар-Баштыг хаан эртениң-не хунан кара кужаны ѳлүргеш, кажык дег кылдыр тарбыдааш, Демир-Мѳгеге чидиртиптерге, демгизинге хунан кужаның күжү немежип, Дем-Тээлиниң күжү хүнүң-не хунан кужаның күжү хире кудулап баксырап турган. Дескедириниң-даа аргазы чок болуп кээрге, Дем-Тээли ушпазының аргазы-биле ылдырттынып, быжыгланып-ла турган иргин.
Узун-Назын даңгына ону биле соп кааш, хѳѳкүй кижи тѳлүнге ѳжээним чок, бирээзинге күш немеп турда мен чоонган мен дээш, эртениң-не хунан кара буга соккаш, аяк дег кылдыр тарбыдааш, Дем-Тээлиге берип туруп-тур.
Дем-Тээлиниң күжү хүнүң-не хунан кара буганың күжү хире немежип, Демир-Мѳгениң кужүнден арта берген туруп-тур эвеспе.
Демир-Мѳгениң дескежир-шыдажыр аргазы-даа чок болуп келирде, Дем-Тээли эптиг тудужунга кирип, чыыра соккаш, кара дээриндиве караңнады бѳѳлдеп-бѳѳлдеп, кѳк дээрин хѳлбеш кылдыр, кара черге каңгырт кылдыр дүжүрүп алгаш, аптара дег ак хѳрээнге сандайлааш, чаъс баштыг, чайыр соруулдуг даңзазынга кызыл мешке тапкызын кыпсып тыртып олурда, Демир-Мѳге:
- Дээр адам, чер ием, канчалдыңар, чоондуңар! – деп алгыра берген.
Дем-Тээли:
- Эр кижи даңгыраан оскунарга, тѳрел аралчып дѳңгүр кара буга бооп тѳрүттүнер.Кайывыс-даа ада-ие, аът-шарызындан дуза дилээн херээч ок деп чыгаан-сѳзүвүс алышкан ийик бис - дээш тапкызының хүлүн караанга кагарга, улуг-улуг алгырып, кускуннай берген.
Дем-Тээли:
- Сен баштай ада-иең кыйгырган сооңда, менде чүү боор, мунуп чораан аъдымдан башка дуза кѳргүзер чүвем бар эвес – дээш:
- Хан-Шилги канчалдың, чоондуң? – деп алгырарга, Дем-Тээлиниң ыыды тос каът шил бажыңны ѳткеш, Хан-Шилгизиниң бир кулаандан деггеш, бир кулаандан сыыгайнып үнүп турган иргин. Хан-Шилги: эки эжим үш бактың бирээзин кѳре берген-дир дээш, үш катап аңдааштанып силгиленирге, үш каът демир кижен үстүп чаштап, тос каът демир бажың тос чүгүндүве чарлып чаштай берип-тир эвеспе. Ээзинге манңап келгеш:
- Чыгаан-даңгырааң берип, алгырып-кускуннавас болчук сен чоп? – деп хорадап айтырарга, Дем-Тээли шынын чугаалап. Кудустарын, аржыылдарын ала соп алган иргин. Аъды тургаш:
- Дээрден келир болза, сен-не харыыла, черден келир болза мен-не харыылаайн – дээрге, Дем-Тээли хүлээп ап, белеткенип турганнар иргин.
Дээрде ак, кара булуттар тыптып келген соонда чаңныктай-ла берип-тир эвеспе. Дем-Тээли олбук, кудузун карак чивеш дээр аразында үш чүкче сала каап, халып турган иргин. Дээр адазы Демир-Мѳгени эндег кылып кара чериндиве сай-кум кылдыр чаңнык дүжүрүп кааптып-тыр эвеспе.
Дем-Тээли, Кошкар-Баштыг хаанга келгеш, бѳрү бажы дег мѳңгүнүн, аът бажы дег алдынын суй белек кылдыр сунгаш:
- Сурап чедип келген херээмни ам-на ап кѳрейн – дээрге, хаан олургаш:
- Эки күдээзиниң күжүн кѳѳр, эки аъдының маңын кѳѳр чүве болгай. Мээң акым алдыы оранның Эрлик-Ловуң хаанында кара саар кадыг идиим, кара торгу тонум, улуг кара чам, улуг кара бижээм бар чүве, ону эккелзиңзе, Узун-Назын даңгынамны харамнанмайн бээр мен – деп олурган иргин.
Дем-Тээли оон чоруткаш, Узун-назынга ынча дидир деп чугаалаарга:
- ϴлбээн бодуң ѳлүп, ѳшпээн одуң ѳжери ол-дур, инек баштыг Эрлик хаанга барган кижи катап-даа кээп кѳрбээн чүве – дээн.
Дем-Тээли:
- ϴлзе ѳлгей-ле мен, чорааннай чоруур кижи мен – дээш, белеткени берип-тир эвеспе.
Дем-Тээли-даа Узун-Назын даңгынаның сүме сѳзүн дыңнап, орукка херектиг эт-септи артынгаш, аштавас-суксавас аъш-чемин таартынып белеткенгеш, хүннүң эртезинде, айның чаазында алдыы оран кайда сен дээш, Хан-Шилгизин тепсениптерге, аъды карак чивеш дээр аразында караш кынны берип, хииледи киискип чоруп олуруп-тур.
Бир-ле черге аъды доктаай хона берген, кѳѳрге, үнүп кээр хүнү чок, дээп кээр айы чок, тынныг шимчээр амытан чок, кара чери дазырткайндыр чарлып чыдар соок караңгы дүн оранында келген туруп-турлар. База-ла тепсенгеш, халыдып, ужудуп чоруп олурда, Хан-Шилги тура дүшкен. Кѳѳрге, оът-сигени, арга-сыны, сускун-сугады шупту кыскыл оо-хоранның, кылыш-хывыттың ораны бооп-тур.
База-ла тепсенгеш, чоруп олурарга, ийи чанагаш оол аъдын кажыктаалы, бодун кажыктаалы дижип, ийи холдарының сѳѳгү кѳзүлгүже даш кажыктаан чедип келирге, бир хап кажыын уштуп берген. Ийи оол-даа амырап ѳѳрүп:
- Чоруу чогузун, мѳрүзү мѳкшүзүн! – деп, кажыын кажыктап, чоруй барганнар-дыр эвеспе.
База-ла бир черге бар чыдырда ийи сарыг уруг:
- Аъдын сиирээли, бодун сиирээли – дижип маңнажып келгеннер. Бир хап сиир уштуп бээрге, амыраан-ѳѳрээни кончуг:
- Бисти тоор чүве бар эвес, эки сеткилдиг хѳѳкүй-дүр, чоруу чогузун – деп чоруй барганнар.
База-ла бир черге чоруп олурда ийи буура:
- Аъдын дизээлээйн, бодун дизээлээйн – деп маңнажып келирге, кижиге ѳгенмес чоор дээш, ийи кѳжээ кадап берген, тевелер амырап ѳѳрүп, алгап-йѳрээп чыдып кааптырлар.
База бир черге чоруп орда:
- Аъдының караан соктаалы, бодунуң караан соктаалы – дээн ийи кара кускун хииледип келирге, ийи хап карак тѳп берип, кускуннарның алгыш-йѳрээлин дыңнап, чоруп орган иргин.
Дем-Тээли-даа ол каккаш, инек баштыг Эрлик-Ловуң хаанның кода хүрээзинге маңнадып чедип кээп-тир. Эрликтиң алдын баглаажынга аъдын баглааш, улуг ак ѳргээзинге кирип келгеш:
- Мээң Кошкар-Баштыг хаан катым силерде кара саар кадыг идиим, кара торгу тонум, улуг кара чам, улуг кара бижээм бар чүве. Оларны эккел дээрге айбызынга чораан кижи мен – деп-тир.
Эрлик-Ловуң хаан тургаш, улуг-улуг ыыттаарга кара чер дазырткайнып чарлып чаштап, хире-хире ыыттаарга хире-хире дуруг хаялар буступ чаштап турар болуп-тур.
Хаан:
- Кошкар-Баштыг хаанга ол чүвелеримни бээринде бээрим-не шын, бээр мен, сен база мээң күдээм-не кижи-дир сен, ынчангаш Хан-Шилги аъдың меңээ берип кѳр – деп адырылбайн барып-тыр.
Дем-Тээли-даа кара саар идиин, кара торгу тонун, улуг кара чазын, улуг кара бижээн ап алгаш, аъдын Эрлик-Ловуң хаанга берипкеш, дедир чанып чоруп-ла каап-тыр эвеспе. Та кажанга, та чеженге кылаштап келген Дем-Тээли ыйнаан, үстүү оранче үнер оруун, аргазын тып чадап, Узун-Назын даңгынаның чагыын дыңнавайн аъдым берипкеш, бо оранга ѳлүрүм ол-дур деп муңгарап боданып олуруп турган иргин.
Ол-ла муңгарап, ыглап олургаш, карааның чажын ортаа салаазынга чода соккаш: мээң аъдым мени деп бодаар болза, мээң караам чажы Хан-Шилгиниң думчуунче кирзин — дээш согуптарга, Хан-Шилгиниң думчуундува Дем-Тээлиниң карааның чажы кире берип-тир. Хан-Шилги:
— Мээң эки ээм менден чарылгаш, чадаглап, хилинчек кѳрүп, карааның суун ижии чоруур-дур — деп ажыңнадыр бодап келгеш, үзе coккаш, карак чивеш дээр аразында ээзинге маңнап келген. Дем-Тээлини шымдай-ла аъттандыргаш, Эрлик-Ловуң хаанның соондан сүрген элчилеринге алдырбайн ужудуп маңнааш, Кошкар-Баштыг хаанның кода-хүрээзинге чеде хонуп келген иргин.
Дем-Тээли кара саар идикти, кара торгу тонну, улуг кара чаны, улуг кара бижекти Кошкар-Баштыг хаанга эккеп бергеш:
— Адап-сурап келгенимни алыр болза алыйн, каар болза каайн, эрээ бакты эртип, элеп-түреп даа келдим — дээрге, хаан кандыг-даа арга-мегени бодап чадап кааш:
— Даңгынамны алыр-ла бооп-тур сен ийин - деп харыылаан-дыр эвеспе.
Дем-Тээли-даа, чүзү боор, Узун-Назын даңгынаны алгаш чанып кээрге, Терге-Кара иези, Тевене мѳге адазы баштаан чону бүрээ, бүшкүүрүн тыртып, уткуп ап, тос хонукта доозулбас байыр-найырын кылып турганнар-даа чүве-дир.
Дем-Тээли Хан-Шилгизин даргададып салгаш, узун чоруктуң соонда тос айда удуур улуг уйгузун удуп дыштанып-даа чыткан иргин.
Удуп чыдырда, Хан-Шилгизи казып, оттуруп турган иргин. Дыңнаарга:
— Ак тайганы эжелей чурттаан, Күдүң-Хүлүктүң дуңмазы, Ак-Бора аътгыг Авыдаа мѳге деп кижи мен, Тевенениң оглу Дем-Тээли кайда сен? Акымның ѳжээнин алыр мен — дээн, алгы дыңналып турган. Дем-Тээли-даа, келген дайзынны кырынга дүжүрүп болбас дээш, тура халааш, содак-шывыдаан ыгый-дыгый тырттынып кеткеш, удур девип үнүп-ле каан-дыр эвеспе. Ийи эр-даа ийи чүкче девип-девип келгеш, кара хаялар каккылашкан дег, кадыг, хажыр сегиржип-ле алганнар иргин.
Дээрниң булудун черинге киир, черниң довураан дээрге үндүр хүрежип турганнар иргин. Бир-ле эптиг тудужунга кире хонуп келирге, Дем-Тээли Авыдаа мѳгени ак булуттуң адаа-биле, кара булуттуң кыры-биле тырыкылай соп келгеш, кара черни сирт кылдыр дүжүрүп алгаш, аксы сѳзүн айтырган. Авыдаа дээрзи:
— Сээң малың малчызы болуйн, иеден тѳрээн ийи алышкы болуп кѳрээли, тыным оочула — дээрге, Дем-Тээли:
— Мээң адам кижи канчаан аажылай-дыр, хевирин кѳр, эки эжиң-биле эки эдержир сен деп чагаан чүве, иеден тѳрээн ийи алышкы бооп-тур бис ийин — деп, Авыдааның чыгаан-даңгыраан алгаш, Арзылаң-Ала тайганың аң-меңин кыра хѳмелээш, адыр сыраның бажынга шиштегилээш, улуг одун ужуткаш, улуг уйгузун удуп чыдып ап-тыр.
Үш айның тозан хонуунга тос хонук тудуу турда, улуг алгыдан оттуп кээрге, аалында чаа-дайын, кышкы үнүп турган. Шиштээн аңының эъдин бүдүн-бүдүнү-биле сыырып, кадыг сѳѳгүн какырып, чымчак сѳѳгүн симгиргеш, халдып кээрге:
— Ийи акымны ѳлүрген кулугурлар, ѳгде силер бе, черде силер бе? Ѳлүг силер бе, дириг силер бе?—деп, Күдүң-Хүлүк, Авыдаа акылыг, Кѳк-Тайганың белин эжелей чурттаан Кѳк_бора аъттыг Кѳгедек-Мерген шыдажыр аргажок алгылыг-кышкылыг кел чыдып-тыр.
Дем-Тээли биле Кѳгедек-Мерген-даа алдан буур кежи содак-шудаан авый-шавый дагдынгаш, ийи чүктен девип келгеш, ийи буга үскүлешкен дег, ийи буура дизээлешкен дег хыйыртажып чоруй тутчуп-ла ап-тырлар.
Кѳгедек-Мергенниң колдуунуң алдындан хой дег ак кѳвүк уштунуп чаштап турар болуп-тур. Дем-Тээли:
- Бо чүң боор, эжим? – дээрге, Кѳгедек-Мерген:
- Эки эрниң эъди изиирге ындыг чоор, кичээнип тур – деп-тир.
Дем-Тээли Кѳгедек-Мергенни каптагайынче караш кылдыр дажаптар дээрге, хартыгадан кашпагайы-биле алдырбайн, дээриндиве тевектептер дээрге, дээлдигенден дезии-биле алдырбайн турар болуп-тур.
Дем-Тээлини дээриндиве тевектептер дээрге, дээлдигенниң дезиинден дезии-биле алдырбайн, хартыганың кашпагайындан артыы-биле алдырар-даа арга чок болуп турган иргин.
Ийи эр-даа кышты хыраазындан, чайны шалыңындан билип тутчуп турган иргин.
Дем-Тээлиниң колдуундан хой дег кара кѳвүк тѳктүп турар болу берген. Кѳгедек-Мерген:
- Бо чүң боор, эжим? – дээрге, Дем-Тээли:
- Эки эрниң эъди изиирге ындыг чүве дээн, эъдим чаа изип турар-дыр, кичээнип тур, эжим – деп-тир.
Дем-Тээли-даа ам-на эъди изип келгеш, эптиг тудужу-биле тырыкылай соккаш, Кѳгедек-Мергенни кара черин сирт кылдыр, кѳк дээрин хѳлбеш кылдыр дүжүргеш, аскы-сѳзүг айтырарга, Кѳгедек-Мерген база-ла тын оочулаарын дилеп, иениң оолдары дег алышкылар болуулу – деп бады даңгыраан берген иргин. Дем-Тээли Кѳгедек-Мергенни аалынче чандырыпкаш, үш айның тозан хонук удуур уйгузун удуп, Арзылаң-Алазының аар ийинде улуг тел ыяжының дѳзүнге чыдып ап-тыр оо.
Дем-Тээлиниң удаан уйгузу сергеп, боду туруп орда үстүү орандан, хаалаан-хоолаан улуг шуурган дег дааш бадып олурар бооп-тур. Келзе-ле Терге-Кара иези биле Узун-Назын даңгыназы болган. Ийилээ ийи кара кускун болуп хуулуп алгаш, чедип келгеш, Дем-Тээлиге:
- Дайзын четкерге идегеп, Күдүң-Хүлүктүң Авыдаа-Мерген, Кѳгедек-Мерген ийи дуңмазын ийи акың кылып, багай адаң ѳлүрткеш, аал-оран, азыраан малыңны коданын карарты олчаладып алгаш, амырап удуп чыдар магалыг-ла кижи-дир сен! Бис ийи кара кускун болуп хуулгаш, четтирбейн үстүү оранче ужун үнген бис, адаңның ийи кулаандыва тевене шаанчактааш, алдан кулаш тамыже киир октааш, үнериниң аргазы чок кылдыр улуг бозага хая-биле базырып каан, ам тынныг, тын чогу кандыгболду - д–п чугаалап-тырлар.
Дем-Тээли ажынмас боду ажынып, хорадавас боду хорадап келгеш, какпышаан четкеш, алдан кулаш шалбазы-биле амылыг чыткан адазын алдан кулаш тамыдан уштуп хостап ап-тыр. Адашкылар, авыяастыг аргалыг дайзыннарны сүрүп, мен чоруур мен, мен чоруур мен дижип маргыжып турганнар иргин.
Демир-Шилгизин, Хан-Шилгизин кыйгырып алгаш, адашкылар иелээн чоруп-ла каап-тырлар. Авыдаа-Мерген, Кѳгедек-Мергенни чер ара чеде хонуп келирге, дезипте-ле бергеннер-дир. Ак-Бора аъттыг Авыдааны, Кѳк-Бора аъттыг Кѳгедекти чыпшыр четкеш, кымчы-биле үш-үш ораай каккыоаптарга, ыш-биле эрте бергилеп-тирлер. Ох! ϴѳдежок чүвелерниң ындыг чѳгенчиг ѳлүмүн билген эвес, оода-ла аксын сѳзүн алыр чүвени дижип, аксын туттунуп турлар.
Дем-Тээли тургаш:
- Мен Авыдаа биле Кѳгедектиң аал-оранын эккээр кижи мен – дээрге адазы:
- Малың, эт-севиң чок эвес, дедир чанаал – деп-тир. Дем-Тээли:
- Ара-албатызын ха-дуңма кылдыр кѳѳрден башка адаанныг дайзын деп бодаар эвес, азыраан малын мал кылдыр кѳѳрден башка кускун-сааскан тою юолдурар эвес, чорааннай чоруур кижи мен – деп маргышкаш, адазының сѳзүн-даа дыңнавайн хапкан-даа чүвең иргин.
Дем-Тээли чоруткандан бээр тос айның нүүрү болу берип-тир.
Дем-Тээлиге хор салыр чүү боор чүвел деп, Узун-Назын даңгына-даа муң хуулуп шинчип кѳѳрге, Терге-Кара-даа эндевес дүжү-биле дүжээрге кайызының-даа кѳргени дѳмей болган. Дем-Тээли Авыдааның кадыны Майдыр-Хувага чүрээн туттургаш бир миннип, оон чоруткаш, Кѳгедектиң кадыны Чанчын-Хувага, оон-даа чараш боорга, чүрээн туттургаш бир миннип, ийиниң аразында ай эрткенин-даа, артында ада-иезин-даа, аал-чуртун-даа уткан олуруп турар болган иргин.
Узун-Назын кадыны ажынып, хорадап келгеш, аът баштыг начын бора хартыга бооп хуулуп алгаш, ужуп четкеш, кѳрүп олурарга, Дем-Тээли бирээзинден үнгеш, бирээзинге барып чоруп турган.
Узун-Назын кадын Дем-Тээлиниң чанында чыткан чазын муң илби шиди-биле олуртузун оорлап алгаш, эр кижи бо хире бужар кыннып турда, менде ат чүү боор дээш, Дем-Тээли, Майдыр-Хува, Чанчын-Хува үжелдирзиндиве кезени-ле берген иргин.
Хан-Шилги биле соп кааш:
— Дем-Тээли, тенээн-дир сен, чаныңда чаң кайыл, артыңда ак-сагыштыг кадыныңга ам кээп алзырың ол бе?—дээрге, Дем-Тээли чудун чажырып, чудук аразында бажын сугар чер тып чадап, багын чажырып, барба аразында баш сугар чер тыппайн туруп-тур.
Узун-Назын ам кээп арай оожургап келгеш:
— ϴске сеткилиң чок-ла болган-дыр, бодуңнуң мелегейиң-биле аал-ораның уттуп, бужарга чыпшынып, чыл эрткенин билбейн турганың ол-дур. Ам бир бужар бакты кылыр болзуңза, сээң-биле чаңгыс черге черле олурбас мен —дээш, катап хартыга болуп хуулгаш, чуртунче ужуп чана берип-тир.
Дем-Тээли ооң соондан Майдыр-Хува, Чанчын-Хуваны ара-албатызы-биле кады, узун дургаар шыйган черимге дүн-хүн дивейн чоруп, доора шыйган черимге хонуп-дүжүр чоруур силер дээш, ам-на аал-чуртун, ада-иезин сактып, тѳѳрээн, тенээн-дир мен деп боданып чоруп олуруп-тур. Аал-чуртунга чедип келгеш, ада-иезинге атындырып, чаңчаткаш, моон соңгаар ынчанмас бооп аас-сѳзүн, чыгаан-даңгыраан берип турган-даа чуве-дир.
Шыяан ам. Тевене-даа кырааш, үш тѳрел аралчып чоруур мен дээш, Арзылаң-Ала тайгазының кырынга мѳңге уйгузун удуп чыдып ап-тыр.
Терге-Кара-даа, Тевене чокта чүнү кылып олурар мен, үстүү оранда Сессек даңгынадан тѳрел аралчыыр мен дээш, үне берип-тир эвеспе.
Дем-Тээли айда аңнап чоруй барганда, Узун-Назын даңгына ай, хүнү чедип кээп, оол уруг божуп ап-тыр. Чанчын-Хува, Майдыр-Хува боттарының тѳл тѳрүп кѳрбээнинге анчыг, хоранныг апаарга, Узун-Назын даңгынаның чаш шара оглун ширилээш, далайже киир октапкан-дырлар эвепсе. Оон Чанчын-Хува, Майдыр-Хува ийи шивишкин тос чыл болган ыт ѳдээ-биле Узун-Назын кадынның тос чүгүнге саң салгаш, тос идик одун сугга сы туткаш, кырынче чаштырыптарга, арыг сѳѳктүг Узун-Назынның илби-шидизи-даа чок, анаа-ла бир суглуг карактыг мелегей болу берген иргин.
Дем-Тээли чедип келирге, Майдыр-Хува, Чанчын-Хува ийи мегелеп:
- Узун-Назын даңгынаң шулбу тѳрелдиг чүвк-дир. Тѳрээн оглу кижиге дѳмейлежир чүзү-даа чок болурга, бо оранга аза-шулбус болуп, кандыг-даа чүве нептередирин канчап билир дээш, ширилээш, далайдыва октаптывыс. Божаан соонда бодун кѳѳрге, чүве-даа ыттавас, суглуг карактыг кижи кѳжээ-ле-дир – деп чугаалааннар. Дем-Тээли аңаа бүзүрээш, алган кижизинге хол чедери алызында бачыт болур чүве дээн дээш, канчаар чоор-даа чүве болза, чуртка каггаш, дезип кѳжер-дир дээш, калчан кара инек биле Кыпылаң шивишкинни артырып бергеш, дезип кѳжүп чоруй барган иргин.
Кыпылаң шивишкин:
- Узун-Назын даңгына ёзулуг арылган оранның кижизи болгай, мону Чанчын-Хува, Майдыр-Хува ийи шулбус-ла бужартатканы ол-дур – деп турган иргин.
Бир-ле эртен суглап чорааш кѳорге, далайдан алдын херел херелденип турар болуп-тур. Үш хүн херел херелденип турар болу бээрге, шивишкин, Узун-Назынның оглун бо далайдыва октаан дивежикпе, ооң херели-ле херелденип турары ол боор деп бодап келгеш, Узун-назынны канчап тос бактан арылдырып алфыр аргазын дилеп чоруп каан-даа чүве-дир. Кыпылаң шивишкин колданып, диленип чорааш келгеш, мѳңге чулазын кывыскаш, үш дүн, хүн иштинде тос чүктүң тос-он аржааны-биле чуп келирге, Узун-назын даңгына боду болу берген. Кыпылаң шивишкини-биле ийилээ экизин чугаалажып каттыржып, багын чугаалажып ыглажып олурганнар иргин.
Узун-Назын илби-шиди-биле кѳрүп олурарга, тос чыл болган ыт ѳдээ-биле саң салып айыстап тургаш бужартаткаш, алдын-мѳңгүн бѳскектиг оол тѳрүттүнерге, далайдыва октапкан, Далай хаан оолду, оолдары дег, азыраан турар мындыг болуп-тур.
Узун-Назын алдын балык болуп хуулгаш, Далай хаанга бараалгап, шынын чугаалап берип, оглун дилээн-дир эвеспе. Далай хаан-даа оглун бээр болуп чѳпшээрежип олурда, оол барбас мен деп барып-тыр. Арай боорда кѳгүдүп тургаш, кады чоруур деп аайынга киирип алган, Далай хаан оолга ай, хүн херелдиг очурун берген иргин.
Узун-Назын даңгына далайдан үнүп келгеш, очурун бажынга салгаш, удааш оттуп келирге, дээринде шаштыгып турар алдын суургада чыдар болуп-турлар.
Оглу аңнап чоруткаш, хүнүң-не чижик аңнарны сыра ча, сыйдам ок-биле улам-на кѳвейни эккеп турар апарган. Кырган адазы Тевенениң улуг кара чазын Узун-Назын иези эккеп бээрге, арай боорда сѳѳртүп чоруп, улуг аңын-даа кыра хѳмелеп эккеп турар болуп, эр дээрзинге чедип, эзер дергизинден туттуна-даа берген турган оол иргин.
Бир-ле хүн Узун-Назын оглунуң адын ададыр дээш, Далай хаанга барган. Далай хаан олургаш:
- Хүлер-Хүрең аъттыг Күчүтү-Мерген деп адаза кандыгыл? – деп-тир.
- Бодунуң ады-даа Күчүтү-Мерген деп кончуг эки ат болду, Хүлер аъды кайда чүве ирги? – деп, Узун-назын айтырарга,
- Yстүү оранда кырган адазы Тевенениң даргададып салганы, Күдүң-Хүлүктүң Хүлер аъды бар, «эки адамның Хүлер-Хүреңи кайда сен?» деп айтырарга, оглаа тодуг дээриглеп, дешкилеп чедип келир – деп, Далай хаан чугаалаан.
Күчүтү-Мерген-даа кырган адазының улуг кара чазын алгаш, Хүлер-Хүрең аъдын кыйгырып мунгаш, Арзылаң-Алазынче аңын аңнап, хап чоруп каан чүвең иргин.
Күчүтү-Мерген Арзылаң-Ала тайганың кырынга үне халып кээрге, боду бир хүн болуп, Хүлер аъдының ийи караа ийи хүн бооп чайнап турган-дыр эвеспе.
Дем-Тээли ону кѳргеш, чүү мындыг шимчеп турар хүннер апаарды дээш, Күчүтү-Мергенге уткуй халыдып кээрге, хүлер хүрең аъттыг кончуг эрес шинчилиг оол харап кѳрүп турар болган.
- Кижи таңдызының бажында чүнү кѳрүп турар, Кайыын келген сен, ат-шолаң кымыл, кулугур? – деп, Дем-Тээли алгырарга, Күчүтү-Мерген хорадааш, ашакты аъдының кырындан чая соккаш, эзериниң бажынга баарын чуура базар чеде берген. Шимчеп чадап кааш, Дем-Тээли:
- Эртер чеде бердим, салып ѳршээп кѳр, оглукум – деп ээрежип чанны бээрге, салыпкаш, бодунуң ат-шолазын айтырарга, Арзылаң-Ала тайганың аар ийин эжелей тѳрээн Тевене адалыг Дем-Тээли деп кижи мен – деп харыылап, оолдуң ат-сураан айтырарга:
- Арзылаң-Ала тайганың аар ийин чурттаан Дем-Тээли адалыг, Узун-Назын даңгына иелиг, Хүлер-Хүрең аъттыг Күчүтү-Мерген деп кижи мен – деп, оол харыылап-тыр эвеспе. Дем-Тээли:
- Мээң оглум шын болзуңза, ийилээ ѳрү кѳрүп алгаш, дүкпүржүүлү, мээң чараам сээң аксыңче, сээң чарааң мээң аксымче кире бээр болза, адашкылар шын болганын билип, багын чугаалажып ыглашкылап, экизин чугаалажып, катыржып-даа олурганнар иргин.
Дем-Тээлиниң аалынга Дем-Тээли читкен дижип, канчалган, чоонган деп чугаа-соот-даа дыргын болу берип, Узун-Назын даңгына-даа Күчүтү-Мерген оглу аңнап чоруткаш, сураг барганынга човап, сагыжы аарып олуруп турган иргин.
Дем-Тээли оглунуң чугаазын дыңнааш, Майдыр-Хува, Чанчын-Хува ийиниң кара сагынганын ам кээп билип кааш, улуг тынып, удургу дижин уу дайнап дүкпүрүп, аал-оранынга чаа-дайын дүрзүзүн дүрзүленген хап келирге, ара-албатызының чамдыызы дезип маңнажып, бак сагыштыглары барбазының аразынче бажын дыгып-даа тургалаан иргин.
Дем-Тээли чеди чылгычызын кыйгырып эккеп, чеди эмдик кызырак коштуруп, бак сагыштыгларның бажын алыр мен деп, Майдыр-Хува, Чанчын-Хува кара сагыштыг ийи шулбуну бектедип шарыда-ла берген турган иргин.
Чеди эмдик кызыракты кошкаш, ийи шулбуну чеди кызыракка баглааш, сѳѳк-даяа-даа чок кылдыр үзе текпиледип, бак сагыштыгларның бажын ап, ажынып-хорадаан ѳкпези ѳжүп турган иргин. Ара-албатызы, азыраан малы-биле аалының эрги турган черинге кѳжүп кээп, Узун-Назын даңгынаның дээринде шаштыккан алдын суургазының чанынга улуг ак ѳѳн хондуруп, Узун-Назын даңгына-биле иелээ аныяк чаш чораан шаанда эрлик эрезин чугаалажып катыржып, эки-багын чугаалажып ыглажып, хонук-даа эрткенин билбес, хѳѳрежип олуруп-турлар эвеспе. Ийи кырган ирей, кадай оглунуң эрлик-эрезин, эгинниг чүве деңнежип болбас улуг шыыраан магадап, оглунга тааржыр херинни кайы орандан тыварын сүмележип олурганнар иргин. Черле кайда-даа тааржыр хире чүве тып чадап кааш, Далай хаандан айтырып-тырлар.
— Чиге мурнуу чүкте адып келир даңы чок, үнүп келир хүнү чок, тос араатанның оранының ындында ашпас алдын хүннүг алдын далайда Устуң улуг хаанының Алдын-Эртине даңгыназынга шагда-ла суй белек берген мен — деп, Далай хаан чугаалаан иргин.
Күчүтү-Мерген бѳрүнүң кѳгүн, киштиң каразын дизип алган чедип келирге, ортузунга олуртуп алгаш, ада-иези бодалын чугаалап берип, оглу хүлээп ап-даа олурган чүве-дир.
Шыяан ам. Оглунуң тос чылда чиир аъш-чемин таарып, кедер идик-хевин, оък-чемзээн дѳгерип берип турган чүве-дир.
Айның чаазында, хүннүң эртезинде Хүлер-Хүреңин хүмүш эзер, чүгени-биле эзертеп-чүгеннээш, оък-чемзээн чүктеп, артынчак-дергинчээн аайлап алгаш, ада-иезиниң чагыг-сѳзүн ёзугаар чиге мурнуу чүкче углааш хаптарга, Хүлер-Хүрең хадыдып, чүстүг сиген сый баспас чүзүн-бүрүн чоруу-биле чоруп олуруп-тур.
Та чежеге чоруп келген чүве, бир черге кээрге, хүнү ашпас от-кѳстүң оранында келген, ол оранның ээремчин безин ѳгге дең ѳгбеңейнип маңнажып, курт-кымыскаяа хунан бугалар дег, кижи-даа чипки дег оран болуп-тур.
База бир-ле черге чедип келгеш кѳѳрге, ай, хүнү алдын-биле дѳмей херелденген оран болуп-тур. Ол-ла каккаш, Алдын далайның улуг Ус хаанының ай-хүн херелденген кода-хүрээзинге чедип кээп-тир эвеспе.
Ус далайның улуг хааны Күчүтү-Мерген күдээзиниң кел чыдарын шагда-ла билгеш, белеткенип олурган-даа чүве-дир.
Күчүтү-Мерген кирип келгеш:
— Хаан катым амыр! Кадын кат-ием амыр! Далай хаан, азыраан адам, силерге суй белек берген мен дээрге, ону ѳрелеп келдим — деп-тир. Ус хаан:
— Алырың-даа чѳп, келир хуусааңдан ийи чыл ажып тур — деп чугаалап, хоо-домбуга хоюг шайын кудуп, чигир-боовазын салып, делгеп-даа турган чүвең иргин.
Күчүтү-Мергенинге бижик диизелеп бергеш:
— Бо далайның дүвүнде хүлер мыйыстыг кѳк бугага аппарып бергеш, сурап келгениңни ап алыр сен—деп Ус далайның улуг хааны чугаалап-тыр эвеспе.
Күчүтү-Мерген далайда хүлер мыйыстыг кѳк бугага бижиин тутсуп бээрге, алдын суургада Алдын-Эртине даңгынага аппарып бер дээш эрттирипкен. Алдын суурганың чанында алдын баштыг оолдар: честевис келди, честевис келди дижип, дүүрээн, ыңай-бээр салчып чоруп-турлар.
Алдын суурганың чанында алдын баглаашка Хүлер-Хүрең аъдын баглааш кире бээрге, ай, хүн херелденип турар айбылаа алдын даңгына олуруп-тур. Бижиин тутсуптарга, сени келир чүве деп ийи чыл манап тур мен, ам чоруптар болуп тур бис ийин —деп ѳѳрүшкү-омактыг, каткы-хѳглүг белеткени-даа берип-тир.
Шыяан ам. Күчүтү-Мерген чоруу чогуп, мѳрүзү мѳкшүп, Ус далайның улуг хаанынга Алдын-Эртине даңгыназы-биле иелээн келирге, хүлер мыйыстыг кѳк бугазын баштадыр сая-түме малды узуп берип, алдын хаар- жакта демир аг-шериин база бергеш, бүрээ-бүшкүүрүн тырттырып, үдеп чорудуп-тур эвеспе.
Күчүтү-Мерген кырган ада-иезиниң чурту Арзылаң-Ала тайгазынга чедип кээп, оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо.
